Arheološki lokalitet Šuvakov salaš-Klisa

Arheološki lokalitet Šuvakov salaš — Klisa je najstarije stanište na području Vrbasa iz perioda neolita, takozvane starčevačke kulture, ispod oltarskog prostora srednjovekovne crkve.^[1] To je lokalitet kod Vrbasa na kome se vrše arheološka istraživanja. Prilikom arheoloških radova konstatovani su ostaci naselja praistorijske kulture Starčevo iz 5. milenijuma pre naše ere i srednjovekovno naselje sa nekropolom i crkvom iz 10-16. veka. Materijal je deponovan u Muzeju Vojvodine a deo materijala je izložen u stalnoj postavci u Vrbasu.

Lokacija

Arheološki lokalitet Šuvakov salaš se nalazi 1 km jugoistočno od Vrbasa, na desnoj, južnoj obali Crne bare čije je korito poslužilo prilikom izgradnje Velikog bačkog kanala i postalo njegov sastavni deo. Smešten je na lesnoj terasi nadmorske visine 81 — 83 m.

Ovde se danas nalazi salaš porodice Šuvakov pa je, stoga, lokalitet tako i nazvan.

Na Kameralnoj karti sela Vrbas, Dvorskog kameralnog arhiva u Beču, na mestu današnjeg Šuvakovog salaša, ispod Crne bare, stoji natpis lat. Locus Templi antiqui. Kartu je 1763. godine nacrtao geometar Kovač prilikom premeravanja atara i tada je na lokalitetu zatekao samo ostatke crkve, dok od nekadašnjeg sela nije bilo tragova.^[2]

Istorijat arheoloških istraživanja na Šuvakovom salašu

Prva arheološka istraživanja na ovoj lokaciji vršena su još 1901. godine u organizaciji Istorijskog društva Bačbodroške županije u Somboru. Iskopavanja je vodio Đula Kiš, inače beležnik Društva, uz prisustvo profesora i đaka Novovrbaske gimnazije. Pokretni materijal je čamcima prenet u gimnaziju, ali nisu određeni karakter i značaj materijala. Kasnije se tom materijalu gubi svaki trag.^[2]Arheološka istraživanja su obnovljena tek 1984. godine u organizaciji Vojvođanskog muzeja u Novom Sadu. Trajala su do 1991. godine. U toku tih radova, su konstatovani ostaci naselja praistorijske kulture — Starčevo iz 5. milenijuma pre naše ere i srednjovekovno naselje od 10. do 16. veka, sa nekropolom i crkvom.^[3] Arheološka istraživanja koja su prekinuta početkom devedesetih godina, usled ratnih dešavanja na teritoriji Jugoslavije, obnovljena su 2014. godine u organizaciji Muzejske zbirke Kulturnog centra Vrbasa, danas Gradskog muzeja.

Rezultati arheoloških istraživanja na Šuvakovom salašu

Srednjovekovno naselje Orbaspalotaja

Izložba u Muzeju „Tragovi i poruke”

Jedan od najznačajnijih rezultata arheoloških istraživanja je lociranje srednjovekovnog Vrbasa — Orbaspalotaje.^[3] Naselje je bilo na samoj obali Crne bare koja se ulivala u Tisu, a nalazilo se pored trgovačkog puta koji je vodio na sever i jug. Položaj naselja iznad domašaja maksimalnog vodostaja ukazuje na pažljivo biranje terena sa pogodnostima za dugotrajno naseljavanje.^[2] Kuće su bile rađene od naboja i pletera. Neke od njih su bile duboko ukopane i verovatno su služile za čuvanje hrane. Silosi i mnogobrojni žrvnjevi svedoče o gajenju i obradi žitarica.^[3] Pronađeni su i alati za obradu kože i životinjskih kostiju. Keramika je pravljena na sporom i brzorotirajućem vitlu, a pronađeni su lonci, krčazi, zdele, bokali, poklopci, kotlovi i pećnjaci koji su ugrađivani u peći od naboja, čime je povećano zračenje toplote.^[4] Pronađena grnčarija je podeljena u dve grupe, gde se u stariju svrstavaju predmeti iz 11. do 13. veka a u mlađu predmeti od 13. do 16. veka. Starija grnčarija je rađena na sporom vitlu od dobro prečišćene zemlje sa dodatkom peska u nijansama oker i mrke boje. Predmeti su rađeni pre velike najezde Mongola 1241. godine. Grnčarija je većinom neukrašena a u slučaju ukrašavanja, zastupljene su vodoravn linije, ređe valovnice ili zarezi ispod oboda.

Keramika iz novijeg perioda je rađena na brzom vitlu od dobro prečišćene gline, uglavnom peskovite fakture u nijansama narandžasto-crvene, mrke, sive i oker-bele boje. Od ukrasa su i dalje najčešće vodoravne linije. Na drškama krčaga nalazi se ukras u vidu uspravno urezanih kratkih ili dužih crta. Prisutne su i posude na kojima je ukras izveden slikanjem braon geometrijskoh motiva na oker-beloj podlozi.^[2]

Novac koji je pronađen tokom iskopavanja je iz doba ugarskih kraljeva Žigmunda, Vladislava, Ladislava i Matije Korvina.

Počelica

Pronađen je i nakit u obliku staklenih perli, prstenja, kopči, pločica kao delova počelica, pojas od od kružnih srebrnih nitni koje su utisnute u kožu sa tragovima platna, srebrna ukrasna igla, spiralni ukrasi za kosu i drugi ukrasni predmeti.^[2]

Prvo spominjanje naselja Orbaspalotaja potiče iz 1387. godine. Kraljica Marija za zasluge i odanost službi, daruje naselje Nikoli mlađem Gorjanskom. Porodica Gorjanski je bila u porodičnim vezama sa porodicom srpskog kneza Lazara jer je ćerka kneza Lazara, Teodora, bila udata za Nikolu Gorjanskog, mlađeg.^[2]

U zapadnom delu naselja nalazila se Crkva Svete Marije, izgrađena krajem 12, početkom 13. veka. Korišćena je do početka 16. veka, kada je razorena od strane Turaka, zajedno sa naseljem.

Dužina crkve je bila 14 m a širina naosa 6 m. Bila je jednobrodna, debljina zidova se kretala do 1 metra a građena je od opeke, lomljenog i obrađenog kamena.

Unutrašnjost crkve je bila ukrašena freskama. Fragmenti pozlaćenih ikona ukazuju na vizantijsku tradiciju i istočni crkveni obred.

Galerija

Prsten sa glavom. 14-16.vek, bronza
Prsten sa glavom. 14-16.vek, bronza
Prsten sa glavom. 14-16.vek, bronza
Počelica - paunov rep, 14-15. vek, bronza
Natpis Orbaspalotaja
Arheološka istraživanja, počelica, 14-16. vek, staklo-drvo-metal
Pojas iz 14-15. veka, srebro-koža-svila-lan-vuna
Pojas nakon konzervacije
Arheološka istraživanja na lokalitetu Šuvakov salaš
Počelica-spiralni ukras
Deo izložbe „Tragovi i poruke”
Detalj sa izložbe, trakasti prsten od bronze iz 13-14. veka
Fragment žrtvenika, neolit-starčevačka kultura
Prikaz iz vazduha
Ostaci srednjovekovne crkve
Arheološka iskopavanja u delu nekropole pored crkve, 2015. godine
Tragovi daske sanduka
Istraživanje nekropole na lokalitetu Šuvakov salaš-Klisa
Čišćenje groba
Radovi na iskopavanju
Muzejski savetnik, arheolog Nebojša Stanojev na istraživanju nekropole
Poseta stručnog konsultanta, dr Dejana Radičevića, profesora Filozofskog fakulteta u Beogradu, nalazištu
Izrada tehničke dokumentacije na terenu

Izvori

^ Grgurović Orbović Vukotić, Vesna Pavle Dragica (2016). Kulturno nasleđe Vrbasa. Novi Sad: Gradski muzej Kulturnog centra Vrbasa. ISBN 978-86-88271-17-2.
^ ^a ^b ^v ^g ^d ^đ Grgurović, Vesna (2016). „Arheološkaistraživanja lokaliteta Šuvakov salaš-Klisa kod Vrbasa 2014—2015. godine”. Glasnik društva konzervatora Srbije: 89—92.
^ ^a ^b ^v Grgurović, Vesna (2018). Tragovi i poruke, katalog. Novi Sad: Kulturni centar Vrbasa - Gradski muzej. ISBN 978-86-88271-24-0.
^ Grgurović, Vesna (2017). Gradski muzej Vrbas, vodič. Petrovaradin: Kulturni centar Vrbasa, Gradski muzej. str. 53—61. ISBN 978-86-88271-20-2.

Spoljašnje veze

Šuvakov salaš – Klisa u Vrbasu

[1] Grgurović Orbović Vukotić, Vesna Pavle Dragica (2016). Kulturno nasleđe Vrbasa. Novi Sad: Gradski muzej Kulturnog centra Vrbasa. ISBN 978-86-88271-17-2.

[„Гргуровић”-2] v ^g ^d ^đ Grgurović, Vesna (2016). „Arheološkaistraživanja lokaliteta Šuvakov salaš-Klisa kod Vrbasa 2014—2015. godine”. Glasnik društva konzervatora Srbije: 89—92.

[„_Весна_Гргуровић”-3] v Grgurović, Vesna (2018). Tragovi i poruke, katalog. Novi Sad: Kulturni centar Vrbasa - Gradski muzej. ISBN 978-86-88271-24-0.

[4] Grgurović, Vesna (2017). Gradski muzej Vrbas, vodič. Petrovaradin: Kulturni centar Vrbasa, Gradski muzej. str. 53—61. ISBN 978-86-88271-20-2.

[1]

[2]

[3]

[4]