Antika

Za drugu upotrebu, pogledajte članak Stari vek.

Antika (nem. Antike, antik, od franc. antique, lat. antiquus — „starinski, drevni”) je termin koji označava period evropske političke i kulturne istorije u kojem su vodeću ulogu imale stara Grčka i Rim. Starogrčka civilizacija se prostirala na prostorima današnje Grčke, Male Azije, Sicilije, južne Italije, a kasnije i u Egiptu, Siriji i Indiji. Pošto se starogrčka civilizacija ne može ograničiti samo na Grčku, niti samo na Grke, pogodniji su starogrčki nazivi Helada i Heleni.

Partenon, jedan od glavnih simbola klasičnog doba antike, deo drevne grčke kulture.

Antika obuhvata period od preko 15. vekova, od 1000. p. n. e. do pada Zapadnog rimskog carstva (476) i zatvaranja paganskih filozofskih škola u Istočnom, Justinijanovom carstvu oko 500. godine n. e.

Značenje pojma

Lavlja vrata u Mikeni

Pojam antika ima osnovno i šire značenje, pri čemu postoje i varijacije unutar osnovnog značenja o tome što se pod njim razumeva.

Osnovno značenje

Pojam antika u svojem osnovnom značenju u literaturi obuhvata kulture izrasle na obalama Sredozemlja u razdoblju od oko 1200. ili 800. p. n. e. do oko 500. ili 600. godine n. e, tj. približno od pojave grčkih gradova-država (polisa) i grčke arhajske umetnosti do propasti Zapadnog rimskog carstva i „paganske” kulture. Postoji zajednička i neprekinuta kulturna tradicija, koja počinje oko godine 800. p. n. e. razvija se i uz razne promene se održava kroz gotovo hiljadu i po godina.

Ponekad se u antiku uvrštava i starije doba Kretsko-mikenske kulture, koje počinje oko 1900. p. n. e. Većina autora ovo razdoblje razmatra posebno. Pojam antika prvenstveno podrazumeva kulturu Grčke i Rima i svih zemalja koje su bile pod uticajem grčke i rimske kulture. Pojam se počeo koristiti u Evropi u srednjem veku jer se o starim Grcima i Rimljanima generalno govorilo kao o „starima”, dok se o kulturama i civilizacijama koje su im prethodile nije znalo gotovo ništa sve do 19. veka.

Antika i stari vek

Antika je u uobičajenoj podeli istorija i deo starog veka (koji započinje pojavom prvih civilizacija u Mesopotamiji i Egiptu oko 3500. p. n. e. a završava padom Zapadnog rimskog carstva).

Antika je poslednje razdoblje starog veka, posle nje sledi srednji vek.

Šire značenje

U širem smislu (uobičajeno u svakodnevnom govoru, ponekad u literaturi), pojam antika označava davno prošlo vreme, davninu. Ponekad se koristi i kao pogrda (pejorativno): zastareli pogledi i vrednosti, koji su nekada nešto značili, a danas su besmisleni; takođe je to i osoba, koja ima takve poglede.

Razdoblja unutar antike

Razdoblje antike (u osnovnom značenju) uobičajeno se deli u tri podrazdoblja.

1. Grčko doba. U prvom razdoblju antike grčka je kultura, iako donosi izvanredne novine, još marginalna u odnosu na stare civilizacije i velike sile onoga doba (Egipat, Asirija, Vavilon ili Persija).
2. Helenizam. Nakon Aleksandrovih osvajanja (do 323. p. n. e.), Makedonija postaje velesila i grčka se kultura naglo širi u zauzeta područja, koja su ranije većinom bila pod vlašću Persije, potiskujući tradicionalne kulture; tako nastaje razdoblje helenizma.
3. Rimsko razdoblje. Razni istoričari različito označavaju kada prestaje razdoblje helenizma, a započinje rimsko razdoblje: od 201. p. n. e. (kraj Drugog punskog rata) do 30. p. n. e. (Egipat, posljednje kraljevstvo pod helenističkom dinanstijom, pada pod rimsku vlast). Reč je naravno, kao i uvek kada u istoriografiji postoje ovakva neslaganja, o procesu, gdje je svaki fiksni datum manje ili više arbitraran. U kulturnom smislu, rimsko razdoblje je nastavak helenizma.

Grčka

Glavni članak: Antička Grčka

Aleksandar Veliki − rad nepoznatog savremenika

U oblasti Egejskog mora posle mikenske kulture nastale su promene koje su izazvale nove invanzije plemena sa severa. Ovo doba se iz razloga nedostatka podataka naziva tamno doba. Posle završetka ovoga doba nastupa doba ekspanzije Sparte. Na kraju ovoga doba se u većini grčkih polisa razvila demokratija. Visoka gustina nastanjenosti u Grčkoj je prouzrokovala prekomorske ekspedicije i kolonijalizaciju Sredozemnog mora i Crnog mora. Kolonijalizacija je polazila pre svega iz gradova Korinta, Megare i Mileta. Kolonijalizacija je dotakla takoreći sve delove oko Sredozemnog mora. Na Sicijiji je došlo do kontakta između grčkih kolonija i feničkih kolonija što je rezultovalo konfliktima između Grka i Puna.

Klasično razdoblje

Kulturni razvoj stare Grčke na prelazu 5. i 6. veka p. n. e. dovodi do klasičkog razdoblja u razvoju grčke kulture i epohe koje se karakteriše savršenošću u filozofskim, političkim i kulturnim mislima. Iz političkog gledišta su se grčki polisi sukobili sa Persijom. Grčko-persijski ratovi su izazvali kod Helena jak utisak uzajamnosti koji su sebe smatrali za branioce civilizacije protiv istočnog varvarstva (u to doba ovaj izraz nije imao pežorativni značaj). Ipak je grčki svet bio jako razjedinjen i prevaziđen privremeno iz razloga ugroženosti od spoljnjeg neprijatelja.

Posle uspešne odbrane protiv Persijanaca Heleni su oko 477. p. n. e. oslobodili grčke polise na zapadnoj obali Male Azije. Sledilo je doba koje se karakterisalo borbom za prednost u položaju u Grčkoj između Sparte i Atine koje je uzrokovala antički svetski rat pod imenom Peloponeski rat 431. p. n. e. koje se završila pobedom Sparte. Samo nekoliko godina kasnije se grčki polisi sukobiće se u Korintskom ratu. Dolazi do neprestanih ratova i Grčka se razorena neprekidnim ratovima našla u političkom vakuumu. Mnogi Heleni su osećali da se gubi nekadašnji sjaj njihove civilizacije i pozivali su na ujedinjenja. Realizacije ovoga cilja se latio makedonski kralj Filip II koji je u godinama 359. p. n. e. do 338. p. n. e. osvojio takoreći celu Grčku i kao novi grčki hegemon planirao je pohode na Persiju, ali je bio ubijen.

Klasično doba se smatra da je bilo izlazna tačka i polazište za zapadnu kulturu. Osnovom grčke literature bili su epovi Homera „Ilijada” i „Odiseja” koje su Heleni smatrali za posvećene. Najomiljeniju zabavu širokih masa predstavljalo je pozorište i drame Aristofana, Sofoklea i Euripida dali su temelje ukupne evropske književnosti. Istorijsko delo Herodota predstavlja početak istorijografije. Antičke filozofija u delima Sokrata, Platona i Aristotela bila je na svome vrhuncu. Svoje velike vrednosti dosezala je arhitektura, vajarstvo i muzika kao i slikarstvo. Heleni su u ovim oblastima stvorili osnove za dalji razvoj umetnosti.

Helenizam

Glavni članak: Helenizam

Posle ubistva Filipa II preuzeo je vladavinu u Makedoniji njegov sin Aleksandar Veliki koji je posle uspostavljanja makedonske vlasti u Grčkoj počeo svoje pohode na Persiju 334. p. n. e. Najpre je oslobodio grčke opštine u Maloj Aziji a potom se uputio u persijsku unutrašnjost. Posle dve godine je savladao presijske zemlje i stupio na Egipat. 333. p. n. e. se sukobio sa Darijem kraljem Persije kod Isa i pobedio u toj bici. Darije je uspeo da pobegne i sakupio je ponovo vojsku ali je posle sledeće bitke Aleksandar Veliki prodro u srce same Persije i osvojio Persepolis i Ekbatan. Aleksandar Veliki je progonio Darija sve do njegove smrti posle čega je nastavio sa svojim pohodina na istok. Na povratku sa svojih pohoda Aleksandrova vojska je pretrpela velike gubitke i vratio se u Vavilon gde je planirao dalje pohode na Arabiju ali je 323. p. n. e. umro. Nastavili su se ratovi u kojim se raspala imperija Aleksandra Velikog.

Dijadosi ({{jez-grč|Διάδοχοι — „naslednici”) su bili generali Aleksandra Makedonskog, koji su nakon njegove smrti međusobnim ratovima podelili carstvo. Ti međusobni ratovi su početak helenističkog perioda, kada su mnogi narodi prihvatili grčku civilizaciju. Posle 40 godina ratova dijadosa formiraju se tri dinastije:

• Seleukidi u Persiji, Vaviloniji i Maloj Aziji
• Ptolemejidi ili Lagidi u Egiptu
• Antigonidi u Grčkoj i Makedoniji

Rim

Rimski forum

Glavni članak: Antički Rim

U svojim počecima Rim je bio grad-država u kojem su vladali kraljevi etrurskog porekla. Između 5. i 6. veka p. n. e. su Rimljani svrgli ove kraljeve i time se etrurska vladavina završeva. U čelu republike bili su birani svake godine dva konzula. Ekspanziju Rima nije zaustavio ni upad Gala i tako je na početku 3. veka p. n. e. Rim stekao kontrolu nad celom Italijom.

264. p. n. e. između Rima i Kartagine dolazi do ratova u kojim Rimljani raširuju svoju moć na Siciliju, Sardiniju i Korziku, da bi posle pobede Hanibala nad rimskim legijama i njegovog neuspelog pohoda na Apeninsko poluostrvo i njegovim definitivnim porazom 202. p. n. e. došlo je do potpunog uništenja grada Kartagine 149. p. n. e. i aneksije svih poseda ovog grada u Africi od strane Rimljana.

Posle 200. p. n. e. Rimljani su počeli da se angažuju i u Grčkoj i istočnom Mediteranu, u početku kao oslobodioci od makedonske vladavine, ali su postepeno uspostavljali vladavinu nad celom Grčkom i definitivno su porobili Helene.

Kriza republike

Na kraju 2. veka p. n. e. Rim je bio ugrožen upadom germanskih plemena koji su sa severa Evrope krenuli prema jugu. Posle nekoliko poraza Rimljani su uspeli posle reformi rimskih legija koju je izvršio Gaj Marije da savladaju germanska plemena. Socijalna napetost i nedostatak vojske doveo je do političkih nemira u samom Rimu. Kriza republike bila je povećana od strane ambicioznih političara i vojnika koji su sledili vlastite ciljeve. Rimski senat je bio raspolovljen i pun raznih frakcija. Uspostavljanje stabilne političke situacije je bilo otežano i pojavom ustanka robova pod Spartakusom. Troje najpoznatijih vojskovođa su uspostavili Trijumvirat od kojeg je najviše koristi imao Julije Cezar koji je posle 48. p. n. e. postao jedini vladar Rima, ali je 44. p. n. e. bio ubijen u senatu i rimska drževa je opet zapala u krize. Oktavijan Avgust je 31. p. n. e. dobio svaku moć u rimskoj državi.

Rimsko carstvo

Glavni članak: Rimsko carstvo

Oktavijan je nastojao da napravi utisak da hoće da obnovi republiku, ali je bio jedini vladar u Rimskom carstvu i on je zaveo novi sistem koji je nazvan principat. Postao je prvi rimski car. Za vreme njegove vladavine još je proširena granica Rimskog carstva no nije uspeo da porobi Germaniju. Za vreme njegovih naslednika Tiberija, Kaligule, Klaudija i Nerona principat je dalje osnažen. Posle Nerona nastala je kratka kriza i građanski rat i novi car je postao Vespazijan. Vespazijan je stabilizovao imperiju i upravu, a jednako uspešni su bili i njegovi sinovi. Za vreme Trajana Rimsko carstvo je bila na vrhuncu svoje moći i doseglo je najveću veličinu. Doba vladavine Marka Aurelija je bilo već pod velikim pritiskom i masivnom invanzijom Germana i Sarmata.

Pozno carstvo

Nastavili su se napadi germanskih plemena, a pojačali su se pritisci sasanidske Persije na istoku i to je predstavljalo veliku opasnost pored toga što je dolazilo do velikog broje uzurpacija carskog prestola od strane raznih vođa i vojnika rimske vojske. Tek za vreme Dioklecijana dolazi do uzajamnog jedinstva. Imperije je bila pod upravom četiri cara. Za vladavine cara Dioklecijana bilo je poslednje veliko proganjanje hrišćana. Posle Dioklecijana na vlast je došao Konstantin Veliki koje je na Bosforu naredio izgraditi novi glavni grad Konstantinopolj i on je 313. godine izdao Milanski edikt kojim je dozvolio hrišćenstvo.

Od polovine 4. veka narastao je intenzitet upada germanskih plemena. Ovi događaji su spojani sa seobom naroda koje je trajalo takoreći 200 godina i kojem je kao žrtva pala zapadna polovina rimske imperije. Stvaraju se germanske drževe na teritoriji rimske imperije što dovodi do nestajanja celih rimskih provincija.

Godine 476. posle abdikacije poslednjeg rimskog cara Romula Avgustula Zapadno rimsko carstvo se raspalo i ugasilo, dok se Istočno rimsko carstvo zahvaljujući boljim geografskim i privrednim uslovima odbranilo. Za vreme Justinijana I bila je za neko vreme opet obnovljena delom zapadna imperija. Narastajući uticaji hrišćenstva i grčke kulture kao i islamska ekspanzija potpuno su promenili karakter drževe i transformisalo je u Vizantijsko carstvo.

Pojava hrišćanstva

U okviru Rimskog carstva javlja se hrišćanstvo, koje krajem 4. veka postaje jedina dopuštena religija. Ono negira i uništava mnoge osnovne elemente antičke kulture (tradicionalna religija, filozofija, pozorište, sportska takmičenja itd.), ali od nje je zavisno- i neke njene delove prenosi u srednji vek.

Značenje i uticaj antike

Značaj antike za dalji razvoj svetske istorije je gotovo neprocenjiv. U tom razdoblju leže koreni razvoja zapadnog sveta. Jonska filozofija prirode, atička demokratija, Rimsko pravo i religijski pluralizam i tolerancija su ostavština antike na koju se nadovezuju današnji prosvetitelji, teoretičari države, nauke, borci za ljudska prava i mnogi drugi.

Antička književnost

Antička književnost, koja je nastala u Heladi, a nastavljena u Rimu, predstavlja, pored Biblije, temelj na kome se razvila evropska književnost.

Njen uticaj je poseban i značajan i zbog toga što antička književnost prva ističe književnosti svojstvenu «estetsku funkciju», dok su u isto vreme egipatski i biblijski tekstovi primarno sveti tekstovi. U staroj Grčkoj učinjen je zaokret od mitologije prema filozofiji i nauci. Novi način mišljenja, kritički, bio je suprotstavljen mitskom. To je omogućilo da se iz mita odvoji književnost.

Sa stanovišta svetske književnosti to je epoha koju konstituiše kontinuirani razvitak dveju velikih književnosti, helenske i rimske.

Uobičajeno je da se antička književnost deli na

• helensku književnost i
• rimsku književnost,

iako se ovakvom podelom prekida istorijski sled, jer su u dugom periodu obe književnosti postojale uporedno.

Rimska književnost se razvila na temelju i nasleđu razvijenije helenske književnosti.

Miloš Đurić deli helensku književnost na dva perioda:

• klasični i
• poklasični.

Poklasični period književnosti deli na

• aleksandrijski period helenske književnosti i
• rimski period.

Literatura

• Antika − hrvatska enciklopedija
• Classical Antiquity

Spoljašnje veze

• Ponovno otkrivanje klasične antike