Vukanovići

Vukanovići su bili srpska vladarska porodica koja je vladala Srbijom od kraja 11. veka do početka druge polovine 12. veka. Ime ove dinastije nije izvornog, već istoriografskog porekla, a izvedeno je iz imena prvog vladara, velikog župana Vukana.

Stari srpski grad Ras

Za naselje u Bosni i Hercegovini pogledajte stranicu Vukanovići (Kakanj).

Izvori

Stari srpski grad Zvečan

Vukanovići su poznati prvenstveno iz savremenih vizantijskih izvora na grčkom jeziku (Ana Komnina, Jovan Kinam, Nikita Honijat), a takođe i iz pojedinih ugarskih i mletačkih izvora, na latinskom jeziku. Pomenuti izvori se uglavnom bave tadašnji odnosima između Vizantije, Ugarske i Mletaka tokom 11. i 12. veka, tako da se prilikama u srpskim zemljama i njihovim vladarima bave tek uzgredno, a izvesne podatke daju i pojedini srpski izvori iz 13. veka.

U posebnu, znatno pozniju skupinu izvora spada Letopis popa Dukljanina, kao i dela koja su izvedena iz tog istoriografskog spisa. Reč je o delima dubrovačkih istoričara Mavra Orbina i Jakova Lukarevića.

Članovi dinastije

Srpske oblasti prema poznom Letopisu popa Dukljanina

Zbog oskudnosti i fragmentarne prirode izvora teško je sa sigurnošću utvrditi hronologiju vladara iz dinastije Vukanovića i razrešiti sva pitanja vezana za njihovo međusobno srodstvo i druge porodične odnose.

Vladari iz dinastije Vukanovića bili su:

• Vukan (1083/1084-1112)
• Marko (1083/1084-?)
• Uroš I Vukanović, (1112- oko 1145) najverovatnije Markov sin;
• Uroš II Vukanović (oko 1145-1162), najstariji sin Uroša I;
• Beloš Vukanović, srednji sin Uroša I;
• Desa, najmlađi sin Uroša I;

Jelena Vukanović, ugarska kraljica (1131-1141)

U dinastiju Vukanovića najverovatnije je spadao i Zavida, otac velikog župana Tihomira i njegovog naslednika Stefana Nemanje, osnivača dinastije Nemanjića. Prema tome, Nemanjići se mogu posmatrati i kao sporedna (mlađa) grana Vukanovića.

Po hrvatskom autoru iz 1842. godine, navodi se rodoslovni niz prethodnika Nemanjinih: Stefan Nemanja je bio 52. srpski vladar i sin Deše - "velikog župana srpskog"; Deša (Desa) je bio sin Uroša - "vladara tarnavskog"; Uroš je sin Ljubomira - "vladara tarnavskog" (Tarnava); Ljubomir je bio sin Stepana (Stefana?) - "pravoslavnog sveštenika iz bosanske varoši Tuhle". (Tuzle?)

Od ženskih članova dinastije poznata nam je detaljnije samo ćerka Uroša I, Jelena, zahvaljujući tome što je 1129. udata za ugarskog princa i potonjeg kralja Belu II Slepog. U vreme maloletstva njihovog sina Geze II Jelena je vršila ulogu regenta uz pomoć svog brata Beloša, koji je od 1141. bio palatin ugarskog dvora. Posredovanjem ugarskog i češkog dvora, Uroš je svoju drugu ćerku Mariju udao za Konrada od Znojma. Nažalost, sem ovog događaja, ništa nam drugo nije poznato o Marijinom životu.

Nasleđivanje prestola i udeone županije

Po Letopisu Popa Dukljanina, dukljanski kralj Konstantin Bodin je 1083/1084. osvojio Srbiju i tamo postavio na vlast dvojicu župana koji su do tada boravili na njegovom dvoru: braću Vukana i Marka. Po Orbinu, Bodin je tom prilikom podelio Rašku na dve oblasti i razdelio ih Vukanu i Marku. S obzirom da je Vukan docnije uporno ratovao sa Vizantincima oko Rasa, a zatim i u okolini Skoplja i Vranja, njegova oblast se nalazila na jugoistoku tadašnje Srbije. Moguće je da se oblast kojom je upravljao njegov brat Marko nalazila severno od Vukanove, možda u Mačvi i severoistočnoj Bosni. Izgleda da je Vukan imao makar formalnu prednost nad svojim bratom, drugim rečima među Vukanovićima je verovatno važilo načelo seniorijata i udeone podele teritorije pod vlašću dinastije.

Međutim, nasleđivanje prestola nije išlo mirnim putem, pošto se smatra da je Uroš I Vukanović, kao Vukanov sinovac, zadobio vlast nad Srbijom. U dinastičkim borbama oko vlasti, jedna grana Vukanovića je tražila podršku Vojislavljevića i Ugarske, a druga vizantijskog cara. Oko 1123. Uroš I je oboren sa vlasti, verovatno uz vizantijsku podršku, a oko 1126/1127. se vratio zahvaljujući svom ranijem savezništvu sa Bodinovim sinom Đorđem. U vreme sinova Uroša, presudnu ulogu u određivanju vladara Srbije imao je moćni vizantijski car Manojlo I Komnin (1143 — 1180). Car je najkasnije oko 1155. smenio Desu i vratio svog štićenika Uroša II, a kada je ovaj 1162. postao neprijatelj Vizantije umesto njega je prvo doveo Beloša, a zatim i Desu. Najzad, kada se pokazalo da i Desa nije lojalan Romejima, car je 1165. na presto doveo Zavidinog sina Tihomira. Tokom borbi sa Nemanjom, Tihomir i ostala braća su dobila konkretnu vizantijsku vojnu pomoć, ali su i pored toga pobeđeni kod Pantina na Kosovu polju.

O rasporedu udeonih županija unutar same dinastije, jedino se može reći da je Desa, kao vizantijski vazal, upravljao privremeno Dendrom, oblašću u okolini Niša, koja se nalazila na carskoj teritoriji. Kada je Tihomir 1165. postao veliki župan, vladao je Polimljem sa centrom u prestonom Rasu. Ostatkom Polimlja upravljao je njegov brat Miroslav, predelima oko Zapadne Morave Stracimir, a najmlađi Nemanja istočnim krajevima: Ibrom, Toplicom i Rasinom. Docnije je car Manojlo, slično Desi ranije, Nemanji darovao carski san tj. posed na teritoriji carstva, u ovom slučaju župu Dubočicu u okolini današnjeg Leskovca.

Spoljna politika i rodbinske veze

Vukan je na vlast došao kao štićenik kralja Bodina. Međutim, nakon što su Vizantinci oko 1085. zarobili Konstantina Bodina, dukljanski kralj se po oslobađanju morao okrenuti borbama sa članovima svoje porodice. Borbu protiv Vizantije sudeći po naraciji Ane Komnine tada preduzima Vukan gotovo redovno pustošeći carske teritorije istočno od linije Stari Ras - Zvečan - Peć. Veliki župan je 1093. spalio najznačajniju vizantijsku tvrđavu prema srpskoj granici - Lipljan, a zatim se sklonio u Zvečan. Tek je dolazak cara Aleksija I Komnina u Skoplje naterao Vukana da prihvati pregovore koji su najzad zaključeni kada je car 1094. preduzeo još jedan pohod sve do Lipljana. U oba slučaja do direktnih borbi sa vojskom koju je car predvodio nije dolazilo, ali je Vukan morao da lično poseti cara u Lipljanu, prihvati stare zakletve i prepusti caru dvadesetak uglednih talaca među kojima su bila i dva njegova sinovca Uroš i Stefan Vukan.

Literatura

• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Bubalo, Đorđe (2008). „Vukanovići”. Enciklopedija srpskog naroda. Beograd: Zavod za udžbenike. str. 208. 
• Veljković, Žarko (2009). „Srpsko ime Uroš iz dalmatskog vrela” (PDF). Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor. 74 (2008): 63—94. Arhivirano iz originala 13. 03. 2020. g. Pristupljeno 10. 06. 2024. CS1 održavanje: Nepodoban URL (veza)
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2002). Rodoslovi srpskih dinastija. Novi Sad: Platoneum. 
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2008). Srpske dinastije (2. izd.). Beograd: Službeni glasnik. 
• Živković, Tibor (2006). Portreti srpskih vladara (IX-XII vek). Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Živković, Tibor (2009). Gesta Regum Sclavorum. 2. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog. 
• Kalić, Jovanka (1970). „Raški veliki župan Uroš II”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 12: 21—39. 
• Kalić, Jovanka; Radošević-Maksimović, Ninoslava (1971a). „Jovan Kinam”. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 4. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—105. 
• Kalić, Jovanka; Radošević-Maksimović, Ninoslava (1971b). „Nikita Honijat”. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 4. Beograd: Vizantološki institut. str. 107—171. 
• Kalić, Jovanka (1981). „Srpski veliki župani u borbi s Vizantijom”. Istorija srpskog naroda. knj. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 197—211. 
• Kalić, Jovanka (1986). „Kneginja Marija”. Zograf: Časopis za srednjovekovnu umetnost. 17: 21—35. 
• Kalić, Jovanka (1997). „Župan Beloš”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 36: 63—81. 
• Kalić, Jovanka (1998). „Evropa i Srbi u XII veku”. Glas SANU. 384 (10): 95—108. 
• Krekić, Bariša (1966). „Ana Komnina”. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 3. Beograd: Vizantološki institut. str. 367—394. 
• Kunčer, Dragana (2009). Gesta Regum Sclavorum. 1. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija.