Bair

Početak šabačkog Baira treba tražiti u XVI veku, kada je nastao kao zasebna mahala, zatim i fuzijom više manjih mahala, da bi svoje profilisanje kao polikuluturne zajednice ostvario u XVIII veku. U Bairu treba tražiti začetak srpskog urbanog jezgra, naročito kao potonje varoši XIX veka, naročito u njenom sagledavanju prelaska iz kasabe u složenu i organizovanu čaršiju. Reč „bair” dolazi od turske reči bayır što znači „breg, uzbrdica, padina”.

Šabačka tvrđava

U tvrđavi su od početnih vremena prisutni vredni zanati najpre nalbanti, tabaci, alvadžije, džizmari, hajati, u spoljnoj varoši sarači, džindije, maseri, karavan saraj, bašhana i državna bozadžinica. Na početku veka Bair ima već 51 kuću, i džindije, bozadžije, kasape, džizmare, hajate.

Bair

Šabačka tvrđava, Šabac, 1527.

Glavna linija Baira išla je da bi kod Zelene škole skretala i sokakom Dobropoljske izbijala na Dudaru, a da je nastavljala ćuprija dužine 150 metara a širine 5 metara, na početku drvenog mosta nalazio se drveni čardak, predstraža, sa puškarnicama i dvadesetak stražara; na drugom kraju Poljanske ćuprije nalazila se mala čaršija i bastion (glavna kapija koja se zatvarala i otvarala dnevno) sa zanatlijama i malopoljanskim radnjama, što je sve nastavljalo u Palanku, spoljnu varoš sa opštim življem.

Nad palankom se nalazilo četiri topa na platformama, a unutra još oko tvrđave devet topova. Dve najuglednije ličnosti su komandant tvrđave i dizdar. Između unutrašnje varoši (tvrđave) i spoljne prelazilo se opet mostom, i to na samoj obali Save, jer je bio najbolje branjen. U Šabačkoj palanci su se nalazili trgovci, zanatlije, bondruk kuće i hamam. Hamam se nalazio na mestu trećeg, i jedinog palanačkog vodenog izvora, odmah desno od postojeće šabačke tvrđave, uz džamiju. U okviru mahale se nalazila i banja, sa profesionalnim maserima, koja se jedno vreme i zvala Banja-mahala, zatim Hamam-mahala . Zapravo već u veku stvaraju se dva predgrađa, Tabana mala, uzvodno, za preradu kože, i Cigan mala, nizvodno sa pretežno romskim življem. S početka XIX veka odnos posade i varošana je desetostruk, Bair već broji 1500, od čega trećinu Bairčana čine Srbi, 56 porodica. Pojavljuju se prvi veliki trgovci, Nikola Čarkadžija i Toma Trkić. Nekadašnju zanatlijsku palanku, i cincarsku i jevrejsku malu čaršiju i varoš zamenio je zanatlijski Bair. Na Bairu žive bakali, ekmedžije, kasapi, terzije, ćurčije, nalbanti i kafedžije. Šabačka varoš je u sukobu sa janičarskom tvrđavom. Za Nikolom Čarkadžijom dolaze trgovci Jakov Nenadović, Jovan Kurtović, Pavle Rekalija, Stefan Čarkadžić, Joca Miličanac, Bakal Milosav, Sava Nikolić. 1791. pored Bair pominje se i Varoš mahala, začetak potonje šabačke varoši i glavne čaršije.

Galerija

Drvena crkva i džamija

Šabac je već sa prvog veka svojeg postojanja imao četiri džamije ili verska objekta, u svakoj većoj mahali po jednu, Muhibin hatibova, prva džamija, van tvrđave sa istočne strane, Kara-Fatmina, Hadži-Redžepova, i Bairska džamija. Bairska mahala je jedna od većih mahala, i nastala je fuzijom dve manje mahale, o čemu svedoči i gradnja četvrte džamije od ukupno šest mahala. U osamnaestom veku Šabac ima tri džamije, Kale-džamiju, i bairsku, na uglu Kralja Aleksandra i Janka Veselinovića ulice.

Šabačka tvrđava sa predgrađem, 1788

Naspram džamije na Bairu izrađene od drveta, u hrišćanskom istočnom delu Baira, sagrađena je drvena crkva, hram svetog Jovana Krstitelja, 1724. i pre kao središte objekata hrišćanskog Baira. Pored crkve se nalazi i škola, izvestan broj radnja i objekata, austrougarski konzulat, dve kafane naspram crkve. U crkvi je službovao Vićentije Rakić koji je na Bairu napisao jedinstveno delo srpske literature veka, Život Aleksija čoveka božijega, kao i Jovan Nikolić koga je austrijski car Josif II odlikovao zlatnom medaljom za hrabrost.

Znameniti Bair

Na Bairu se nakon iseljavanja muslimanskog stanovništva formirala drugačija urbanistička struktura, sa velikim brojem kuća, trgovačkih magaza bogatijih trgovaca, Đumručkog sokaka, sa sadašnjim prostornom orijentacijom Baira, većim brojem kafana, Velike pijace, Žirovnog venca, Stočne pijace, Više ženske kraljevske škole, konzulata, itd.

Na Bairu se nalazi izvestan broj kafana, Velika Pijaca, rabadžijsko sastajalište sa leve strane hotela Evropa, Evropa na čijem mestu će gradonačelnik Ilija Popović podići Tržnicu, zatim Zeleni venac, kao pandan Zelenoj pijaci i Žirovnom vencu, a na mestu nekadašnjeg Zelenog venca, bairski, odnosno ben(t)ski most, koji je povezivao bairske kafane sa nizom dvorišta, levi i desni potes bentske ćuprije je pritežavao gradonačelnik, misleći na Zeleni venac. Na Bairu se nalazi prvo Javno kupatilo, Katolička crkva, preko puta Katoličke crkve Sinagoga, na mestu današnjeg igrališta škole, jedna od tri šabačke sinagoge, koliko ih je Šabac imao.

Zatim Železnička stanica, 1911. na relaciji Šabac-Banja Koviljača, zajedno sa zgradom carine, pored železničke stanice građani mogu da uzivaju u kafani Ženeva i Velika Srbija, ako pak putuju za Beograd, plovivši Deligradom i Mačvom, uživaće u Narodnoj gostionici. Pobrojimo kafane: Gradska Pivnica (Bair, pivara Pante Kurtovića, banka Pet Kurtovića, pivara Ace Kneževića), Velika Srbija, Narodna Gostionica, Ženeva, Kraljević Marko, Žirovni venac, Kod Tri seljaka, Devet Italijana, Zlatna česma, Bairhan, Evropa.

Kulturna i poslovna varoš

Đumručki sokak, fijakerska i rabadžijska transverzala, nastala od staze zapadne šabačke kapije, je veza sa Đumurkanom, klasičarskom zgradom XIX veka (prvobitno austrijskom regularnom agencijom osnovanom 1841. godine, zatim i Parobrodarskom agencijom Prvog cesarsko-kraljevnskog dunavskog društva, sa saradnjom Ruskog parobordarskog društva, da je Srpsko brodarsko društvo prodavalo ili preuzimalo robu na relaciji Šabac-Kijev) kroz koju prolazi sav esnap i trgovina, počev od soli, preko šljiva i žita. Đumurkana se nalazi naspram Mihajlovca, gde se održavaju konjičke trke. To je Bair. Bair prostorno obuhvata odnosno okružuje tri šora, Preki i Donji šor, a donekle prostorom magacina, dvorišnih zaleđa, mlinova i Glavnu Čaršiju. Na Bairu se uostalom nalazi i Veliki park, Pravitelstvena bašta, staro groblje (naspram parka pa ka Savi) na kome su Cincar Janko i Cincar Marko, i Knez Ivo od Semberije. Na Bairu se nalaze kafane, prva škola, konzulati, đumurkana, Bair je društveni i kulturni centar, u njemu žive Jermeni, Grci i Jevreji, kao nekada u tvrđavskim predgrađima. Znatan broj Jevreja stvara Jevrejske škole i hramove, takođe i grčke škole. Jermeni na Bairu drže pržnionice kafe.

Velika pijaca i Bent

Na Bairu žive mnoge poznate ličnosti, Isidora Sekulić, Vasa Andolija, Sima Trojanović, Dušan Matić, Laza Kurtović, Vićentije Rakić, Savka Živanović, Steva Čarkadžija, i drugi. Kada se pogleda obuhvat, Bair je svakako najsadržajniji, od konzulata, fabrika, kafana, javnih kupatila (hamama), parkova, trgovačkih magaza, škola, crkvi, pijaca. Uostalom, i Veliki pijac se zvao na Bairu, kao i benska ćuprija, Bent. To ga svakako čini žižom gradskog dešavanja i poslovne aktivnosti, od prve Bandere, stočne pijace na današnjem prostoru trga, Riblje pijace, Žirovnog venca i zelene pijace.

Na Bairu su se nalazili vinogradi, počinjao je Jerezom (nekadašnjeg savskog toka), i Kamičkom a završavao Poljanom, Dudarom, Bentskom barom i Begluk-barom.

Vidi još

Literatura

Šabac u prošlosti, I, III, IAŠ, Šabac, 1970.