Ad Fines
Kuršumlija leži na temeljima rimskih građevina za koje je utvrđeno da većina potiče iz II veka kada je i počelo da se razvija ovo naselje na ušću Banjske u Toplicu.[1]
Naselje je nastalo u blizini kastela, vojničkog utvrđenja, kao stanica na bitnom trgovačkom putu Niš - Lješ. Rimski car Aleksandar Sever dao je vojnicima zemlju i dozvolio im da stanuju van logora i da se žene. Tada niču veća naselja u okolini. Rimljani ovo naselje nazivaju Ad Fines što znači na kraju jer je naselje bilo na granici dve provincije, Dalmacije i Gornje Mezije.[1] U administrativnom pogledu ova stanica je bila obuhvaćena gradskom teritorijom antičkog Naisusa.[2] Na teritoriji grada su nađeni brojni artefakti iz pomenutog perioda kao što su novac, nadgrobni i votivni spomenici, naoružanje, posuđe, kao i ostaci nekropole i grobnica u porti manastira Sveti Nikola.
Značajno rimsko naselje i lečilište razvijalo se i na prostoru današnje Kuršumlijske banje, koje je u rimsko vreme nosilo naziv Aqua Basianarum. Na prostoru banje pronađene su opeke i zidine antičkig građevina, srebrni novac imperatora Filipa, rimski nadgrobni spomenik i drugi predmeni iz tog vremena. Ovo lečilište nisu koristili samo vojnici i legionari, već i državnici tog vremena, kao i visoki rimski sveštenik pontifeks Katijus Celer koji je i postavio spomen ploču u znak zahvalnosti zbog svog ozdravljenja u lekovitim izvorima banje.