Википедија

Arizona

савезна држава САД

Arizona (engl. Arizona), je država na jugozapadu SAD.[1] Arizona je šesta po veličini i šesnaesta država SAD po broju stanovnika. Glavni i najveći grad je Finiks.[1] Ostali veći gradovi su Tuson, Mesa, Čandler, Glendejl, Skotsdejl, Gilbert, Tempi, Piorija i Surprajz. Prema severu se graniči sa Nevadom i Jutom, prema istoku sa Novim Meksikom, prema jugu sa meksičkim državama Sonora i Donja Kalifornija, a prema zapadu sa Kalifornijom, takođe dodiruje se sa Koloradom u jednoj tački na severoistoku.[1]

Arizona
Položaj Arizone
Država SAD
Glavni gradFiniks
Najveći gradFiniks
Proglašenje za
 državu		 — datum: 14. februar 1912.
 — poredak: 48.
GuvernerDag Dusi
Površina295.254 km2
Stanovništvo2010.
 — broj st.6.392.017
 — gustina st.21,65 st./km2
 — ISO 3166-2US-AZ
Zvanični veb-sajt Izmenite ovo na Vikipodacima

Arizona je primljena kao 48. država u sastav SAD, 14. februara 1912. godine.[1] Za Arizonu je karakteristična pustinjska klima u njenom južnom delu, gde su veoma topla leta i veoma blage zime. U severnom delu Arizone mogu se videti šume borova, smrča, jela. Tamo se nalazi Kolorado plato i planinski venci kao što su planine San Franciska, veliki i duboki kanjoni.[2] U Flagstafu[3] i Alpajnu se nalaze skijaški centri.

Oko četvrtine teritorije Arizone[4] je dom naroda Navaho, pored njih u Arizoni se nalaze i rezervati plemena Hopi, Tohono Odam, Apača, Jakuj i plemena koja govore jumanskim jezikom, kao što su narodi Javapaj, Kečan i Hvalapaj.[5]

Etimologija uredi

Opšte je uverenje da je ime države nastalo od ranijeg španskog imena, Arizonak, što znači “malo proleće“ i ukazuje samo na oblast u blizini meksičkog rudnika srebra po imenu Planhas de Plata, u Sonori.[6] Druga mogućnost je izvorna baskijska reč haritz ona (”dobar hrast“).[7]

Geografija uredi

Arizona je smeštena u jugozapadnom delu Sjedinjenih Američkih Država i šesta je najveća država u toj oblasti, posle Novog Meksika, a pre Nevade. Od njenih 295.000 km² površine, oko 15% je u privatnom vlasništvu. Preostalu površinu čine javne šume, parkovi, državno zemljište i rezervati američkih urođenika.[8]

Arizona je poznata po svojim pustinjama, koje su bogate kserofitnim biljkama kao što je kaktus. Takođe je poznata po svojoj klimi, koju odlikuju izuzetno topla leta i blage zime. Manje je poznata Visoravan Kolorado, obrasla borovima, u severno-centralnom delu države, koja je suprotna od pustinje Bazin i Rejndž, u južnom delu države.

 
Veliki Kanjon

Kao i druge države na jugozapadu, Arizona obiluje topografskim odlikama svoje pustinjske klime. Više od polovine države čine planine i visoravni. Uprkos malobrojnim padavinama, 27% Arizone je prekriveno šumama [9], što se može uporediti sa današnjom Francuskom i Nemačkom. Najveće stanište Ponderoza bora se nalazi u Arizoni.[10]

Arizona je smeštena unutar Bejzin i Rejndž oblasti, u Severnoj Americi. Ova oblast je oblikovana praistorijskim vulkanima praćenim hlađenjem i postepenim sleganjem.

Veliki Kanjon je živopisna, strma klisura koja je ispresecana rekom Kolorado, u severnoj Arizoni. Kanjon je jedan od sedam prirodnih svetskih čuda i većinom je smešten u Nacionalnom parku Veliki Kanjon, koji je jedan od prvih od parkova u Sjedinjenim Američkim Državama. Predsednik Teodor Ruzvelt je bio glavni predlagač u stvaranju oblasti Velikog Kanjona,[11] prilikom svojih brojnih poseta, radi lova planinskih lavova i uživanja u pejzažu. Milionima godina, reka Kolorado je presecala kanal i tako stvorila kanjon.[12] Blizu dve milijarde godina istorije Zemlje može se videti u presecanju Kolorado reke i njenih pritoka, kroz slojeve zemlje koje je uzdiglo Kolorado Visoravan.

Arizona je postojbina najbolje očuvanih mesta udara meteorita.[13] Krater Bering meteorita (jednostavno nazvan Meteorski krater) je džinovska rupa usred Kolorado Visoravni, zapadno od Vinsloua. Ivica smrskanih i izmešanih stena, od kojih su neke veličine malih kuća, uzdižu se do 46 metara iznad nivoa okolne ravnice. Sam krater je 1,6 km širok i dubok 170 metara.[14]Arizona je jedna od dve države, koje se ne pridržavaju letnjeg računanja vremena (druga država su Havaji), osim Nacije Navaho, koja se nalazi u severoistočnom delu države.

Zemljotresi uredi

Arizona je generalno oblast sa slabim rizikom od zemljotresa osim jugozapadne Arizone, koja ima umereni rizik usled svoje blizine Južnoj Kaliforniji. Severna Arizona je umereno rizična zbog svojih brojnih nedostataka. Oblasti sa najmanjim rizikom su u blizini i zapadno od Feniksa.[15]

Najraniji zemljotresi u Arizoni su zabeleženi u oblasti Fort Juma, na kalifornijskoj strani reke Kolorado.[16] Bili su skoncentrisani u Carskoj dolini ili Meksiku, 1800–te godine. Prvi razarajući zemljotres unutar granica Arizone, desio se 25. januara 1906. godine, praćen serijom drugih zemljotresa u oblasti Sokoro, u Novom Meksiku. Udar je bio razoran u Flagstafu. Godine 1887. u Daglasu, Arizona osetio se udar jačine zemljotresa 7,2 u blizini Meksičke države, Sonora.[17]

 
Vrhovi San Franciska

Septembra 1910. serija od 52 zemljotresa prouzrokovala je da građevinske ekipe napuste oblast u blizini Flagstafa. Godine kada je Arizona postala država, 18. avgusta, zemljotres je prouzrokovao rupu u oblasti San Franciska.[18] Država je u Januaru 1935. doživela seriju zemljotresa u blizini Velikog Kanjona i u oblasti Juma.[19] Arizona je doživela najveći zemljotres 1959. godine, jačine 5,6. Centar zemljotresa je bio u blizini Fredonije, u severozapadnom delu države. Osetio se i u susednim državama Nevada i Juta.[20]

Aktivnost zemljotresa je generalno slaba, ali manji i jači zemljotresi mogu udariti bilo kada. Istočna Arizona je osetila manji zemljotres 8. oktobra 2012. godine. [21]

Klima uredi

Zbog svoje velike površine i varijacije u visinama, Arizona ima raznolike lokalne klimatske uslove. U nižim oblastima, klima je uglavnom pustinjska sa blagim zimama i izuzetno toplim letima. Tipično, od kasne jeseni do ranog proleća, vreme je umereno sa prosečnom temperaturom od 16 °C. Od novembra do februara su najhladniji meseci, sa temperaturama od 4–24 °C, povremeno sa mrazevima.[22]

 
Horsšu Bend (Zavoj Potkovica) reke Kolorado

Sredinom februara, temperature počinju da rastu, sa toplim danima i hladnim, svežim noćima. Letnji meseci od juna do septembra donose tople, suve dana se temperaturama od 32 °C do 49 °C. Rekordna temperatura u Arizoni je izmerena 29. juna 1994 u Lejk Havasu i iznosila je 53 °C, a najniža temperatura je zabeležena u Lejk Houliju, iznosila je –40 °C.

Godišnja količina padavina ekstremno varira od 71,628 mm izmerenih 1956. do 386,842 mm izmerenih 1978. godine.[23] Padavine se izlučuju tokom dve kišne sezone dolaze sa Pacifičkog okeana zimi i sa monsunima leti. Sezona monsuna pojavljuje se pred kraj leta. U julu ili avgustu, količina rose se brzo povećava za vrlo kratak period. Tokom ovog perioda vazduh sadrži velike količine vodene pare.

Istorija uredi

U doba od 300. do oko. 1200. postojala je Hohokam kultura u južnoj Arizoni.[24]

Španski moreplovci su istraživali delove teritorije današnje Arizone još od 1539. godine u brojnim ekspedicijama. Evropski misionari su stigli prvi put u 16. veku: Markos de Niza, španski Franjevac, putovao je oko 1539. po južnom delu SAD i opisuje sedam zlatnih gradova.[25] Fransisko Vaskez de Koronado, španski konkistador, tražio je te gradove oko 1540—1542.[26]

Kolonizaciju Arizone su pokrenuli španski katolički misionari. Podučavali su Indijance katoličkoj veri.[27] Nakon toga počeli su Španci graditi prve utvrđene gradove: (1752. Tubak,[28] 1775. Tuson[29]), da bi učvrstili vlast na tom području. Kada je Meksiko stekao svoju nezavisnost od Španije 1821, Arizona je postala deo teritorije Nove Kalifornije.[30] U Meksičko–američkom ratu (1847) Sjedinjene Američke Države su okupirale grad Meksiko i oblasti današnje Arizone.[31]

 
Deca radnika u vreme Velike Depresije

Nakon rata, Arizona je priznata kao deo teritorije Novog Meksika sve dok se Južni Meksiko nije otcepio od Unije tako da je 16. marta 1861. godine nastala konfederativna teritorija Arizone.[32]

Konačnu odluku o imenu Arizone, doneo je predsednik Linkoln i to ime se zadržalo do danas. [33]U ranom devetnaestom veku neke od većih gradova osnovali su mormoni.[34] Nastanili su se i u oblastima koje su postale severna Arizona i severni Novi Meksiko. Arizona je postala američka država 14. februara 1912. godine, kao jedna od poslednjih graničnih država koja je priznata.[35] Tokom Velike krize, koja je trajala dvadesetih i tridesetih godina 20. veka, farme pamuka i rudnici, dve najvažnije grane industrije u Arizoni, pretrpele su velike gubitke.[36] Tokom Drugog svetskog rata u Arizoni su postojali logori za ratne zarobljenike, koji su ukinuti odmah nakon završetka rata. U tom periodu broj stanovnika Arizone se drastično povećao.

Demografija uredi

Demografija
1900.1910.1920.1930.1940.1950.1960.1970.1980.1990.2000.2010.
122.931204.354334.162435.573499.261749.5871.302.1611.745.9442.718.2153.665.2285.130.6326.392.017

Prema procenama Biroa za popis stanovništva SAD u Arizoni je 1. jula 2011. živelo 6.482.505 stanovnika, što je povećanje od 1,42% u odnosu na popis stanovništva iz 2010.[37] Arizona je tokom većeg dela 19. veka bila retko naseljena.[38] Prema popisu iz 2010. Arizona je imala 6.392.017 stanovnika. Belci su činili 73% stanovništva, Afroamerikanci 4,1%, Indijanci 4,6%, Azijati 2,8%, a Okeanci[39] (Polinežani, Mikronežani i Melanežani) 0,2% stanovništva. Osobe koje pripadaju nekoj drugoj rasi su činile 11,9% dok su melezi činili 3,4% stanovništva. Osobe latinoameričkog porekla su činile 29,6% stanovništva. [40] Prema etničkom poreklu pet najvećih grupa u Arizoni su tokom 2009. činili: [41] Meksikanci (27,4%); Nemci (16,0%); Irci (10,8%); Englezi (10,1%); Italijani (4,6%).

Izuzimajući Aljasku i Havaje, u Arizoni živi najviše govornika jezika američkih Indijanaca sa više od 85.000 govornika navaho jezika,[42] i 10.403 govornika jezika apača tokom 2005. godine.[42] Okrug Apači u Arizoni ima najviše govornika nekog od jezika američkih Indijanaca u SAD.[43]

Tokom 2010. ilegalni imigranti su činili 7,9% stanovništva Arizone, što je Arizonu svrstalo na drugo mesto u SAD, iza Nevade.[44]

Najveći gradovi uredi

Veroispovest uredi

Prema podacima iz 2000. udruženja ARDA[45] (engl. Association of Religious Data Archives) tri najveće denominacije u Arizoni su katolici, evangelisti i ostali protestanti. Katolička crkva ima najveći broj sledbenika u Arizoni (974.883), mormonska crkva ima 251.974 sledbenika, a baptistička 138.516 vernika. Najviše parohija ima mormonska crkva (643) dok baptistička crkva ima 323 parohije.

Prema istraživanju iz The Pew Forum 2007. stanovništvo Arizone po veroispovesti izgleda ovako:[46]

Administrativna podela uredi

Arizona je podeljena na 15 okruga:

Ekonomija uredi

Tokom istorije, ekonomija Arizone se oslanjala na ugalj, pamuk, stoku, južno voće i turizam. Ugalj se i dalje kopa i čini dve trećine proizvodnje u zemlji.

Politika uredi

Glavni grad Arizone je Feniks. Zakonodavna vlast u Arizoni je dvodomna i sastoji se od Senata i Predstavničkog doma. Svaka od 30 zakonodavnih oblasti ima jednog senatora i dva predstavnika, koji se biraju na dve godine. Izvršnu vlast u Arizoni ima guverner, koji se bira na četiri godine. Državna politika Arizone je i dalje pod velikim uticajem Republikanske stranke, posebno njenog konzervativnog krila. Oni takođe biraju i:

Po političkoj nadležnosti, Arizona je podeljena na okruge, kojih je 1983. godine bilo 15. To su:

Reference uredi

  1. ^ a b v g Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 66. ISBN 86-331-2075-5. 
  2. ^ „The Grand Canyon”. 
  3. ^ „Snow Skiing In Arizona”. 
  4. ^ All about Arizona. sheppardsoftware.com. Pristupljeno 2010-09-21.
  5. ^ „Arizona Indian Communities”. 
  6. ^ „Arizona”. www.etymonline.com. Pristupljeno 6. 1. 2014. 
  7. ^ Martin & Martin 1996.
  8. ^ „Arizona”. 
  9. ^ „Urban and Community Forestry”. 
  10. ^ „Prescott Overview”. Ncsu.edu. 15. 5. 2002. Pristupljeno 6. 1. 2014. 
  11. ^ „Theodore Roosevelt makes Grand Canyon a national monument”. 
  12. ^ „COLORADO RIVER”. 
  13. ^ „Arizona meteorites”. Arhivirano iz originala 24. 06. 2019. g. Pristupljeno 27. 01. 2023. 
  14. ^ „Meteor crater inside and out”. 
  15. ^ „Earthquakes do occur in Arizona”. 
  16. ^ „The 1852 Fort Yuma earthquake”. 
  17. ^ „THE EARTHQUAKE OF 1887” (PDF). 
  18. ^ „San Francisco Earthquake History 1769- 1879”. 
  19. ^ „A brief history of earthquake activity in Arizona”. 
  20. ^ „Earthquakes Rattle Central Arizona; Reaction Mocked on Social Media”. 
  21. ^ „Eastern Arizona rocked by magnitude 5.2 earthquake”. 
  22. ^ „Climate Of Arizona”. Wrcc.dri.edu. Arhivirano iz originala 22. 12. 2011. g. Pristupljeno 6. 1. 2014. 
  23. ^ Ffolliott & Davis 2008, str. 28.
  24. ^ „THE HOHOKAM”. 
  25. ^ „The Mysterious Journey of Friar Marcos de Niza”. 
  26. ^ „Francisco Vázquez de Coronado”. 
  27. ^ „History of Arizona”. Arhivirano iz originala 27. 01. 2023. g. Pristupljeno 27. 01. 2023. 
  28. ^ „History of Tubac”. 
  29. ^ „Brief History Of Tucson: A Timeline”. 
  30. ^ Timothy Anna et al., Historia de México. Barcelona: Critica. (2001). pp. 10.
  31. ^ „Mexican-American War”. 
  32. ^ „“The Integrity of the Soil”: Splitting the Southwest”. 
  33. ^ „This week in Arizona history: In 1863, Abraham Lincoln signs act creating Arizona Territory”. 
  34. ^ „History of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints in Phoenix, Arizona”.  line feed character u |title= na poziciji 59 (pomoć)
  35. ^ „This Day in History, February 14th – Arizona becomes the 48th State”. 
  36. ^ „Scottsdale and the Great Depression”. 
  37. ^ „Annual Estimates of the Resident Population for the United States, Regions, States, and Puerto Rico: April 1, 2010 to July 1, 2011” (comma-separated values). 2011 Population Estimates. United States Census Bureau, Population Division. decembar 2011. Pristupljeno 28. 12. 2011. 
  38. ^ Arizona (state, United States). Encyclopædia Britannica Online.
  39. ^ Adler, Jacob (1986). The fantastic life of Walter Murray Gibson: Hawaii's minister of everything. str. 66. 
  40. ^ Bureau, U. S. Census. „American FactFinder - Race, Hispanic or Latino, Age, and Housing Occupancy: 2010”. factfinder.census.gov (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 20. 05. 2011. g. Pristupljeno 25. 8. 2019. 
  41. ^ American FactFinder, United States Census Bureau. „Arizona – Selected Social Characteristics in the United States: 2007-2009”. Factfinder.census.gov. Arhivirano iz originala 11. 02. 2020. g. Pristupljeno 28. 12. 2011. 
  42. ^ a b „Data Center Results”. Arhivirano iz originala 19. 6. 2006. g. Pristupljeno 30. 12. 2011. 
  43. ^ „Arizona has most Indian language speakers”. Pristupljeno 30. 12. 2011. . upi.com
  44. ^ Slevin, Peter (30. 4. 2010). „New Arizona law puts police in 'tenuous' spot”. Washington Post. Washington, DC. str. A4. Pristupljeno 28. 12. 2011. 
  45. ^ „State Membership Reports”. thearda.com. Arhivirano iz originala 13. 12. 2011. g. Pristupljeno 28. 12. 2011. 
  46. ^ „U.S. Religious Landscape Survey” (PDF). The Pew Forum. 02. 2008. Pristupljeno 28. 12. 2011. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Аризона&oldid=27701083”