Donji Lapac
Donji Lapac je naseljeno mjesto i sjedište istoimene opštine, istočna Lika, Ličko-senjska županija, Republika Hrvatska.
Donji Lapac | |
|---|---|
 Srpska pravoslavna crkva u Donjem Lapcu | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Hrvatska |
| Županija | Ličko-senjska |
| Opština | Donji Lapac |
| Oblast | Lika |
| Stanovništvo | |
| — 2011. | 946 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 44° 33′ 10″ S; 15° 57′ 42″ I / 44.55281° S; 15.96157° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 586 m |
  Donji Lapac Donji Lapac na karti Hrvatske | |
 Donji Lapac Donji Lapac na karti Ličko-senjske županije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 53250 Donji Lapac |
| Pozivni broj | +385 53 |
| Registarska oznaka | GS |
| Veb-sajt | www |
Geografija uredi
Donji Lapac se nalazi u istočnoj Lici, kraju poznatom po imenu Ličko Pounje, ispod planine Plješevice. Komunikacijski je povezan sa Bihaćem na sjeveru, na jugu put vodi ka Gračacu, Kninu i Zadru i preko planine Plješevice asfaltiranim putem sa Korenicom i Plitvičkim jezerima. Ima nadmorsku visinu od 582 m.
Prirodne ljepote Donjeg Lapca zasigurno uveličava rijeka Una. Una izvire pored mjesta Donja Suvaja u lapačkoj opštini ispod padina planina Plješevice i Stražbenice i uliva se u rijeku Savu pored Jasenovca u koju godišnje donese gotovo 8 milijardi kubnih metara vode. Drugi veliki vodopad na rijeci Uni je Štrbački Buk koji se nalazi kod sela Štrpci u opštini Donji Lapac, u neposrednoj blizini državne granice Hrvatske sa BiH. Štrbački buk je u stvari nekoliko vodopada, jedan drugom u neposrednoj blizini a najveći slap, visok oko 25 m, veličanstvena je slika u kojoj čovjek može da uživa satima.
Naime, rijeka se velikom brzinom zahvaljujući ogromnoj protočnoj snazi vode, obrušava niz stjenovitu podlogu i tako se razbijajući od stijene stvara prekrasan bijeli zid koji posmatraču zasigurno oduzima dah.
I ovaj veličanstveni dio rijeke je po svojoj, gotovo netaknutoj divljini, privukao rafting sportiste koji su ranije svake godine pohodili ove predjele uživajući u ljepotama rijeke Une i u njenim nemirnim vodama koje u sportistima izazivaju strahopoštovanje ali i divljenje.
Stanovništvo uredi
Trenutna etnička struktura i broj stanovništva je rezultat protjerivanja Srba 1995. godine i migracija uzrokovanih ratom na ovim prostorima tokom 1990-ih godina. Prema popisu stanovništva iz 2001. godine većinsko stanovništvo su i dalje Srbi sa 73,6%, dok udio Hrvata, pretežno doseljenih iz BiH, iznosi 25,1%. Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, naselje Donji Lapac je imalo 946 stanovnika.[1]
Nacionalni sastav 1910. izgledao je ovako:
- Srbi — 15.995 (91,75%)
- Hrvati — 1.435 (8,23%)
- Nemci — 2
- Ostali — 1
- Ukupno — 17.433
| Nacionalnost[2] | 1991. | 1981. | 1971. | 1961. |
| Srbi | 7.854 | 7.691 | 9.337 | 6.148 |
| Jugosloveni | 65 | 633 | 77 | 33 |
| Hrvati | 44 | 47 | 94 | 202 |
| Muslimani | 22 | 5 | 34 | 43 |
| Crnogorci | 7 | 8 | ||
| Mađari | 4 | 1 | 1 | |
| Slovenci | 1 | 2 | 1 | |
| Makedonci | 1 | 2 | ||
| Albanci | 2 | |||
| ostali i nepoznato | 69 | 58 | 52 | 28 |
| Ukupno | 8.054 | 8.447 | 9.609 | 6.456 |
Popis 1991. uredi
Na popisu stanovništva 1991. godine, naseljeno mesto Donji Lapac je imalo 1.791 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:
Kultura uredi
U Donjem Lapcu je sjedište istoimene parohije Srpske pravoslavne crkve. Parohija Donji Lapac pripada Arhijerejskom namjesništvu ličkom u sastavu Eparhije Gornjokarlovačke.[3] U Donjem Lapcu se nalazi hram Srpske pravoslavne crkve Silazak Svetog Duha sagrađen 1789. godine, a srušen nakon Drugog svjetskog rata. U izgradnji je novi hram. Parohiju sačinjavaju: Donji Lapac, Praovac i Dnopolje.[3]
Istorija uredi
Donji Lapac je osnovan krajem 18. vijeka kada je završetkom Austrijsko-turskog rata Svištovskim mirom 1791. godine Ličko Pounje pripalo Habzburškoj monarhiji. Njegov razvoj je posljedica desetljeća graničnog položaja u sistemu Vojne krajine. U Drugom svjetskom ratu je poznat kao prvo oslobođeno kotarsko mjesto u Hrvatskoj.
Donji Lapac se nalazi u dinarskom krškom vapnenačkom kraju, smješten posred Lapačkog polja, važne strateške i saobraćajne tačke u dalekoj prošlosti. Već u predistorijskoj i antičkoj prošlosti (željezno i rimsko doba) u blizini je bilo naselje, što svjedoče pronađeni ostaci brojnih predmeta iz tih vremena. U srednjem vijeku Donji Lapac je bio sijelo stare Lapačke župe u sastavu Krbave, dok je 1449. god. pripadao Frankopanima. Stari grad Lapac bio je na izolovanom bregu Obljaju (666 m), koji se diže u Lapačkom polju južno od Donjeg Lapca.
Kada su Turci zauzeli Liku pao je i Lapac. Nakon njihovog izgona iz Like 1689. godine Lapac je ostao pod turskom vlasti do Svištovskog mira 1791. godine kada je priključen Lici i potpao pod Vojnu krajinu, gdje vrši funkciju novog tipičnog manjeg krajiškog središta. Nakon Mohačke bitke, Ličko Pounje s Lapačkom župom došlo je u posjed osmanskog carstva u čijem je sastavu bio pune 264. godine (1527—1791. godine). Dakle, gotovo vijek duže nego ostali dio Like, zapadno od reljefne barijere Plješivice. Naime, dok je u „turskoj Lici i Krbavi“ osmanlijska vlast formalno prestala Karlovačkim mirom 1699, Ličko Pounje oslobođeno je osmanlijske vlasti tek Mirom u Svištovu (1791. godine).
U osmanlijskom razdoblju taj je prostor bio organizovan kao zaseban kotar (Boričevac) u okviru Kliškog sandžaka. Za razliku od novoosvojenih područja zapadno od Plješevice, Osmanlije su taj prostor dijelom naselili već ubrzo poslije zaposjedanja, kao podršku tvrđavskim naseljima u Boričevcu i Ostrovici na Uni. Do većeg naseljavanja došlo je oko sredine 16. vijeka, kada su iz dubine Carstva doveli novo stanovništvo, balkanske stočare, kasnije Srbe i muslimane. Muslimani su se pretežno nastanili u podgrađima tvrđavskih naselja, gdje su, uz ratarstvo, razvijali obrt i trgovinu, dok je srpsko stanovništvo raspoređeno na širokom prostoru između naselja, pri čemu se uz tradicionalno stočarstvo uključivalo u vojne pohode kao martološke formacije. Kao indikator tadašnje naseljenosti posredno može poslužiti podatak iz prvog popisa tog prostora, iz 1577. godine prema kojem je u Boričevcu bilo stacionirano 70 konjanika i 1100 pješaka, a u Ostrovici 60 konjanika i 1150 pješaka.
Nakon razarajućeg učinka austro-turskog rata 1788—1791. godine na prethodnu strukturu naseljenosti, poslije Svištovskog mira, odnosno završetka međudržavnog razgraničenja 1795. godine, strateški važan pojas Ličkog Pounja planski je naseljen. Na taj način Lapačko polje dobilo je dijelom novu strukturu stanovništva. Muslimani, kojih je tu u osmanlijskom razdoblju bilo razmjerno mnogo, izbjegli su na drugu stranu Une, na Petrovačko i Bilajsko/Bjelajsko polje, odnosno krupski, bihaćki i cazinski kotar. Na to zemljište iselilo se nešto srpskog stanovništva. Ostali dio Srba ostao je na svom zemljištu što su ga do tada obrađivali, te mu ga je vojnokrajiška uprava potvrdila. Prilikom razgraničenja 1795. godine u Donjem Lapcu registrovano je 60 kuća, po čemu je tada bilo vodeće naselje u tzv. „Unskom krugu“ (Ličko Pounje). Na ispražnjeni prostor Krajina je dovela stanovništvo iz agrarno prenaseljenih područja, prvenstveno iz bližih dijelova Like. Tako su na Lapačko područje, uz starije srpsko stanovništvo, doseljeni Srbi i Hrvati, od kojih prvi u znatno većem broju. Srbi su nastanili Donji i Gornji Lapac, Oraovac i Dnopolje, zatim Kruge i Nebljuse, a Hrvati Boričevac, a u manjem broju oba Lapca, te Oraovac.
I nakon priključenja tog dijela Pounja Lici 1791. godine Osmansko carstvo zadržalo je strateški važan mostobran na Uni s Ostrvicom, tako da nesigurnost ograničava privredni razvoj čak i u drugoj polovini 19. vijeka. Provođenje krajiškog uređenja u tom novopriključenom području, teklo je vrlo sporo. Tek 1800. godine stvorene su dvije kompanije na prostoru pripojenim Ličkoj regimenti i to Srbska (br. 2) i Dabroselska (br. 3).
Ova potonja, koja uključuje i Lapačko polje, dobila je naziv pa prvom sjedištu kampanije — Dobroselu, strateški povoljno smještenom naselju, podno prevoja Lumbardenik, između naseljenih zona u Lapačkom polju i gornjounskoj udolini. U jednom od upada osmalijske vojske, 1809. godine uništena su naselja Donji i Gornji Lapac, te susjedna sela Boričevac i Oraovac. Ta je nametnulo potrebu nove prastorne organizacije, povezano s tim je 1826. godine sjedište kompanije premješteno u Donji Lapac.
Od tada se Donji Lapac počinje razvijati kao tipičan krajiški centar s izgledom tzv. drumskog naselja. Veze kroz udolinu Lapačkih korita za sjeverozapadni naseljeni podplješivički pojas starih Nebijuha, novi u 19. vijeku izgrađeni brdski put preko prevoja podno Kuka, veza Boričevačkom udolinom za granični prelaz („raštel“ Lisičjak) ispred Kulen Vakufa i laka povezanost sa Srbom osiguravaju mu vodeću središnju funkciju koja najpotpunije dolazi do izražaja upravnim izdvajanjem cijelog Pounja iz krbavskag područja nakon osnivanja samostalnog kotara u Donjem Lapcu (1892. godine).
Poslije ukidanja Vojne krajine od 1886. godine Donji Lapac je opštinsko središte u kotaru Udbina, a od 1892. godine i kotarsko središte u županiji Lika-Krbava. Tu funkciju je obavljao i posle II svijetskog rata, jer je bio opštinsko i kotarsko sedište, da bi 1955. godine postao sjedište vijeće, a sada već bivše, istoimene opštine. Novom teritorijalnom podjelom zadržava funkciju opštinskog sjedišta.
Kroz sve to vrijeme je, ne samo upravno, nego i trgovačko, preduzetničko i sajmišno središte tog agrarno-stočarskog kraja s razvijenim središnjim uslužnim funkcijama, a u novije vrijeme razvijao je i industriju. Februara 1990. godine u Donjem Lapcu, SDS Jovana Raškovića donosi Deklaraciju o položaju i pravima Srba u SR Hrvatskoj.
Brojni ratovi u daljoj i bližoj prošlosti u ovom prostoru iza sebe su ostavljali pustoš. Tako je bilo i nakon Drugog svjetskog rata, kada je središte Donjeg Lapca bilo potpuno uništeno, a znatan je broj porušenih i oštećenih kuća i stanova ostao u Donjem Lapcu. I nakon poslednjeg rata, poslije vojne operacije hrvatske vojske nazvane Oluja (koja se procesuirala u Haškom tribunalu, sa optužnicom protiv hrvatskog vojnog rukovodstva za zajednički zločinački poduhvat i etničko čišćenje), mjesto je ostalo u ruševinama i gareži, kada je protjerano svo njegovo stanovništvo, koje se u manjem broju u poslijeratnim godinama vratilo na svoja ognjišta ali je i doseljen određeni broj Hrvata iz Bosne i Hercegovine i unutrašnjih dijelova Hrvatske (iz Bjelovara, Slavonskog broda i okoline).
Drugi svjetski rat uredi
Ovaj odeljak možda zahteva čišćenje i/ili prerađivanje kako bi se zadovoljili standardi kvaliteta Vikipedije. |
Bogunović Nikola, sveštenik iz Donjeg Lapca, uhapšen je kod svoje kuće, odveden u logor Gospić, gde je strašno mučen: tučen po tabanima, čupali su mu i palili bradu, boli iglama po bradi, nosu i čitavom telu. Nos mu je bio zbog toga sav natečen. Od uboja se jedva micao. Pošto je izdržao sve muke i patnje, ustaše su ga vezanog odvele put Velebita i tamo živog bacili u jamu.[4]
Ustaše su Daru, ženu sveštenika Nikole Bogunovića iz Donjeg Lapca zajedno sa njihovo dvoje male dece, doveli u selo Boričevac i bacili ih žive u duboku jamu zvanu "Jasenovača".[5]
Doktoru Torbici iz Donjeg Lapca „isekli su levu plećku pa mu u ranu utrpali veću količinu kuhinjske soli i posle ranu zašili, Kad god bi žedan tražio vode punili su mu usta kuhinjskom soli i terali ga da je guta“.[6][nepouzdan izvor?]
Na teritoriji sreza Donji Lapac živela su do pred Drugi svetski rat 16.554 lica srpske nacionalnosti. Hrvata je bilo 1.325, od toga ih je 72% živelo u selu Boričevac koje je postalo centar ustaške genocidne politike na teritoriji lapačkog sreza. U selu su živele samo tri srpske porodice i upravo su one bile prve žrtve ustaških koljača na tim prostorima.
Sa teritorije sreza Donji Lapac od 10. juna do 27. jula 1941. godine, ustaše su uhapsile 932 lica, od kojih su u životu ostali samo 24. Tada su najvišu cenu pripadnosti srpskom narodu platili sela: Osredci, Suvaja i Bubalo sa 508 žrtava, Nebljusi 124, Meljinovac 166, Mišljenovac 24, Lapac 51 itd. Stradanje Srba iz sela Nebljusi priča je za sebe. Njih su ustaše povale da uzmu dokumenta kako bi se nesmetano preselili u Srbiju. Među 56 onih koji su se odazvali 20 su bili deca. Ustaše su im rekle da hranu ponesu samo za jedan dan, jer „tamo gde idu imaće svega u izobilju“. To „izobilje“, svi do jednoga, našli su u jami Bezdanka. U tom kraju postoji više po zlu poznatih jama, u koje su bacani Srbi iz Lapca i drugih mesta: Među njima su bezdanka — Boričevac sa oko 750 žrtava, Bezdan pod Kukom sa 124, Delić jama kod Zavalja sa 864 žrtve i druge. Na teritoriji sreza Donji Lapac, kao žrtve rata ukupno je stradalo 1.388 lica, od čega 20 Hrvata. Od 1.368 nastradalih Srba, 1.206 ubijeno je u direktnom hrvatskom genocidu. Među njima bilo je 399 dece i 368 žana.
Privreda uredi
Do 1991. godine bila je razvijena drvnoprerađivačka i tekstilna industrija. Veliki broj stanovnika opštine bavio se poljoprivredom. Takođe, veliki dio stanovništva bio je zaposlen u „Likatransu“ koji je s preko 100 teretnih vozila i autobusa zapošljavao preko 200 ljudi.
Danas je situacija veoma teška. Mogućnost zapošljavanja se nudi u gradskom komunalnom preduzeću, državnoj upravi te u zdravstvu i prosvjeti. Bivša drvna industrija pokrenula je proizvodnju i trenutno zapošljava 40-ak radnika. Obrta nema. Od malih preduzetnika tu su trgovci i ugostitelji. Načelnik opštine je Ilija Obradović (Samostalna demokratska srpska stranka).
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ „Popis stanovništva 2011.”. Državni zavod za statistiku RH. 2011. Pristupljeno 14. 4. 2013.
- ^ Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ: Popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.
- ^ a b „Arhijerejsko namjesništvo ličko: Parohija Donji Lapac”. Srpska pravoslavna crkva: Eparhija gornjokarlovačka. Pristupljeno 27. 8. 2012.
- ^ Najveći zločini sadašnjice: patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945, Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac, Dečje novine 1991. str. 155.
- ^ Stranjaković 1991, str. 222.
- ^ Milan Trbojević, narednik iz Plaškog
Literatura uredi
- Gelo, Jakov (1998). Narodnosni i vjerski sastav stanovništva Hrvatske, 1880-1991: po naseljima. Zagreb: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske. ISBN 978-953-6667-07-9.
