Bolnica manastira Studenica
Bolnica manastira Studenica ili Bolnica Sveti duh bila je prva bolnica osnovana na teritoriji srpske srednjovekovne države, urađena po ugledu na hilandarsku bolnicu, u sklopu manastirskih zgrada, istoimenog manastira. Bolnica je osnovana 1208. ili 1209. godine, po dolasku Svetog Save u Srbiju, kada je bio napisan i Studenički tipik (1208. do 1216. godine), koji je u glavi 40 sadržao obaveštenja o manastirskoj bolnici, koja se nalazila u sklopu manastirskih zgrada, a za koju su prema odredbama ovog tipika bili predviđeni posebni uslovi, način postavljanja ležaja za bolesnike i određivanje bolničara.[1]
| Naziv | |
|---|---|
| |
| Osnivač | |
| Osnovana | |
| Zemlja osnivač | |
| Sedište | |
Bolnica manastira Studenica razlikovala se od hilandarske po tome što su se u studeničkoj bolnici lečili samo monasi oboleli od akutnih oboljenja. Sa njenim postojanjem i pisanim regulisanjem njenog postojanja zvanično je započela zdravstvena kultura u srpskom narodu i državi.[1][2][3][4]
Manastir Studenica uredi
 Digitalna kopija kompletnog rukopisa Studeničkog tipika koji je sveti Sava napisao 1208. g, po dolasku u Srbiju na molbu brata Stefana. Sveti Sava postaje starešina manastira gde aktivno radi na organizaciji monaškog života u Studenici. Ovaj crkveni ustav, tj. pravilnik o bogosluženjima i životu monaha u manastirima, Sava piše po uzoru na Hilandarski tipik. Značaj Studeničkog tipika je najviše u tome što će postati glavna osnova za ustav Srpske pravoslavne crkve.[5] |
Manastir Studenicu je osnovao veliki župan Stefan Nemanja i posveto ga Uspenju presvete Bogorodice. Prva faza gradnje manastira obavljena je u periodu od 1183. do 1196. godine, kada je Stefan Nemanja prepustio presto svom sinu Stefanu Prvovenčanom i povukao se u svoju zadužbinu.
Manastir je sagrađen u pustom predelu „koji beše lovište zverova”,[6] kako je to mesto opisao Sava Nemanjić u Žitije svetog Simeona:
„Ovaj naš sveti manastir, kao što znate, bilo je ovo mesto kao pusto lovište zverova. Kada je došao u lov gospodin naš i samodržac, Stefan Nemanja, koji je carevao svom srpskom zemljom, i kad je on lovio ovde, izvoli mu se da ovde, u ovom pustom mestu, sagradi ovaj manastir na pokoj i umnoženje čina usamljenika.“[7]
Kad je kasnije otišao u manastir Hilandar, Stefan Prvovenčani se brinuo o Studenici. Tamo je Nemanja primio monaški postrig i ime Simeon. Sveti Simeon je umro u Hilandaru 1199.
Nemanjin treći sin Sava Nemanjić je, nakon što je pomirio svoju braću Stefana i Vukana, preneo je mošti Svetog Simeona u Studenicu gde su i dan danas.
Pod Savinim starateljstvom, manastir Studenica je uživao najveće poštovanje među svim manastirima i crkvama toga doba. U visokom zvanju arhimandrita Sveti Sava je upravljao Studenicom od 1215. godine. Ona je u tom periodu postala crkveni centar Srbije, gde je postavljen temelj buduće samostalne srpske Crkve. Srpska pravoslavna crkva je dobila autokefalnost od strane Nikejskog carstva 14. septembra 1219. godine u Nikeji.
Sveti Sava je bio prvi srpski arhiepiskop. U manastiru je negovana i pisana delatnost. Sveti Sava je u Studenici napisao prvu biografiju Sv. Simeona 1208. godine i Studenički tipik.[7] Negovana je i prevodilačka delatnost. Sveti Sava je prevodio dela Hipokrata, Diskorida, Avicene i drugih velika na medicine iz prethodnih perioda (naročito iz doba antike). Tako je vremenom u manastiru nastala bogata biblioteka. Zbog ovakve delatnosti ovaj manastir je imao važan prosvetni i politički značaj – povezanost sa pravoslavnim Istokom, Carigradom, Svetom Gorom, primorjem i drugim srpskim krajevima: Bosnom, Dalmacijom, Vlaškom, pa i Rusijom. Pod Savinim starateljstvom Studenica je postala poli- tički, kulturni i duhovni centar srednjovekovne Srbije.
Studenica je uživala pažnju i drugih članova dinastije Nemanjića. Kralj Radoslav je 1245. dodao crkvi pripratu, a kralj Milutin je sagradio malu crkvu posvećenu svetim Joakimu i Ani.
Od pada poslednje srpske srednjovekovne države 1459, Turci su često napadali manastir. Prva značajna restauracija je izvršena 1569, kada su freske Bogorodičine crkve ponovo naslikane. Početkom 17. veka, požar i zemljotres su oštetili manastir, a istorijski dokumenti i značajni delovi umetničke baštine su uništeni i izgubljeni zauvek.
U okolini se nalaze Gornja Savina isposnica i Donja Savina isposnica. U manastiru se nalazi plaštanica Antonija Iraklijskog iz 14. veka.[8]
Uz južni portal Bogorodične crkve u Studenici nalazi se najstariji srpski časovnik, u pitanju je sunčanik kod koga senka umesto na brojke pada na slova.[9]
Uslovi koji su prethodili osnivanju bolnice uredi
Srpska srednjovekovna medicini začeta je s početka 12. veka u prvim srpskim kulturnim centrima, toga perioda, prvo u Hilandarskom a potom i u Studeničkom manastiru, sonovana je kanonska verska medicina zvanične srpske crkve zasnovana na učenju hrišćanstva po kome je njen tvorac Isus Hristos lečio bolesne i vaskrsavao mrtve. Ovu moć Hristos je preneo i na svoje učenike govoreći im: Bolesne isceljujte, gubave čistite, mrtve dižite, đavola izgonite, zabadava ste dobili i zabadava dajite.[10]
Istorijski posmatrano, srpaska medicina (koja danas ima tradiciju dugu 800. godina), svoje duboke korene vezuje za srpsko sveštenstvo i sina velikog župana Stefana Nemanju - Rastka, koji se umonašio pod imenom Sava, i kasnije je proglašenog za sveca (Sveti Sava).[11]
Na zapadnim granicama vizantijskog kulturnog kruga kao njen sastavni deo, Srbija je bila pod velikim uticajem Vizantije. U Carigradu u 12. veku, bilo je mnogo bolnica, pa se smatra da je inicijativa za osnivanje prve srpske bolnice ne pripisuje samo Savi Nemanjiću, već i iskustvima stečenim u vizantijskim bolnicama, konkretno – u bolnici manastira Svete Bogorodice Evergetide (Dobrotvorke), čiji je tipik preveden na srpski jezik za potrebe bolnice u Studenici.[12]
U prestonici Vizantije veliki renesansni čovek, srpski princ i monah Rastko Nemanjić (Sveti Sava 1175-1235), koji je nakon boravka u Vizantiji i deset godina u Svetoj Gori, među monasima stekao mnoga znanja pa i ona iz oblasti medicine. Nije bilo ničega što taj veliki čovek nije mogao da uradi. On ne samo da je posedovao veliko znanje, smisao za praktično i pragmatično već i odlične organizacione sposobnosti.[13]
Razmišljajući kao duhovnik Sveti Sava je shvatio suštinu pravoslavnog hrišćanstva i vizantijskog filozofije, i deo života posvetio je hodočašću (izuzetno važnom periodu za njegov duh i telo), postavši tako prvi „srpski svetski putnik“. Kao član dinastije Nemanjića, on je postao i duhovni otac Srbije. Njegova zasluga nije se ogleda samo u osnivanju prvih srpskih bolnica i manastirske medicine u njima, već i u zdravstvenom prosvećivanju (uključujući tu i borbu protv nadrilekarstva) i pisanju najstarijih srpskih medicinskih spisa (kodeksa).[14] Sa njim, Srbija je dostigla svoj „zlatno doba,“ a 13. vek u Srbiji se može nazvati periodom „srpske renesanse“. Imajuči sve ovo u vidu Teodosije (monah) ga je prozvao trinaestim apostolom.[15]
Manstirska bolnica uredi
Po donošenju moštiju Svetog Simeona u njegovu zadužbinu, manastir Studenicu, Sveti Sava je osnovao bolniu 1208. ili 1209. godine, kada je bio napisan i Studenički tipik (1208–1216). To je bila prva bolnica osnovana na teritoriji srpske srednjovekovne države.[16][17][18] u kojoj je Sveti Sava je prevodio dela Hipokrata, Diskorida.
Bolnica je bila uređena po ugledu na hilandarsku bolnicu, a na osnovu Studeničkog tipika nalazila se u okviru manastirske celine.
Bolnica se sastojala od jedne, a po potrebi i od dve sobe u konacima, sa 12 ležajeva, čiji se broj u slučaju porasta broja obolelih povećavao kao i broj bolničara.[1][2] Bolnica je imala i posebno (zasebno) odeljenja za lečenje obolelih od epilepsije i duševnih bolesti (po čemu je Srbija toga vremena prednjačila u medicini). Bolnica je u hladne dane redovno grejana, a u njoj je radila posluga, a za bolesne je spremana bolja hrana.[19]
Lečenje su obavljali lekari empiriici, koji su svoje znanje i veštinu lečenja prenosili svojim sledbenicima. Tako su se lekari empirici, monasi ili lekari, pored lečenja, bavili i obučavanjem lekarskoj veštini onih koji su pomagali u lečenju i koji je trebalo da ih naslede.[20]
Na stručan rad bolnice i obučavanje budućih kadrova, značajan doprinos dala je pisana i prevodilačka delatnost Sv.Save koji je u Studenici napisao prvu biografiju Sv. Simeona 1208. godine, Studenički tipik,[21] i preveo dela Hipokrata, Diskorida, Avicene i drugih velikana medicine iz prethodnih perioda (naročito iz doba antike). Tako je vremenom u manastiru nastala bogata biblioteka.
Do danas je sačuvan samo jedan medicinski spis prve srpske bolnice. Reč je o spisu pod nazivom Damaskina Jovana o čoveku i tome šta je čovek, koji opisuje raspored sokova u ljudskom telu. U stvari, radi se o kopiji spisa iz 18. veka, koja se čuva u biblioteci Univerziteta u Bolonji pod oznakom MS. 1.044, Mars 103, V.[12]
Pored metoda tradicionalne medicine mnogi bolesnici lečili su se i svetim moštima (Svetog Simeona, Svetog Save) molitvom, svetim mirom i crkvenim relikvijama.[22]
Prema ljudima sa telesnim manama prema nemoćnima u bolniicima i „besnima”, se tražilo da ophođenje bude besprekorno, kao i njihova nega i čuvanje, a za one koji to nisu poštovali bile su predviđene kaznene odredbe.[23] Postavlja se pitanje koji su bolesnici smatrani „besnima”? Najverovatnije su to bili oboleli od psihoze, epilepsije, epilepsije i psihoze, ili drugih duševnih bolesti.[24] Za neke od njih se izgleda predviđalo moguće izlečenje, odnosno da će za njih vreme početi da teče kad se budu „oslobodili muke“ (bolesti, besova) te za njih nije važilo zastarevanje zakonskih odredbi?! Mentalno bolesni već tada su bili odvojeni od onih koji su bili somatski bolesnici.
Posebno trena naglasiti značaj koji je po narodnom verovanju imalo čudotvornih isceljenja koja je učinio Sveti Sava, kako radi lečenja obolelih, tako radi jačanja vere i duhovnosti srpskog naroda.[25]
Za vreme petovekovne turske vladavine nad srpskim narodom došlo je do zastoja u razvoju medicine. Manastir i manastirska bolnice su rušeni, ali je srpski narod i dalje tražio utehu, zaštitu i lek u ovom manastiru, ali sada su nad svetim moštima, molitvom i svetim mirom, tražili isceljenje.[26] Retke lekaruše koje su sačuvane u ovom manstiru i dalje su korišćene za lečenje u ovom, za Srpski narod teškom periodu.
Istraživanja uredi
Istraživanjima provedenim u riznici manastira Studenici nije određena tačna lokacija prve, u izvorima dokumentovane, bolnice osnovane na teritoriji srpske srednjovekovne države. Takođe ni arheološkim iskopavanjima ništa nije identifikovano kao sadržaj ili inventar bolnice, tako da je o izgledu bolnice teško bilo šta preciznije napisati.[27]
Ne postoje podaci o tome kada je prestala da postoji prva manastirska bolnica u Srbiji, ali se sigurno zna da se to dogodilo sa najezdom Turaka.
Izvori uredi
- ^ a b v Katić R.: Bolnica svetoga Save u Manastiru Studenici. Osam vekova manastira Studenice, Beograd; 1986. p.201-207.
- ^ a b Katić R. Pregled istorijskog razvoja srpske srednjovekovne naučne medicine. 700 godina medicine u Srba. Beograd: SANU, Galerija Srpske akademije nauke i umetnosti; 1971. p.11-17.
- ^ Katić R. Srpska srednjovekovna medicina. Gornji Milano-vac: Dečje novine; 1990.
- ^ Pavlović B. Manastirske bolnice u srednjovekovnojSrbiji. Crkvene studije 2004; 1: 381-8.
- ^ Teodosije, „Život Svetog Save“, u: Stare srpske biografije, Beograd (1924). pp. 230.
- ^ Otkrivene tajne studeničkog kompleksa („Politika”, 16. jun 2016)
- ^ a b Sava Nemanjić. Žitije svetog Simeona. In: Stare srpske biografije, Milankov M, editor. Beograd: Prosveta; 1975. p.21-35
- ^ „Počelo ispitivanje Studeničke plaštanice”. Arhivirano iz originala 21. 03. 2018. g. Pristupljeno 20. 03. 2018.
- ^ Najveći i najbogatiji manastir u Srbiji („Politika”, 16. april 2017)
- ^ Relja V.Katić, Poreklo srpske srednjovekovne medicine, Beograd 1981, XIV. pp. 6.
- ^ Kolarić J. Sveti Sava srpski- harizma i mit. Niš: Pros
- ^ a b „O čoveku i šta je čovek - 800 godina prve srpske bolnice - Nedeljnik Vreme”. www.vreme.com (na jeziku: srpski). 2007-10-03. Pristupljeno 2023-09-14.
- ^ Tucakov J. Srpska srednjovekovna farmacija. 700 godina medicine u Srba. Beograd: SANU Galerija Srpske akademije nauke i umetnosti; (1971), pp. 148–54.
- ^ Katić R, Srpska medicina od IX do XIX veka, Naučno delo, Beograd, 1967.
- ^ Kolarić J. Sveti Sava srpska harizma i mit. Niš: Prosveta, 1995.
- ^ Katić R. Bolnice srednjeg veka: manastirske bolnice. In: Srpska medicina od IX do XIX veka. Beograd: SANU; (1967). pp. 299–311
- ^ Stanojević L, Todorović K. 700 godina medicine u Srba. Beograd: SANU; 1971.
- ^ Pavlović B. Manastirske bolnice u srednjovekovnoj Srbiji. Crkvene studije. 2004; 1(1):381-8.
- ^ Pantović, Ravanić, Milovanović, Pantović, Panotović 2009: Mihailo Pantović, Dragan Ravanić, Dragan Milovanović, Vesna Pantović, Maja Pantović. „Serbian medieval medicine – heritage but also an arrow pointed into the future“. PONS, Medical Journal. Vol. 6. Issue 20. Ćuprija: Zavod za javno zdravlje Ćuprija „Pomoravlje“, Podružnica Srpskog lekarskog društva Ćuprija, Društvo za neuronauke „Sozercanje iz Šumadije“, 24-34.
- ^ Reljin I. Pregled istorije srednjovekovne medicine. Novi Sad: Litostudio; 2008
- ^ Sava Nemanjić. Žitije svetog Simeona. In: Stare srpske bio- grafije, Milankov M, editor. Beograd: Prosveta; 1975. p.21-35.
- ^ Ilić-Tasić S. Čudotvorna isceljenja koja je učinio Sveti Sava. Crkvene studije. 2008; 5:381-9.
- ^ Petrović M. Krmčija svetoga Save o zaštiti obespravljenih i socijalno ugroženih. Beograd: Biblioteka Reprint, I kolo II knjiga. Štamparija Srpske patrijaršije; (1990), pp. 15–8.
- ^ Ilić-Tasić S, Mićić V. Zajednička sudbina obolelih od epilepsije i psihoze kroz istoriju psihijatrije. Praxis medica 2001; 29 (1-2): 99-102.
- ^ Ilić-Tasić S. Čudotvorna isceljenja koja je učinio Sveti Sava. Crkvene studije 2008; 5: 381-9
- ^ Popović D. O nastanku kulta svetog Simeona. In: Međunarodni naučni skup Stefan Nemanja – sveti Simeon Mirotočivi, istorija i predanje, septembar 1996. Beograd: SANU; (2000). pp. 347–369.
- ^ Bunardžić R. Manastirske bolnice - postavka izložbe. Kraljevo: Narodni muzej, Zdravstveni centar Studenica; 2007.
