Građevina pod svodovima i bazilika u Niškoj tvrđavi
Građevina pod svodovima i bazilika u Niškoj tvrđavi jedna je od arheoloških lokaliteta i jedinstvena prostorna ambijentalna celina na centralnom platou antičkog carskog Naisa (današnjeg Niša). Naime radi se o javnom, reprezentativnom delu antičkog grada, sa svim osobinama koje odlikuje kasnoantičku – tetrahijsku arhitekturu.[1] Arheološka istraživanja na ovom lokalitetu, u Niškoj tvrđavi, koja su vršena od 1982. do 1985. godine, prvi put su otkrila materijalne ostatke ove antičke ulice i njenih građevina. Arheološki nalazi proistekli iz ovih istraživanja ukazuju da je kompleks građevina na centralnom platou mogao biti izgrađeni u prvim decenijama 4. veka, i da se može dovesti u vezu sa rekonstrukcijom grada izvedenom u Konstantinovo vreme.[2]
| Građevina pod svodovima i bazilika u Niškoj tvrđavi | |
|---|---|
 Antička ulica sa građevinom pod svodovima i bazilikom | |
| Mesto | Niš  |
| Sagrađen | 4. vek – 6. vek |
| Graditelj | Rimljani |
| Tip strukture | Palata i hrišćanska bogomolja |
 Naissus | |
Status i kategorija zaštite uredi
Zbog svog istorijskog i arheološkog značaja lokalitet je proglašen, 23. decembra 1982. godine, za „Kulturno dobro od velikog značaja“ i pod brojem SK 289 uvedeno je u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji. Kao osnov za upis u registar poslužilo je rešenje Zavoda za zaštitutu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS br.671/48 od 6. maja 1948. godine.[3]
Nadležni zavod koji vodi lokalni registar i brigu o ovom arheološkom lokalitetu je: Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš.
Istorija uredi
Razvoj antičkog Naisa (današnjeg Niša) započet je s kraja 1. veka, prvo kao vojno utvrđenje na desnoj obali Nišave (na prostoru na kome su u 18. veku Osmanlije sazidale nišku Tvrđavu i Gradskom polju severno od tvrđave). Među autoritetima, vlada mišljenje da je ranorimskom gradu na desnoj obali Nišave prethodilo manje domorodačko selo (vicus), što je bilo presudno i za obrazovanje vojnog utvrđenja u njegovoj blizini.[4]
Položaj i organizacija Naisusa u antičko doba bila je uslovljena raspoloživim površinama za izgradnju naselja u središnjem delu Niške kotline. Ondašnjim graditenjima, za obrazovao i razvijao antičkog grad na raskrsnici važnih balkanskih putnih pravaca, kao najpovoljnija lokacija ukazao se meandar reke Nišave, zbog lakšeg povezivanje leve i desne obale, reke, ali boljih mogućnosti za odbranu grada. Kao posebno interesantna topografska pozicija za antičke gradidetelje bila je desna obali Nišave, jer je u odnosu na druge delove kotline bila prostrana, ravna i pogodnija za zasnivanje naselja i nekropola (možda utvrđenja).[5][6]
Na osnovu raspoložive arheološke, istorijske i epigrafske građe u razvoju gradskog naselja Nais mogu se izdvojiti:
- Ranorimski period
- Kasnorimski period ili grad pozne antike.[a]
Nakon osnivanja provincije Gornja Mezija, od 15. godine posle Hrista, Nais je postao, pored vojnog logora i strateški značajno civilno naselje i trgovački centar na raskrsnici puteva, ka severu jugu, zapadu i istoku Balkana.[7] Na to upućuje istorijska, epigrafska i arheološka građa koja donekle ukazuje na mogući razvoj utvrđenog antičkog grada, nakon kolonizacije Rimljana na desnoj obali Nišave (prostor današnje tvrđave). Naime oni su na tom prostoru obrazovali pored vojnog i civilno naselje kojem je dodeljen status municipija - grada sa određenim stepenom samoupravnog prava, u vreme Hadrijana (117—138).[8]
U periodu Dioklecijanove vladavine (284—305), a po svoj prilici u vreme Licinija (308—324) i Konstantina (306—337) antički Naisus doživljava procvet, naglo se razvija, a raste i broj stanovništva i vojske.[9] To je zapravo bilo doba kada je u njemu rođen čuveni rimski imperator i vojskovođa Flavije Valerije Konstantin (Konstantin Veliki), 274. godine. Tada zahvaljujući Konstantinu (vladaru cele Rimske imperije), Nais postaje snažan i neosvojiv kastrum, i značajan administrativni, ekonomski i vojni centar provincije Gornja Mezija. U drevnom Naisu Konstantin je nakon donošenja Milanskog edikta, hrišćanima dozvolio da, bez posledica, javno ispovedaju svoju veru, čime je utro put daljem razvoju jedne od najrasprostranjenijih svetskih religija. Kako je Grad već bio gusto naseljen, to je otežavalo podizanje monumentalnih građevina ili njegovu temeljnu rekonstrukciju. Verovatno da je tom prilikom izgrađen gradski bedem, a pojedine gradske četvrti rekonstruisane su za nove potrebe.
Položaj i prostranstvo arheološkog nalazišta uredi
Ovaj arheološki lokalitet sa antičkom ulicom, građevinom pod svodovima i bazilikom, pozicioniran je u centralnom delu Tvrđave, na 200 metara istočno od Bali-begove džamije.[10][11][12]
Objekat pod svodovima uredi
Objekat pod svodovima, je kompleks građevina u antičkoj ulici, orijentacije sever–jug, pravougaonog oblika, veličine 22 h 31 m, u čijem sastavu se nalaze četiri veće prostorije zidane od opeke i presvedene poluobličastim svodom. Prve dve prostorije su, u osnovi, dimenzije 7,2 h 7,0 m, a druge dve 7,2 h 6,2 m. U podužnom pravcu sever – jug, sve građevine su međusobno povezane uskim presvedenim koridorom.
Bazilika uredi
Upravno na smer pružanja antičke ulice nalazi se pored objekta pod svodovima, i trobrodna bazilika (starohrišćanska bogomolja). Trobrodna bazilika je smeštena između ulice i objekta sa svodovima u smeru sever-jug. Dekorisana je mozaicima, freskama, kao i stubovima sa kompozitnim kapitelima.
Napomene uredi
- ^ Dosadašnja arheološka istraživanja u niškoj tvrđavi vršena su na malim površinama i nisu odgovorila na mnoga pitanja u vezi sa nastankom i organizacijom najstarijeg rimskog naselja, dok se sa nešto više podataka može raspravljati o izgledu poznoantičkog grada.
Vidi još uredi
Izvori uredi
- ^ Andrejević B. (1996). Spomenici Niša: zaštićena kulturna dobra od izuzetnog i velikog značaja. Niš: Prosveta
- ^ P. Petrović, Medijana. Rezidencija rimskih careva, Beograd 1994, 14; Idem, IMS IV, 39.
- ^ Antička ulica sa građevinom pod svodovima i bazilikom , Spomenici kulture u Srbiji
- ^ P. Petrović, Niš u antičko doba, Niš (1976). str. 49.
- ^ J. Ćirić, Prilog istorijsko-geografskom proučavanju lokacije Niša, Niškizbornik 1, Niš 1974, 28 – 29;
- ^ M. Kostić, Niška kotlina, Niš (1967). str. 296.
- ^ Simonović D. i sar. (1995). Istorija Niša U: Enciklopedija Niša: prva knjiga, Niš, Gradina:Prosveta
- ^ P. Petrović, Niš u antičko doba, Niš 1976,pp. 35 – 36.
- ^ D. Srejović, Naissus – zadužbina cara Konstantina, Rimski carski gradovi i palate u Srbiji, Galerija SANU, knj. 73, Beograd (1993). str. 57–58
- ^ Milić D. i sar. (1983). Istorija Niša 1: Od najstarijih vremena do oslobođenja od Turaka 1978 godine. Niš, Gradina: Prosveta
- ^ Grupa autora (2011). Leksikon grada Niša. Beograd
- ^ Mirčetić D.Ž. (2002). Istorijski arhiv Niš 1948-1998. Niš: Vuk Karadžić
Literatura uredi
- R. Ljubinković, Tvrđava, Niš-srednjovekovno naselje, Arheološki pregled 4, (Beograd 1962). 258
Spoljašnje veze uredi
Mediji vezani za članak Građevina pod svodovima i bazilika u Niškoj tvrđavi na Vikimedijinoj ostavi
- „Niška tvrđava: Obekat sa svodovima i ranovizantijska ulica — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU.
- Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd
- Spomenici kulture u Srbiji
- Gordana Milošević - „Italijanski plan“ Niša iz 1719. kao povod za rekonstrukciju izgleda srednjovekovnog i antičkog grada.
- Nebojša Ozimić - Naissus u doba Konstantina: najnovija otkrića.
