Dalj
Dalj je mesto na Dunavu, u blizini ušća Drave u Dunav, sedište opštine Erdut, Osječko-baranjska županija, Republika Hrvatska. Prema rezultatima popisa iz 2021. u naselju je živelo 2877 stanovnika.[1]
Dalj | |
|---|---|
 Srednja škola u Dalju | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Hrvatska |
| Županija | Osječko-baranjska |
| Opština | Erdut |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  2.877 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 29′ 03″ S; 18° 59′ 11″ I / 45.484122473057326° S; 18.986411701404634° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 86 m |
  Dalj Dalj na karti Hrvatske | |
 Dalj Dalj na karti Osječko-baranjske županije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 31226 Dalj |
| Pozivni broj | +385 31 |
| Registarska oznaka | OS |
Geografija uredi
Smešten je na desnoj obali Dunava, u mikroregiji Erdutske kose, na nadmorskoj visini od 89 m. Prostire se na površini od 67,75 km²; gustina naseljenosti je 58 st/km². Prema popisu iz 2001. godine, ima 4.689 stanovnika u 1.661 domaćinstvu. Delovi naselja su: Banjkaš, Grabovac, Lipovača Daljska, Lovas Daljski, Marinci, Mišino Brdo, Nizbrdice, Novi Dalj, Planina Daljska, Pogled, Poloj, Propast, Stari Dalj, Škilja, Šušnjar Daljski, Vodica i Zurilo.
U Dalju se nalazi sedište Eparhije osječkopoljske i baranjske Srpske pravoslavne crkve.
Istorija uredi
Na temelju sve brojnijih i uspešnijih arheoloških istraživanja o kontinuitetu naseljenosti u istočnoj Slavoniji možemo svedočiti o razdoblju dužem od sedam hiljada godina. Stare kulture i mnogi narodi nastanjivali su praktično sve delove Slavonije, a najrazvijenije kulture stvarane su naročito na istočnoslavonskoj desnoj zaravni. Istočna Slavonija i zapadni Srem, odnosno prostor između Drave, Save i Dunava središte je vrlo razvijene naseljenosti i starih kultura — naročito od neolitika do bronzanih i gvozdenih praistorijskih doba. U tom je prostoru nastalo pravo bogatstvo antičkih (rimskih) spomenika, s razvijenom mrežom naseljenosti i puteva.
Daljska kulturna grupa se prvi put spominje u bronzanom dobu (od 1350. do 1100. godine p. n. e.), koja seže i u mlado razdoblje. Na pragu Gvozdenog doba (od 800. godina prije Hrista) ističu se nalazi s lokaliteta Leva bara (Vukovar), Dalj, Šarengrad, Ilok i drugih. Naseljenost je značajno poboljšana tokom halštata (starije gvozdeno doba) i naročito u latenu (mlađe gvozdeno doba). To je već razdoblje jačanja rimskog carstva u susedstvu, a na slavonskim se prostorima javljaju brojna plemena Ilira i Tračana te od 4. veka p. n. e. i Kelta. Početkom 1. veka, u doba cara Oktavijana, Rimljani zauzimaju Panoniju i postavljaju granicu na Dunavu. Rimska kultura je izmenila prilike u tim krajevima. Tada je stvorena mreža naselja povezana putevima, koja je imala snažan uticaj na kasniji razvoj i naseljenost, sve do danas. Bila je to visoka kultura u odnosu na autohtonu, koja je doprinela stvaranju novog načina života i afirmisala viši nivo kulture i naročito građevinarstva.
Na temelju mnogih arheoloških nalaza te rimskih izvora i dokumenata (Ptolemejova Geografija i karta Tabula Peuntingeriana), Dalj se spominje pod rimskim imenom TEUTOBURGIUM kao naselje koje se nalazilo na jednom od četiri glavna pravca ka Dalmaciji. Smer nizinom Drave počinje u Poetoviji prolazi kroz Varaždinske toplice, Ludbreg i završava u Osijeku, protežući se dalje na jugoistok uz Dunav (Teutoburgijum, današnji Dalj).
Vidljivih rimskih ostataka građevinarstva u istočnoj Slavoniji danas gotovo i nema, ali su vrlo brojna arheološka nalazišta. Primenom znamenite rimske cigle građevinarstvo je imalo visoke domete, a kultura stanovanja bila je vrlo visoka. To se odnosi i na komunalnu infrastrukturu u rimskim gradovima pa i u manjim naseljima.
Velike etničke promene najavio je prodor Huna iz Azije krajem 4. veka, razaraju Mursu (Osijek). 395. godine Rimsko carstvo se deli na Istočno i Zapadno a glavni trgovački putevi između njih su dobrim delom vodili i preko ovih krajeva. U 5. veku s istoka provaljuju Gepidi i Goti. Zajedno s konjaničkim narodom Avara krajem 6. i početkom 7. veka iz Azije i istočne Evrope doseljavaju se i Sloveni. Od 798. god ovim krajevima gospodare Franci a krajem 9. i početkom 10. stoleća severnije od naših krajeva doseljavaju Ugri (Mađari).
U novosadskom, beogradskom, zagrebačkom, osječkom i berlinskom muzeju čuvaju se važni nalazi s područja Dalja, posebno iz razdoblja tzv. Daljske kulture (X-III veka p. n. e.) te iz antičkog i srednjovekovnog razdoblja.
Pre Turaka Dalj je bio je malo selo u posedu lokalnih plemića. Južnije od sela postojalo je tada selo Jama sa mesnom crkvom. To selo je stradalo 1526. godine u turskoj invaziji. Turci su brzo uočili pogodnosti geografskog položaja Dalja i zato ga nastojali povećati: naselili su oko dvesta muslimanskih porodica iz Bosne i pedesetak porodica pravoslavaca iz Vlaške, nakon kojih su prvi Srbi sledili trag svojih komšija i naselili svoja vekovna ognjišta. Daljski muslimani bili su uglavnom posednici okolnoga zemljišta, zatim zanatlije i trgovci, dok su Srbi i Vlasi bili zemljoradnici. Oko 1550. god. daljski su Mađari prihvatili kalvinizam. Prema popisu turskih sela na daljskom području, u Dalju je 1579. god. bilo 107 naseljenih kuća, dok se za susjednu Jamu tvrdi da je pusta. hrišćana je u Dalju bilo svega osam porodica, od kojih se pet nazivalo Došljak i bilo pravoslavne veroispovesti.
Kroz Dalj je 1663. godine proputovao turski putopisac Evlija Čelebija od koga potiče tadašnji izveštaj. Dalj je bio tipična turska palanka u obliku četvorougla. Unutar bedema nalazila se veća džamija, mesdžid, hamam, han i osamdeset kuća. U mestu je bilo pedeset trgovina i pedeset vojnika a naokolo naselja prostirali su se vrtovi, šljivici i vinogradi.
Dalj je oslobodila hrišćanska vojska u jesen 1687. godine. Pre toga, muslimansko i vlaško stanovništvo napustilo je mesto. Nakon oslobođenja, Dalj je potpao pod upravu Bečke dvorske komore. Od 1690. god. u Dalj su počeli stizati novi doseljenici iz Srema, Bačke, Mačve i Bosne, koji su, sa starosedeocima Srbima, već tada stvorili vekovnu etničku sliku ovog podneblja. Do 1697. god. doselilo je 49 porodica. Car Josif I dao je na ime neisplaćenog duga, 1706. godine, Dalj s okolinom srpskom patrijarhu Arseniju Čarnojeviću. Kada su se 1726. godine beogradska i sremsko-karlovačka mitropolija spojile, oduzeo je bečki dvor daljsko vlastelinstvo srpskoj patrijaršiji, u strahu da se moćna vlastelinstva ne spoje i zvaničnim dokumentom i ne proglase ovu oblast već tada za srpsku autonomnu. Prilikom popisa 1736. godine, Dalj se po broju stanovnika upetostručio. Imao je 220 kuća sa nekoliko ulica i više nije ličio na dotadašnje selo. Novi izgled davali su mu njegovi stanovnici među kojima je bilo mnogo trgovaca i vlastelinskih činovnika. Dalj se i tokom 19. veka stalno povećavao. Do 1866. godine bilo je u njemu 809 naseljenih kuća sa 4449 stanovnika. Srba je bilo 3125, Hrvata 1309, Mađara 35 i ostalih 15. Dalj je 1885. godine bio sedište izbornog sreza za Srpski crkveno narodni sabor u Karlovcima. U njemu tada živi 3.294 stanovnika.[2]
Upravo iz tog post-turskog razdoblja potiču dva najznačajnija kulturno-istorijska spomenika Dalja. Pravoslavna saborna crkva Sv. Dimitrija, koja se nalazi u središtu Dalja, a sagrađena je već 1715. godine na starom crkvištu, najveći je pravoslavni hram u Hrvatskoj i središte osječkoponjske i baranjske eparhije. To je jednobrodna građevina razmerno velikih dimenzija koja poseduje i deo vrednog baroknog i postbaroknog unutrašnjeg inventara. U toku Drugog svetskog rata, daljske ustaše i lokalno hrvatsko stanovništvo pokušavali su da poruše ovaj hram, ali su ga samo znatnije oštetili, te je on obnovljen nakon ratnih zbivanja, a poslednja velika obnova bila je 1989. godine. Josip Astaloš katolički sveštenik označen je kao glavni "pokretač rušenja pravoslavnih crkava u Dalju i Erdutu“. Patrijaršijski dvor sagrađen je 1828. godine. To je prizemna klasicistička građevina građena u ključ. Segmentno izdvojen rizalit bez prozora završava trougaonim zabatom, a drveni ulazni portik zamašnih dimenzija izrezbaren je u karakterističnoj ornamentici svoga doba.
Iz Dalja potiče genijalni srpski naučnik i akademik Milutin Milanković. Njegov predak, Teodor Milanković "kasner" se 1826. godine javlja u Dalju kao skupljač pretplate za "Serbski letopis". Bilo je 15 Srba čitalaca "Letopisa" tada u Dalju, među kojima: pop Kosma Milanković paroh, Damjan Milanković sapundžija, pop Jelisej Popović protoprezviter, Andrej Popović đakon i učitelj, pop Petar Stefanović paroh, Georgije Radošević kasir, mesni trgovci - Dimitrije Janković, Lazar Knežević i Dimitrije Marinković, Nikolaj Živković išpan i plemić Teodor Stratimirović ot Kulpin, "Slavenskog Dominijuma Daljkog" inspektor i županijski skupštinar.[3]
U Dalju je 1870. godine delovalo Društvo za rasprostiranje Srpskih korisnih knjiga. Ono se pretplatilo na Vukovu knjigu srpskih pripovedaka za 20 primeraka.[4]
Drugi svjetski rat uredi
Ovaj odeljak možda zahteva čišćenje i/ili prerađivanje kako bi se zadovoljili standardi kvaliteta Vikipedije. |
Iz Osijeka i okolnih sela Dalja i Bjelog Brda nasilno su preseljene 93 starosedelačke porodice, koje su prvo oterane u Bosnu a zatim prebačene u Srbiju. U njihove kuće naseljeni su Hrvati iz Dalmacije.[5]
U Dalju, osječki srez, pravoslavci su se u početku opirali pritisku državnih vlasti da napuste svoju veru. Međutim kada je zbog toga 60 srpskih porodica otpremljeno u logor u Slavonsku Požegu, većina Srba iz Dalja se pokrstila.[6]
Stanovništvo uredi
Popis 2011. uredi
Na popisu stanovništva 2011. godine, naseljeno mesto Dalj je imalo 3.937 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:[7]
Popis 1991. uredi
Na popisu stanovništva 1991. godine, naseljeno mesto Dalj je imalo 5.515 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:
Privreda uredi
Privrednu osnovu čine poljoprivreda, vinogradarstvo, stočarstvo (stočarska farma), trgovina i zanatstvo (aluminijumska bravarija, vulkanizer, pilana).
Ustanove uredi
U Dalju postoji osnovna škola, s oko 400 učenika, srednja škola sa oko 70 učenika, narodna biblioteka sa fondom od oko 12.000 knjiga, ambulante opšte i stomatološke medicine Doma zdravlja Osijek, pošta HP-PS Osijek, policijska stanica, benzinska stanica.
Kulturne građevine uredi
Saborna crkva svetog Dimitrija izgrađena je 1715. godine na ranijem crkvištu, na kome je, po dolasku Srba, sagrađena privremena drvena bogomolja, a katolička crkva svetog Josipa 1912. godine. Pravoslavni saborni hram ustaše su devastirale u toku Drugog svetskog rata, i on je više puta obnavljan, a katolička crkva u potpunosti je razorena tokom rata u Hrvatskoj i obnovljena je 2004. godine.
U Dalju se nalazi pravoslavni Patrijaršijski dvor — letnje boravište srpskog patrijarha, izgrađen sredinom 18. veka s pripadajućom parkovnom celinom iz sredine 19. veka. Danas je to dvor Episkopa osječkopoljskog i baranjskog.
Poznate osobe uredi
- Sreto Batranović, književnik
- Dimitrije Isailović, ekonomista, prosvetni radnik i urednik Srpskih novina
- Jakov Ignjatović, književnik
- Jovan Isailović, slikar ikonopisac
- Božidar Maslarić, političar
- Bogdan Milanković, muzikolog
- Milutin Milanković, naučnik
- Uroš Milanković, filozof
- Časlav Ocić, ekonomski stručnjak
- Đorđe Ocić, književnik
- Ozren Ocić, tehnolog
- Gordana Pavić, književnik
- Franjo Tanocki, lingvista
- Ivan Hajtl, glumac
- Josip Astaloš, katolički župnik, ustaša, tabornik i logornik
- Jelka Borojević, pesnik i aktivista
Sport uredi
Reference uredi
- ^ „Prvi rezultati popisa 2021. godine”. popis2021.hr. Arhivirano iz originala 14. 01. 2022. g. Pristupljeno 9. 11. 2022.
- ^ "Zastava", Novi Sad, 1885. godine
- ^ "Serbski letopisi", Budim 1826. godine
- ^ Vuk St. Karadžić: "Srpske narodne pripovetke", Beč 1870. godine
- ^ Najveći zločini sadašnjice: patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945, Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac, Dečje novine (1991), str. 118
- ^ Najveći zločini sadašnjice: patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945, Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac, Dečje novine (1991), str. 305
- ^ „Popis stanovništva 2011.”. Državni zavod za statistiku RH. Pristupljeno 15. 3. 2017.
Literatura uredi
- Gelo, Jakov (1998). Narodnosni i vjerski sastav stanovništva Hrvatske, 1880-1991: po naseljima. Zagreb: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske. ISBN 978-953-6667-07-9.
