Википедија

Vizantijske zastave i insignije

Tokom većeg dijela njene istorije, Istočno rimsko (Vizantijsko) carstvo nije koristilo heraldiku u zapadnoevropskom smilu. Razni amblemi (grč. σημεῖα; σημεῖον korišćeni su u zvaničnim prilikama i u vojne svrhe, kao što su barjaci ili štitovi na kojima se nalaze različiti motivi kao što su krstovi ili labarum. Korišćenje krsta i ikona Hristosa, Bogorodice i raznih svetaca potvrđena je na pečatima zvaničnika, ali to su bili lično a ne porodični simboli.[1]

Dvoglavni vizantijski orao

Carske insignije uredi

Orlovi uredi

Jednoglavi rimski carski orao nastavio je da se koristi u Istočnom rimskom carstvu, ali daleko ređe.[2] Tako „nosioci orlova” (grč. ὀρνιθόβορας), nasljednici akvilifera iz rimskih legija, još uvijek su se nalazili u vojnom priručniku iz 6. vijeka poznatom kao „Strategikon Mavrikija”, iako nije poznato da li su standarte koje su nosili imale bilo kakvi sličnost sa legionarskim akvilama.[3] Na novcu, orao prestaje da pojavljuje poslije ranog 7. vijeka, ali se i dalje povremeno nalazio na pečatima zvaničnika i kamenim reljefima. U posljednjem vijeku Carstva zabiželjen je vez na carskoj odjeći i prikazan je u iluminiranim rukopisima kao dekoracija za jastučiće na kojima su stajali carevi.[2]

Amblem koji se najviše dovodi u vezu sa Vizantijom je dvoglavi orao. To nije vizantijski izum, nego tradicionalni anadolski motiv koji datira iz vremena Hetita, a Vizantijci su ga koristili tek u posljednjem vijeku Carstva.[4] Usvajanje dvoglavnom orla datira negdje od sredinom 11. vijeka, kada su Komnini to navodno preuzeli sa hetitskih radova na kamenu u njihovoj rodnoj Paflagoniji. Ovo je, međutim, očigledno pogrešno: mada se kao dekorativni detalj dvoglavi orao počeo javljati u vizantijskoj umjetnosti početkom 11. vijeka, nije potvrđena njegova veza sa carom i njegovom porodicom sve do 13. vijeka, za vrijeme Paleologa.[5][6] Prije toga, krajem 12. i početkom 13. vijeka, orao je korišćen u sjevernoj Siriji i Gornjoj Mesopotamiji: artikudski sultani Amide koristili su ga kao svoju insigniju, bio je na kovanicama Zengida, a Saladin i seldžučki sultan Kejkubad I su ga koristili kao dekorativni motiv na svojim građevinama.[7]

Carevi iz dinastije Paleolog koristili su dvoglavog orla kao simbol starijih članova carske porodice. Najviše je korišćen na odjeći i drugoj opremi, kao što je zabilježio sredinom 14. vijeka Georgije Kodin u svojoj knjizi „O dužnostima”. Prema Kodinu, car je nosio posebne čizme ili sandale (cangion) sa orlovima napravljenim od bisera na oba gležnja;[8] despoti su nosili slične čizme bijelo-ljubičaste boje sa predstavama od bisera na vezicama, dok su abajlije i šatori bili bijele boje ukrašeni crvenim dvoglavim orlovima.[9] Slično tome, sevastokrator je nosio plave čizme sa zlatnom žicom izvezenim dvoglavim orlom na crvenoj podlozi, dok je njegova abajlija bila plava sa četiri crvena vezena orla.[10] Jedina prilika u kojoj se dvoglavi orao javio na zastavi je na zastavi broda kojim je car Jovan VIII Paleolog plovio na Firentinski sabor, kako je pomenuo Sfrances što je potvrđeno prikazom na Vratim Filarete u bazilici Svetog Petra.[11][12]

U okviru vizantijsko svijeta, orao (zlatni na crvenoj podlozi) koristila je poluautonomna Morejska despotovina i Gatiluziji od Lezbosa, koji su bili vazali Paleologa.[13][14] Dvoglavi orao je korišćen i u Trapezuntskom carstvu, što je povrđeno carskom odjećom i zastavama. Zapadni portolani iz 14. i 15. vijeka koristili su dvoglavom orla (srebrenog/zlatnog na crvenoj/cinober podlozi) kao simbol Trapezunta a ne Carigrada. Jednoglavi orao se nalazio na trapezuntskom novcu, a 1421. godine prikazuje trapezuntsku zastavu kao žutu sa crvenim jednoglavim orlom. Očigledno, baš i kao u metropolitskoj vizantijskoj državi, nastavljena je podjednaka upotreba oba motiva.[15][16] Ostale balkanske države pratile su vizantijski model: prvenstveno Srbi, ali i Bugari i Albanci (za vrijeme Đurđa Kastriotića), dok se poslije 1472. godine orao pojavio i kod Rusa.[17] U zapadnoj Evropi, Sveto rimsko carstvo prihvatilo je dvoglavog orla sredinom 13. vijeka, za vrijeme vladavine Fridriha II, dok je uporedo korišćena verzija sa jednoglavim orlom.[18]

Tetragramatski krst uredi

Za vrijeme vladavine Paleologa, insignije vladajuće dinastije, a najbliža stvar vizantijskoj „nacionalnoj zastavi”,[20] bio je takozvani „tetragramatski krst”, zlatni ili srebreni krst sa četiri slova beta (?; često tumačena kao ognjila) iste boje u svakom uglu.[21][20]

Kao insignija, krst se veću u čestoj upotrebu u Vizantiji nalazio u kasnoj antici. Od 6. vijeka, krstovi sa četvrtastim slovima su široko rasprostraljeni, nalaze se naročito na novcu, formirajući akronime različitih poziva, npr. četiri slova β ili slova ϹΒΡΔ .[22] Slike zastava sa krstovima s četvrtastim zlatnim krstovima iz 10. vijeka su preživjele i prikaz zastave skoro identične dizajnu Paleologa sa početka 13. vijeka.[23]

Tetragramatski krst se u velikoj broju javlja tokom 14. i 15. vijeka: javlja se na vizantijskom novcu tokom zajedničke vladavine Andronika II Paleologa i njegovog sina Mihajla IX Paleologa, na nekoliko zapadnih portolona kao odrednice Carigrada i vizantijskih gradova, iznad jednog prozora Dvorca Porfirogenita i pominje ga Gorgije Kodin kao „uobičajeni carski barjak”.[21][24][25] Na novcu, slovo beta su često pratili krugovi ili zvijezde sve do kraja Carstva, dok zapadni izvori ponekad opisuju vizantijske zastave kao jednostavne zlatne krstove na zvenoj podlozi, bez slova beta.[26][27] Simbol su prihvatili i vizantijski vazali, kao npr. Gatiluzije koje su vladale Lezbosom od 1355 ili latinski vladari Rodosa Vigolo de Vignoli i Fulk de Vilare. Postavljen je na zidove Galate, očigledno kao znak vizantijskog cara — u velikoj mjeri teoretski — sizerenad nad đenovskom kolonijom. Zajedno sa dvoglavim orlom, tetragramatski krst je usvojen kao dio porodičnog grba kadetske linije Paleologa koja je vladala Monferatom.[25][28] Usvojen je i u Srbiji, sa manjim promjenama.[29]

Tumačenje simbolizma amblema zavisi od prepoznavanje četiri crteža da li kao slova ili ognjila, spor u kome su i savremeni izvori nedoslijedni i što je dovelo do mnogih naučnih debata još od 17. vijeka vremena naučnika Šarla Frensea i Markisa Kolombjera.[30] Francuski izvor sa kraja 15. vijeka izričito ih navodi kao slova, ali sredinom 14. vijeka seviljski putnik i Georgije Kodin ga nazivaju ognjilom (grč. πυρέκβολα). Ipak, kako ističe Filip Grirson, grčka upotreba slova kao simbola bilo je davno uspostavljena praksa i Kodinovo prepoznavanje simbola kao ognjila, vjerovatno je odraz zapadnog uticaja.[31] Dva tradicionalna čitanje četiri beta slova, koja znače „Car Careva caruje carevima” (grč. Βασιλεὺς βασιλέων βασιλεύων βασιλεύουσιν / Βασιλεὺς βασιλέων βασιλεύοντων βασιλεύει), predstavio je grčki arheolog i numerolog Joan Svoron, da bi ga kasnije interpretirao Markis Kolombjer. Sam Svoron je predložio tri čitanja: „Krst Cara Careva pomaže caru” (grč. Σταυρὲ βασιλέως βασιλέων βασιλεῖ βοήθει), „Krst Cara Careva pomaže vladajućem gradu [Carigradu]” (grč. Σταυρὲ βασιλέως βασιλέων βασιλευούσῃ βοήθει) i „Car Careva caruje carevima”, dok grčki heraldičar G. Tipald odbacuje Svonovo čitanje i predlaže mišljenje da su to bila ponavljanje mota „Krstu, pomozi nam” (grč. Σταυρέ, βοήθει).[32][30]

  •  
    Opis sa početka 14. vijeka tokom krstaške opsade 1204. godine
  •  
    Kovanica bilon tornese iz vremena zajedničke vladavine Jovana V i Jovana VI Kantakuzina (1347—1353)
  •  
    Tetragramatski krst Paleologa, iz 15. vijeka Harley 6163 rukopis
  •  
    Carski barjak Paleologa, kojeg je zabilježio Georgije Kodin i koji je opisa u kastiljanskoj „Knjizi poznanja svih kraljevstava” (oko 1350)[33]
  •  
    Grb Vilijama IX Paleologa, makrogrofa Montferata (1494—1518)

Lične i porodične insignije uredi

 
Tipični vizantijski pečat Teodore Paleologine, supruge Davida VI Gruzijskog. Presveta Bogorodica sedi u tronu na aversu dok je predstava Teodore sa njenom titulom na reversu

Za razliku od zapadnjačkih feudalnih gospodara, vizantijske aristokratske porodice nisu, koliko je poznato, koristile posebne simbole kako bi predstavile sebe ili svoje sljedbenike.[34] Tek se od 12. vijeka pa nadalje, kada je Carstvo zbog sve većeg kontakta sa sa zapadnjacima zbog krstaških ratova, pošela razvijate heraldika među Vizantijcima. Čak i tada, tematologija je u velikoj mjeri bila izvedena iz simbola koji su korišćeni u ranim godinama, a njena upotreba je bila ograničena samo na glavne porodice u Carstvu. Daleko je češća, kako na pečatimo tako i u dekoracijama, bila upotreba brojeva i monograma (grč. συμπίλημα), sa slovima ličnog ili porodičnog imena vlasnika raspoređenih oko krsta.

 
Grb Andronika II Paleologa, koji se nalazi na demoliranim primorskim Carigradskim bedemima, koga je skicirala Meri Adelejd Voker u 19. vijeku[35]

Još jedan veoma zapadnjački dizajn mogao se naći na jednom od sada demoliranih kula primorskih Carigradskih bedema, koje je obnovio Andronik II Paleolog i postavio carski amblem, krunisanog rampart lava koji drži mač.[35]

Bila je česta upotreba simbola zvijede i polumjeseca, koji se javljao na novcu, vojnim insignijama i možda kao amblem carskog grada, što je vjerovatno povezano sa kultom Hekate Nosioce svjetlost iz vremena helenističke Vizantije.[36][37] Godine 330, Konstantin Veliki je koristio ovaj simbol kada je Carigrad posvjetio Djevici Mariji.[38]

Poznato je da je Ana Notaras, kćerka posljednjeg vizantijskog mega duksa Luke Notarasa, nakon pada Carigrada i njene emigracije u Italiju, napravila pečat sa grbom kojeg su činila dva lava okrenuta jedan prema drugom, od kojih je svaki držao mač u desnoj šapi, a u lijevoj polumjesec. Međutim, to je najvjerovanije dizajn koji je nastao tek nakon emigracije u Italiju.[39] S druge strane, prilagođenje vizantijskih formi u zapadnjačku upotrebu može se vidjeti na pečatu Andreja Paleologa, koga čini dvoglavi orao na štitu, što se nikada nije praktikovalo u Vizantijskom carstvu.[40]

Vojne zastave i insignije uredi

 
Konstantinov novac na kome je prikazan njegov labarum kako probija zmiju

Poznorimska vojska krajem 3. vijeka nastavila je da koristi uobičajene oznake rimskih legija: legijskog orla akvila, kvadratni veksilum i imago (bista cara na polu). Pored njih, koristili su i drako, usvojen od Dračana, kog su nosili konjanici pomoćne snage. Čini se da je malo njih preživjelo do 4. vijeka. Akvila je izašla iz upotrebe razbijanjem starih legija, imago je odbačen prihvatanjem hrišćanstva i samo su veksilum i drako povremeno pojavljivali u 5. vijeku i kasnije.[41][42] Konstantin Veliki je uveo Hi-Ro amblem među rimske vojne standarte, što je dovelo do stvaranje labaruma. U ikonografskim dokazima, uobičajen je bio oblik Hi-Ro o kome je bio obješen veksilum, ali književni dokazi sugerišu upotrebu simbola u samom vrhu. Labarum, iako je uobičajen u 5. i 6. vijeku, potpuno nestaje tokom 6. vijeka i javlja se ponovo kasnije u izmijenjenoj verziji kao dio carske regalije.[43]

 
Scena borbe iz 13. vijeka iz Madridskog skilicija. Ilumirane hronike često prikazuju zastave u skladu sa generalnim tipom bandom u različitim bojama i veličinama, ali je njihova tačnost sumnjiva[44]

Krajem 6. vijeka u „Strategikona Mavrikija” javljaju se dva tima vojnih zastava: trougaoni penton ili flamoulon (grč. φλάμουλον od lat. flammula — „mali plamen”) i veći bandon (grč. βάνδον od lat. bandum).[45][46] Penoni su korišćeni kao dekoracije na vrhu koplja, ali „Strategikon” preporučuje njihove uklanjanje prije početka bitke. Prema pisanim dokazima, bili su jednorepi ili dvorepi, dok kasnije ilustracija rukopisa ukazuje na trorepe flamoulone.[47] Bandon je bio glavna vizantijska bojna standarta od 6. vijeka pa nadalje i po njoj su čak dobile ime osnovne jedinice vizantijske vojske (bandon ili tagma).[45] Porijeklo i razvoj su nepoznati. Možda je nastao kao modifikacija drakoa ili veksiluma, ali javlja se u krajnjem obliku „Strategikona”, sastavljena od kvadratnog ili pravougaonog polja sa priključcima.[48]

Prema „Strategikonu”, boje standarda su odražavale jedinstvenu hijerarhijsku stukturu: banda puka iste brigade (mera, drungoz) su imale polje iste boje, a razlikovale su se po prepoznatljivom obilježju, a pukovi iste divizije (meroz ili turma) vojske su imali iste boje na svojim stegovima. Svaka mera i meroz su imale svoju vlastitu zastavu, kao i komandni general vojske (strateg). Zastave su bile istog obrazca, ali različitih većina i sa različitim brojem traka (Strategikon prikazuje zastave od dvije do osam traka). Mavrikije u nastavku preporučuje da zastava središnjeg meroza, na čelu sa zamjenikom komandanta (hipostrategos), treba da bude uočljivija od zastava drugih meroza i da zastava komandnog generala (ili cara, ako je prisutan) treba da bude najuočljivija od svih ostalih. Dodatno, Strategikon propisuje posebanu standardu za teretna kola (tuldon) svake mere. Standarde nisu korišćene samo za razlikovanje jedinica, nego i za obiželjavanje tačke sastanka i prenos signala drugim formacijama.[49][50] U vizantijskoj mornarici, na isti način, svaki brod je imao svoju standardu. Kao i kod kopnene vojske, one su korišćene za prenos signala.[51] U 10. vijeku, krst je postao najprepoznatljiviji simbol i često se koristio kao finial umjesto vrha koplja. Za vrijeme Nićifora II veliki krstovi od zlata i dragog kamenja korišćeni su kao standarde, koji su možda nošeni na motci ili su na drugi način isticani kao zastave. Pored toga, korišćenje čestica Istinskog krsta se često pominje u vojnim paradama.[52][53]

U kasnom periodu Vizantijskog carstva, Mavrikije zapisuje upotrebu „tetragramatskog krsta” Paleologa na carskim insignijama (grč. βασιλικόν φλάμουλον) kojeg su nosili vizantijski brodovi, dok je komandant mornarice, mega duks, nosio sliku cara na konjskim leđima.[54][55]

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Kazhdan 1991, str. 472, 999.
  2. ^ a b Soloviev 1935, str. 129–130.
  3. ^ Babuin 2001, str. 15–16.
  4. ^ Soloviev 1935, str. 119–126.
  5. ^ Soloviev 1935, str. 119–121, 131–132.
  6. ^ Kazhdan 1991, str. 472, 669.
  7. ^ Soloviev 1935, str. 126–127.
  8. ^ Verpeaux 1966, str. 171.
  9. ^ Verpeaux 1966, str. 144–145.
  10. ^ Verpeaux 1966, str. 148.
  11. ^ Soloviev 1935, str. 133–135.
  12. ^ Babuin 2001, str. 37–38.
  13. ^ Soloviev 1935, str. 134–135.
  14. ^ Babuin 2001, str. 37.
  15. ^ Soloviev 1935, str. 136.
  16. ^ Babuin 2001, str. 36–37.
  17. ^ Soloviev 1935, str. 137–149, 153–155.
  18. ^ Soloviev 1935, str. 150–153.
  19. ^ Babuin 2001, str. 42, 52, 56.
  20. ^ a b Soloviev 1935, str. 155.
  21. ^ a b Babuin 2001, str. 38–39.
  22. ^ Soloviev 1935, str. 156–158.
  23. ^ Babuin 2001, str. 39.
  24. ^ Soloviev 1935, str. 155, 157–158.
  25. ^ a b Grierson 1999, str. 88.
  26. ^ Babuin 2001, str. 39–40.
  27. ^ Soloviev 1935, str. 158–159.
  28. ^ Soloviev 1935, str. 159, 160.
  29. ^ Soloviev 1935, str. 161–162.
  30. ^ a b Tipaldos 1926, str. 209–221.
  31. ^ Grierson 1999, str. 88–89.
  32. ^ Soloviev 1935, str. 159.
  33. ^ „Other Byzantine flags shown in the "Book of All Kingdoms" (14th century) - Byzantine Empire”. flagspot.net. Pristupljeno 23. 9. 2017. 
  34. ^ Tipaldos 1926, str. 206–222.
  35. ^ a b van Millingen 1899, str. 189–190.
  36. ^ Holmes 2002, str. 5f.
  37. ^ Limberis 1994, str. 15.
  38. ^ the Turkish Nationality Room Dedication Book. Cathedral of Learning, University of Pittsburgh. 2012. str. 3. 
  39. ^ Tipaldos 1926, str. 221–222.
  40. ^ Tipaldos 1926, str. 208.
  41. ^ Grosse 1924, str. 359–364.
  42. ^ Dennis 1981, str. 51–52.
  43. ^ Babuin 2001, str. 7–9.
  44. ^ Dennis 1981, str. 58–59.
  45. ^ a b Dennis 1981, str. 52.
  46. ^ Grosse 1924, str. 365.
  47. ^ Dennis 1981, str. 52–53.
  48. ^ Dennis 1981, str. 53.
  49. ^ Dennis 1981, str. 54–55.
  50. ^ Grosse 1924, str. 368–370.
  51. ^ Dennis 1981, str. 56–57.
  52. ^ Dennis 1981, str. 57.
  53. ^ Haldon 1990, str. 245–247.
  54. ^ Verpeaux 1966, str. 167.
  55. ^ Kazhdan 1991, str. 472–473.

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Византијске_заставе_и_инсигније&oldid=27524154”