Drugi svetski rat

Drugi svetski rat je trajao od 1939. do 1945. godine. U njemu je učestvovala većina tadašnjih država sveta, uključujući i sve velike sile, koje su osnovale dva suprotstavljena vojna saveza: sile Osovine, na čelu sa Nemačkom i Saveznici, na čelu sa SSSR, Ujedinjenim Kraljevstvom i SAD. Po broju država, odnosno ljudi koji su u njemu učestvovali, te broju ljudskih žrtava i stepenu materijalnog razaranja, Drugi svetski rat predstavlja najveći oružani sukob u istoriji čovečanstva, sa više od 100 miliona ljudi koji su služili u vojsci 30 različitih država. U vidu totalnog rata, vodeće zemlje učesnice su stavile sve svoje ekonomske, industrijske i naučne mogućnosti u službu ratnih napora, brišući razlike između vojnih i civilnih izvora. Rat su obeležile masovne smrti civila (najviše u Sovjetskom Savezu i Kini), uključujući i holokaust i jedini primer upotrebe nuklearnog oružja u ratu. To je za posledicu imalo smrt od 50 do 75 miliona osoba. Taj broj stavlja Drugi svetski rat u najsmrtonosniji rat u ljudskoj istoriji.

Drugi svetski rat
Kineske snage u bici kod Vanđalinga Australijski top 25-funtovka tokom Prve bitke kod El Alamejna Sovjetske snage u bici za Staljingrad Njemački bombarderi Štuke na Istočnom frontu u decembru 1943. godine Vilhelm Kajtel potpisuje Njemačku bezuslovnu predaju Američka mornarica u Lingejan zalivu
Vreme 1. septembar 1939. — 2. septembar 1945. (1939-09-01 – 1945-09-02) (7008189432000000000♠6 godina, 1 dan) Mesto Evropa, jugoistična Azija, Pacifik, Sredozemlje, Bliski istok, Atlantik, Kina, sjeverna Afrika, Rog Afrike, nakratko Južna i Sjeverna Amerika Ishod Saveznička pobjeda Propast Nacističke Njemačke Pad Japanskog i Italijanskog carstva Raspuštanje Društva naroda Stvaranje Organizacije ujedinjenih nacija Izbijanje Sjedinjenih Država i Sovjetskog Saveza kao supersila Početak Hladnog rata itd.
Sukobljene strane
Saveznici	Sile Osovine
Komandanti i vođe
Glavne vođe Saveznika Josif Staljin Frenklin D. Ruzvelt Vinston Čerčil Čang Kaj Šek	Glavne vođe Osovine Adolf Hitler Hirohito Benito Musolini
Žrtve i gubici
Poginulo vojnika: Preko 16 miliona Poginulo civila: Preko 45 miliona Ukupno: Preko 61 miliona (ceo spisak)	Poginulo vojnika: Preko 8 miliona Poginulo civila: Preko 4 miliona Ukupno: Preko 12 miliona (ceo spisak)

Japanska imperija je dominirala istočnom Azijom i već je bila u ratu sa Kinom od 1937, ali se obično smatra da je Drugi svetski rat počeo 1. septembra 1939. nemačkom invazijom na Poljsku i potonjom britanskom i francuskom objavom rata Nemačkoj. Od kraja 1939. do početka 1941. nizom pohoda i sporazuma, Nemačka je sklopila savez sa Italijom, pokorivši ili potčinivši veliki deo kontinentalne Evrope. Nakon sporazuma Ribentrop-Molotov, Nemačka i Sovjetski Savez su podelile i pripojile sebi teritorije svojih evropskih suseda, uključujući i Poljsku. Ujedinjeno Kraljevstvo i druge članice Komonvelta su bile jedine savezničke zemlje koje su nastavile da se bore protiv sila Osovine, na bojištima severne Afrike i Atlantskog okeana. U junu 1941. evropske članice sila Osovine su pokrenule invaziju na Sovjetski Savez i tako otvorile najveće kopneno bojište u istoriji, koje je vezalo najveći deo osovinskih snaga do kraja rata. U decembru 1941. Japan se pridružio osovinama, napavši SAD i evropske posede u Tihom okeanu i brzo pokorivši zapadni deo Pacifika.

Napredovanja sila Osovine je zaustavljeno 1942. pošto je Japan izgubio niz pomorskih bitaka, a evropske članice sila Osovine su poražene u severnoj Africi i, presudno, kod Staljingrada. U 1943. nakon niza nemačkih poraza u istočnoj Evropi, savezničke invazije Italije i američkih pobeda na Pacifiku, sile Osovine su izgubile inicijativu i preduzele strategijska povlačenja na svim frontovima. U 1944. zapadni saveznici su izvršile invaziju na Francusku, dok je SSSR povratio sve svoje teritorije i napao Nemačku i njene saveznice. Tokom 1944. i 1945. SAD su porazile japansku mornaricu u zauzele ključna ostrva u zapadnom Pacifiku.

Rat u Evropi se završio sovjetskim osvajanjem Berlina i bezuslovnom nemačkom predajom 8. maja 1945. Nakon savezničke Potsdamske deklaracije 26. jula 1945. SAD su bacile atomske bombe na japanske gradove Hirošimu i Nagasaki. Suočen sa neizbežnom invazijom japanskog arhipelaga i sovjetskom invazijom Mandžurije, Japan se predao 15. avgusta 1945. okončavši rat u Aziji i dovevši do totalne pobede Saveznika nad Osovinom.

Drugi svetski rat je izmenio političke saveze i društvene strukture u svetu. Ujedinjene nacije su osnovane da ojačaju međunarodnu saradnju i spreče buduće ratove. Velike sile-pobednice u ratu: SAD, SSSR, Kina, Ujedinjeno Kraljevstvo i Francuska, su postale stalne članice Saveta bezbednosti. SSSR i SAD su postale rivalske supersile i postavile scenu za Hladni rat, koji je trajao narednih 46 godina. U međuvremenu, uticaj velikih evropskih sila je počeo da opada i počele su dekolonijalizacije Azije i Afrike. Većina države čije su privrede bile oštećene su se posvetile ekonomskom oporavku. Politička integracija, posebno u Evropi, se pojavila u pokušaju da se stabilizuju posleratni odnosi i efikasnije bori u Hladnom ratu.

Uzroci rata

Mapa kolonijalne podele sveta posle Prvog svetskog rata

Mapa kolonijalne podele sveta pred Drugi svetski rat

S obzirom na njegovu složenost kao i ideološkim i drugim podelama koje je izazvao i koje dan-danas traju, o uzrocima Drugog svetskog rata postoji daleko manji istorijski konsenzus nego o uzrocima drugih oružanih sukoba u 20. veku. Ipak, može se reći da veliki broj uzroka Drugog svetskog rata ima koren u Prvom svetskom ratu.

Nemačka, Italija i Japan su se u 19. veku relativno kasno profilisale kao moderne industrijske države, pa su bitno zaostajale u stvaranju kolonijalnih imperija u odnosu na Ujedinjeno Kraljevstvo i Francusku. Prvi svetski rat i poraz Nemačke, Austrougarske, Rusije i Osmanskog carstva, su drastično izmenili političku mapu Evrope. Boljševici su 1917. preuzeli vlast u Rusiji. U međuvremenu, pobedničke države, kao što su Francuska, Belgija, Italija, Grčka i Rumunija, dok su nove države nastale iz srušene Austrougarske, Osmanskog carstva i Rusije. Nemačka je u Prvom svetskom ratu poražena, te je na osnovu Versajskog sporazuma ostala bez kolonija, i tako bila dovedena u još podređeniji položaj. Italija i Japan, iako na pobedničkoj strani, bili su bitno razočarani ratnim plenom.

Treći faktor, koji se iskristalisao tek nakon završetka Prvog svetskog rata, bio je slom predratnog ekonomskog poretka zasnovanog na slobodnoj trgovini. Većina država se nakon rata okrenula protekcionizmu i autarhiji, što je bilo plodno tle kako za međusobne sukobe, tako i za ekonomsku nestabilnost koja će se odraziti u Velikoj ekonomskoj krizi.

Novi faktor predstavljala je i pojava dveju ideologija — fašizma i komunizma — koje su, svaka na svoj način, predstavljale radikalnu alternativu posleratnom svetskom poretku, te čije se međusobno suparništvo odražavalo i na međunarodnu politiku.

Uzroci rata ležali su i u dubokom i neprevladanom kulturnom i psihološkom šoku izazvanom opsegom i posledicama Prvog svetskog rata. Mnoge države, pogotovo one koje su se smatrale pobednicama, nastojale su ponavljanje tako traumatičnog iskustva izbeći insistiranjem na diplomatiji kao jedinom sredstvu rešavanja međunarodnih sporova, dok je u javnosti tih zemalja dominirao pacifizam i težnja za nereagovanjem na provokacije koje bi mogle izazvati novi globalni sukob.

Uprkos pacifističkom pokretu kao posledice Prvog svetskog rata, gubici u još uvek izazivali da iredentistički i revanšistički nacionalizam budu važni u brojnim evropskim država. Uticaj nacionalizma, koji je predstavljao dominantnu ideologiju Evrope 19. veka, porastao je u istočnoj Evropi, gde su na ruševinama tri stara carstva, po proklamovanom principu prava na samoopredeljenje formirane nacionalne države. U većini slučajeva granice novih država se nisu poklapale sa etničkim granicama, što je predstavljalo stalan izvor iredentizma i napetosti, dok su neke novostvorene države — Kraljevina SHS, Čehoslovačka i, delimično, Poljska — po sastavu bile višeetničke i opterećene unutrašnjim napetostima koje su se naknadno odražavale na međunarodnu scenu. Nacionalizam se proširio i na Aziju, pogotovo na posede evropskih kolonijalnih sila čiji podanici su svoj položaj počeli smatrati izdajom versajskih principa. Nacionalizam se nastavljao iskazivati i kao rasizam, koji je imao važnu ulogu u pogoršanju odnosa Japana i SAD. Iredentizam i revanšizam su bili posebno jaki u Nemačkoj zbog velikih teritorijalnih, kolonijalnih i finansijskih gubitaka koje su propisani Versajskim mirom. Po tom miru, nemačka je izgubila skoro 13% svoje matične teritorije i sve svoje kolonije, dok je pripajanje susednih teritorija Nemačkoj je bilo zabranjeno, nametnute su odštete i uvedene ograničenja na veličinu i moć nemačke vojske. U međuvremenu, Ruski građanski rat se završio osnivanjem Sovjetskog Saveza.

Izbijanje Drugog svetskog rata bio je proces koji je trajao skoro celu jednu deceniju i kome je glavni katalizator bila Velika ekonomska kriza, koja je počela u SAD u oktobru 1929. godine. Ona se manifestovala kroz globalni rast nezaposlenosti i siromaštva, koje je mase stanovništva u mnogim zemljama okretalo ekstremnim ideologijama sleva i zdesna, a u mnogim državama dovodilo i do međuetničkih napetosti, pogotovo u istočnoj Evropi gde je došlo do naglog porasta antisemitizma. U mnogim državama, pogotovo onim koje su zaostajale za Britanijom i Francuskom, kriza je dovela do uverenja kako versajski poredak predstavlja kočnicu njihovog ekonomskog razvoja, te da se on mora izmeniti, ako je potrebno i oružanom silom, odnosno osvajanjem novih teritorija. Britanija i Francuska, glavni zagovornici politike globalnog razoružanja, su takođe bili snažno pogođene krizom koja je sprečila njihovo ponovno naoružavanje.

Prva manifestacija tog procesa dogodila se u Japanu, koji je, kao zemlja bez sopstvenih izvora mnogih važnih resursa, bila snažno pogođena ekonomskom krizom. Kao posledica toga, u japanskim vladajućim krugovima je počeo bujati militarizam, odnosno uverenje da Japan može osigurati prosperitet jedino na račun susednih azijskih država, odnosno evropskih kolonijalnih poseda. Godine 1931. Japanci su izveli invaziju kineske provincije Mandžurije i u njoj uspostavili marionetsku vlast na čelu s bivšim kineskim carem Pu Jijem. Mnogi japanski, a i drugi istoričari smatraju upravo taj događaj stvarnim početkom Drugog svetskog rata. Zapadne sile, iscrpljene i prezaokupljene ekonomskom krizom, na njega nisu reagovale te tako stvorile presedan koji će koristiti druge države.

Nacistička Nemačka

Nemačko carstvo je raspalo u Nemačkoj revoluciji 1918—1919. i stvorena je demokratska vlada, kasnije poznata kao Vajmarska republika. Međuratni period je obeležio sukob između pristalica nove republike i tvrdokornih protivnika i na levici i desnici. Iako je Italija u Prvom svetskom ratu dobila neka teritorijalna proširenja, italijanske nacionaliste je razbesnelo što obećanja koja su dale Ujedinjeno Kraljevstvo i Francuska da osiguraju italijanski ulazak u rat nisu u potpunosti ispoštovana mirovnim ugovorima. Od 1922. do 1925. fašistički pokret Benita Musolinija je preuzeo vlast u Italiji sa agendom nacionalizma, totalitarizma i saradnje klasa kojom je ukinuta predstavnička demokratija, progonjene su socijalističke, levičarske i liberalne snage i promovisana agresivna spoljna politika kojom bi se nasilno Italija pretvorila u novo Rimsko carstvo.

U Nemačkoj Vajmarskoj republici je ekonomska kriza izazvala rekordnu nezaposlenost i naglo siromašenje, produbila sveopšte nezadovoljstvo odredbama Versajskog mira koji se smatrao nepravednim a zatim i izazvala političku nestabilnost i trajnu krizu koju postojeći demokratski poredak nije bio u stanju rešiti.

Nacionalsocijalistička stranka Adolfa Hitlera je imala za cilj osnivanje nacističke države u Nemačkoj. Temelj nacističke ideologije predstavljala je rasistička zamisao u širenju nemačkog životnog prostora na istok, na račun slovenskih naroda. Na kraći rok se ta ideologija manifestovala kao proklamovan cilj okupljanja svih zemalja u kojima živi nemačka manjina u jedinstvenu državu — Veliku Nemačku. Nacistička vlada je postepeno jednostrano odbacila odredbe Versajskog ugovora te započela s ponovnim naoružavanjem u svrhu postizanja tih ciljeva oružanim putem.

Sa početkom Velike depresije, podrška nacistima u Nemačkoj je rasla i, nakon što je neuspešno pokušao da zbaci nemačku vladu 1923., 1933. Hitler je imenovan za kancelara Nemačke. Nakon požara u Rajhstagu, Hitler je stvorio totalitarnu jednopartijsku državu predvođenu nacistima. On je ukinuo demokratiju, pokazavši tendenciju za radikalnom, rasistički motivisanoj reviziji svetskog poretka i uskoro počeo masovnu kampanju ponovnog naoružavanja Nemačke. U međuvremenu je Francuska, da bi osigurala svoje savezništvo, dala Italiji slobodne ruke u Etiopiji, koju je Italija želela da pretvori u koloniju.

U to vreme je SSSR pod vlašću Staljina bio uglavnom netaknut ekonomskom krizom, ali i prezaokupljen unutrašnjim problemima, prvenstveno kolektivizacijom zemlje — koja je dovela do masovne gladi i velikih demografskih gubitaka — i industrijalizacijom, koja je pak SSSR učinila velikom silom i u rekordno kratkom roku stvorila uslove za transformaciju Crvene armije u veliku i modernu oružanu silu. SSSR je nakon decenija diplomatske izolacije nastojao poboljšati odnose sa zapadnim silama, strahujući da bi se na temelju iskustava građanskog rata mogla stvoriti velika koalicija s ciljem njegovog uništenja. SSSR je nastojao strah zapadnih država od širenja boljševizma na zapad umanjiti predstavljajući se kao prirodni ideološki saveznik u borbi protiv fašističkih država. U tu svrhu je preko Komunističke internacionale promovisana politika Narodnog fronta, koja je za posledicu imala stvaranje leve vlade u Francuskoj, ali i izbijanje građanskog rata u Španiji.

Okupacije i sporazumi u Evropi

Situacija se pogoršala početkom 1937. kada je teritorija sarskog basena legalno ponovo ujedinjena sa Nemačkom i Hitler odbacio Versajski mir, ubrzao program naoružavanja i uveo regrutaciju. Hitler je prkosio Versajskom i Lokarnskom miru ponovnim slanjem vojske u Rajnsku oblast u martu 1936. Dobio je malo otpora od drugih evropskih sila. U oktobru 1936. Nemačka i Italija su formirale osovinu Rim-Berlin. Mesec dana kasnije, Nemačka i Japan su potpisale Antikominterna pakt, kojem će se Italija pridružiti sledeće godine.

Želeći da zadrže Nemačku, Ujedinjeno Kraljevstvo, Francuska i Italija su osnovale Streski front. Sovjetski Savez, zabrinut zbog nemačkog cilja da zauzme velike površine istočne Evrope, je pokušao da napravi sporazum o uzajamnoj pomoći sa Francuskom. Pre nego što bi pakt stupio na snagu, morao je proći kroz birokratiju Društva narode zbog čega je u suštini bio bezvredan. Međutim, u junu 1935. Ujedinjeno Kraljevstvo je samostalno sklopilo pomorski sporazum sa Nemačkom, olakšavajući prethodna ograničenja. SAD, zabrinute zbog događaja u Evropi i Aziji, su usvojile Zakon o neutralnosti u avgustu.

Hitlerova Nemačka je prvu direktnu akciju kršenja versajskog poretka počela godine 1936. uglavnom simboličkom gestom slanja Vermahta na levu obalu Rajne, koja je prethodnih godina bila demilitarizovana. Nedostatak bilo kakve reakcije na tu provokaciju je naciste uverio kako će i ubuduće moći preduzimati slične korake.

Nakon što je godine 1937. između Nemačke, Italije i Japana potpisan Antikominterna pakt — preteča budućeg Trojnog pakta — Nemačka je godine 1938. počela nasilnu aneksiju, Anšlus Austrije. Hitlerov režim je taj potez opravdavao provođenjem načela o pravu na samoopredeljenje, odnosno činjenicom da su mnogi Austrijanci sebe smatrali delom nemačke nacije od koje su odvojeni veštačkom granicom.

Italijanska invazija Abisinije

Glavni članak: Drugi italijansko-abisinski rat

Italija, u kojoj je od 1922. godine na vlasti bio fašistički režim Benita Musolinija, takođe je bila bitno pogođena Velikom ekonomskom krizom, koja je pokazala nedostatak vlastitih resursa. Musolini je došao do zaključka da će ti problemi biti rešeni širenjem Italije na Balkan, Sredozemno more i Bliski istok, što je bilo proklamirano kao službena politika pod geslom obnove Rimskog carstva.

Kao prva ozbiljnija manifestacija te politike se pokazao Drugi italijansko-abisinski rat, na koji su zapadne sile reagovale tek malim ekonomskim sankcijama, dajući još jedan primer nevoljnosti da se na izazov versajskom poretku suprotstave ikakvom ozbiljnijom akcijom. U oktobru, Italija je napala Etiopiju, a Nemačka je bila jedina evropska sila koja je podržavala invaziju. Ta je politika dovela Italiju u direktan sukob sa bivšim saveznicima Britanijom i Francuskom, te približila Hitlerovoj Nemačkoj. Italija je odustala od svojih prigovora nemačkom cilju da anektira Austriju.

Španski građanski rat

Glavni članak: Španski građanski rat

Ruševine u gradu Gernika posle bombardovanja.

Kada je u julu izbio Španski građanski rat, Hitler i Musolini su podržali fašističke i autoritativne nacionalističke snage u ratu protiv Španske republike koji je podržavao Sovjetski Savez. Španski građanski rat, jasno je demonstrirao kako su Nemačka, Italija, Japan, a delimično i SSSR, bitno poboljšali sopstvenu ratnu tehnologiju, odnosno stekli prednost u odnosu na zapadne sile. To je dovelo do postepene promene pacifizmom vođene politike u Ujedinjenom Kraljevstvu i Francuskoj — započelo je ponovno naoružavanje, a diplomatsko udovoljavanje nemačkim i italijanskim zahtevima je dobila svrhu dobijanja vremena za neumitni oružani obračun, umesto sprečavanja rata kao takvog.

Japansko-kineski rat

Glavni članak: Drugi kinesko-japanski rat

Kinesko mitraljesko gnezdo tokom bitke za Šangaj

Stranka Kuomintang u Kini je pokrenula kampanju ujedinjena protiv oblasnih gospodara i nominalno je ujedinila Kinu tokom 1920-ih, ali je uskoro povela građanski rat protiv svojih bivših komunističkih saveznika. Sve militarističkiji Japan je 1931, koji je dugo želeo uticaj u Kini kao prvi korak u ka onome što je japanska vlada videla kao japansko pravo da vlada Azijom, je iskoristio Mukdenski incident kao izgovor da pokrene invaziju Mandžurije i osnuje marionetsku državu Mandžukuo. Preslaba da se odupre Japanu, Kina se obratila za pomoć Društvu naroda. Japan se povukao iz Društva naroda pošto je bio osuđen zbog invazije Mandžurije. Dve države su vodile nekoliko bitaka, u Šangaju, Reheu i Hebeju, sve dok Tangu mir nije potpisao 1933. Od tada kineski dobrovoljci su nastavili da se odupiru japanskoj agresiji u Mandžuriji.

U Kini, nakon Sijanskog incidenta, snage komunista i Kuomintanga su dogovorile primirje kako bi napravili jedinstveni front da se odupru Japanu.

Japanska invazija Sovjetskog Saveza i Mongolije

Japanci su 29. jula napali SSSR i zaustavljeni su u bici kod jezera Hasan. Iako je ishod bitke bila sovjetska pobeda, Japanci su je ocenili kao nerešeni ishod i 11. maja 1939. odlučili da pređu japansku-mongolsku granicu sve do reke Halkin Gol. Nakon početnih uspeha japansku invazije Mongolije je zaustavila Crvena armija i nanela je prvi veliki poraz japanskog Kvantuškoj armiji. Ovi okršaji su ubedili neke frakcije u japanskoj vladi da bi trebalo da sklope mir sa sovjetskom vladom kako bi se Sovjeti ne bi mešali u tekući rat sa Kinom i zbog toga su usmerili svoju vojnu pažnju na jug, prema američkim i evropskim posedima u Pacifiku. Pobeda u ovom ratu je sprečila smenjivanje sposobnih sovjetskih generala kao što je Georgij Žukov koji će kasnije igrati značajnu ulogu u Drugom svetskom ratu.

Predvečerje rata

Hitler je pravo na samoopredeljenje odlučio primeniti na Sudete — oblast Čehoslovačke gde su Nemci činili većinu. Čehoslovačka vlada je bila spremna da se pokušaju menjanja granica odupre oružanim putem, računajući na svoj status verne francuske saveznice. Međutim, britanska vlada je držala da još nije u potpunosti spremna za rat, pa je nagovorila Francusku da zajedno s njom 30. septembra 1938. sklopi Minhenski sporazum kojim je Nemačkoj priznato pravo na Sudete. Ostavljena na cedilu, čehoslovačka vlada je podlegla nemačkom ultimatumu. Dok je deo svetske javnosti ovim događajima bio šokiran i razočaran, veliki deo zapadne javnosti ih je smatrao ispravljanjem versajskih nepravde te iskorišćenom prilikom za postizanje trajnog mira u svetu.

Te nade vrlo brzo su se izjalovile, kada su mađarska i poljska vlada iskoristile Hitlerov presedan kako bi i one tražile i na kraju dobile čehoslovačke teritorije. Do proleća 1939. autoritet vlade u Pragu je bio tako uzdrman da se u Slovačkoj, na nemački nagovor, razvio separatistički pokret. Koristeći to kao izgovor, nemačke snage su u proleće 1939. okupirale Češku i uspostavile protektorat u sastavu Rajha, dok je Slovačka uspostavljena kao satelitska država.

Komadanje Čehoslovačke predstavljalo je šok i poniženje za zapadne sile koje su na gaženje sporazuma reagovale garancijom nezavisnosti i teritorijalnog integriteta Poljske i Rumunije — država za koje se držalo da će predstavljati sledeće mete nemačkog, odnosno mađarskog širenja. U međuvremenu je, koristeći Hitlerov primer, Musolinijeva Italija izvršila invaziju i bez borbe uspostavila vlast u Albaniji.

Hitler nije bio impresioniran tim garancijama te je kao sledeću metu nemačke teritorijalne ekspanzije odabrao Dancig — luku na Baltičkom moru pod upravom Društva naroda koju su i Nemci i Poljaci svojatali, ali u kojoj su Nemci imali većinu stanovništva. Ovaj put Poljaci su za razliku od Čehoslovaka, iza sebe imali formalne zapadne garancije te bili spremni na oružani otpor. Nemačkoj vladi je postalo jasno da se kriza u nemačku korist ne može rešiti drugačije nego oružanom invazijom, za koju je planiranje otpočelo već u proleće.

Hitler je bio uveren kako će zapadne sile na kraju Poljsku ipak ostaviti na cedilu isto kao što su ostavili Čehoslovačku. Tome je u prilog išao debakl pregovora o eventualnoj vojnoj saradnji koji su se u to vreme vodili u Moskvi između anglo-francuskih i sovjetskih predstavnika.

Na kraju se Staljin odlučio za kupovinu vremena radi priprema za rat tako što je prihvatio Hitlerovu ponudu za sporazum o podeli interesnih sfera u istočnoj Evropi. Potpisivanjem sporazuma Ribentrop-Molotov 23. avgusta 1939. Nemačka se osigurala od eventualne sovjetske intervencije u poljsku korist, odnosno eventualnog ratovanja na dva fronta. Nakon insceniranog poljskog napada na radio-stanicu u Glajvicu, nemačke oružane snage su 1. septembra 1939. otpočele napad na Poljsku, čime je u Evropi počeo Drugi svetski rat.

Oružane snage i planovi zaraćenih sila

Nemačka

Suprotno ustaljenom mišljenju, Nemačka u vreme izbijanja rata za njega nije bila spremna, odnosno, po objektivnim kriterijumima, bila je u mnogo inferiornijem odnosu u poređenju s početkom Prvog svetskog rata. S druge strane je u kvalitativnom smislu bila u velikoj prednosti u odnosu na svoje protivnike.

To se možda najbolje održavalo u kopnenoj vojsci — Vermahtu. Iako je ponovno naoružavanje van versajskih okvira otpočelo još godine 1933. Nemačka je još uvek zaostajala za zapadnim silama po pitanju moderne opreme, pogotovo tenkova. S druge strane, u razdoblju kada se držala versajskih kriterijuma, Nemačka je smela da ima malu profesionalnu vojsku, što je dovelo do rigorozne selekcije i filtracije najsposobnijih kadrova koji će posle biti srž Hitlerove vojne mašine.

Drugi važan faktor u korist Nemaca bila je sklonost novim idejama kao i nastojanje da se izbegnu greške koje su dovele do poraza u prethodnom ratu. Nemački vojni stratezi na čelu s generalom von Sektom su još krajem dvadesetih, uzimajući u obzir nemački nedostatak nafte i drugih strateških sirovina, zaključili kako se pobeda u budućem ratu može izvojevati jedino brzim udarom, pri čemu bi se koristile novorazvijene forme oružja kao što su tenkovi, mehanizovane jedinice i avijacija. Ta se doktrina nazvala blickrig, odnosno munjeviti rat, te je na početku predstavljala gotovo siguran recept za nemačke vojne uspehe. S druge strane, Nemačka ipak nije bila u stanju u potpunosti iskoristiti njene mogućnosti, pre svega zbog nedovoljnog broja modernih prevoznih sredstava, što će se iskazati u kasnijim fazama rata.

Blickrig je bitno uticao i na razvoj Luftvafea, nemačkog ratnog vazduhoplovstva koje je u roku od samo nekoliko godina postalo jedna od najimpresivnijih oružanih formacija na svetu — kako brojem, tako i izvežbanošću ljudstva. Nemci su tridesetih godina razvili moderne tipove lovačkih i bombarderskih aviona kojima su bili u stanju stvoriti vazdušnu nadmoć nad većinom protivnika. Ali, s druge strane, većina tih aviona su bili uglavnom na neposrednu podršku kopnenim snagama, te su se vrlo brzo iskazali ne baš tako efikasni u drugim ulogama.

Krigsmarine ili ratna mornarica je bila najslabiji vid nemačkih oružanih snaga zbog versajskih ograničenja koja su je bila svela na gotovo simboličku oružanu formaciju. Ona su ukinuta tek 1930-ih godina kada je već bilo kasno da novi brodovi u gradnji bitno utiču na tok ratnih operacija. Nemačka slabost na moru odraziće se već na samom početku.

Italija

Italija je, zahvaljujući postojanju kolonijalnog carstva te Musolinijevim ambicijama, imala potrebu da sagradi modernu ratnu mornaricu koja bi se mogla suprotstaviti Britancima i Francuzima. Rezultat toga je bila treća po snazi mornarica u Evropi s velikim brojem modernih brodova i veoma kvalitetnim i izvežbanim ljudstvom, spremnim na primenu raznoraznih svežih ideja i nekonvencionalnih zamisli, od kojih možda najspektakularniji primer predstavljaju ljudi-žabe.

Musolinijev režim je isto tako veliki napor uložio u stvaranje kvalitetnog i relativno modernog vazduhoplovstva koje se 1930-ih moglo meriti s većinom velikih sila. Tome je pogotovo u prilog išla doktrina generala Dueta koji je držao da će upravo avijacija biti ključan faktor pobede u budućem ratu, odnosno da se nadmoćnom vazduhoplovstvu ništa ne može suprotstaviti.

Italijanski vojni stratezi su takođe stvorili doktrinu sličnu nemačkom blickrigu, no za njenu efikasnu primenu je nedostajao ključan faktor — kvalitetna kopnena vojska. Italija nije imala resurse ni industrijsku infrastrukturu da stvori kopnene snage u istom onom opsegu ili kvalitetu kakvu je imala Nemačka, pa su italijanski vojnici u rat ušli uglavnom sa zastarelom ili neadekvatnom opremom, što je bilo najvidljivije u tenkovima — brojem i kvalitetom pogodnih za kolonijalno ratovanje, ali daleko ispod savezničkih i nemačkih standarda.

Ipak, najveća italijanska slabost bio je moral — uzdrman traumatskim iskustvima bitaka na Soči koje nije izbrisala čak ni pobjeda u Prvom svetskom ratu.

Japan

Rastući japanski militarizam preselio se na azijsko kopno — Šangaj u plamenu tokom Drugog japansko-kineskog rata, 1937.

Od svih velikih sila Japan je godine 1939. imao najviše ratnog iskustva, zahvaljujući pohodu na Kinu koji ne samo da je na početku postigao spektakularne uspehe, nego bio i sjajna prilika za testiranje novih tehnologija, pogotovo na mornaričkom i vazduhoplovnom polju.

Japanska ratna mornarica je bila jedna od najjačih i najmodernijih na svetu. Nastojeći održati korak s Britancima i Amerikancima, Japanci su bili skloni inovacijama i primeni modernih tehnologija i strategija. Od svih njih je veliku važnost imala orijentacija na visoku koordinaciju mornarice i avijacije, što je dovelo do gradnje nosača aviona i stvaranja vrhunski obučenog kadra mornaričkih pilota sposobnih za najsloženije operacije. Japanci su takođe veliku važnost udelili površinskim snagama, pri čemu se razvilo dugo torpedo koje će postati jedno od najubojitijih oružja rata i omogućiti Japancima pomorsku nadmoć na samom početku rata na Pacifiku.

Za razliku od mornaričkog, japansko ratno vazduhoplovstvo u sastavu kopnenih snaga je po kvalitetu aviona i pilota ponešto zaostajalo za većinom država u svetu, a posebni nedostatak je bio orijentacija na neposrednu podršku kopnenim snagama.

Kopnene snage su, pak, slično kao i u Italiji, predstavljale najslabiju japansku kariku, iako je to postalo vidljivo tek u kasnijoj fazi rata. Japanci su smatrali da će se budući rat odvijati po slabo nastanjenim ostrvima gde primena tenkova ili slične moderne opreme nije tako bitna. U tome su u prilog išla i iskustva iz Kine gde su veliki uspesi postignuti protiv ne previše inferiornih kineskih snaga. Zbog svega toga je japanska vojska po kvalitetu opreme i oružja bila na nivou Prvog svetskog rata, ali je sve to nadoknađivano fanatičnom indoktrinacijom i vrhunskom izvežbanošću ljudstva.

Velika Britanija

Najsavremeniji britanski predratni lovački avion Spitfajer.

Velika Britanija je godine 1939. ušla u rat s planovima prilično sličnima onima s kojima se ušlo u Prvi svetski rat.

Britanske kopnene snage su bile relativno malobrojne i profesionalne prirode, pa je na početku trebalo da se koriste u ograničenim akcijama, odnosno kao podrška brojnijoj francuskoj vojsci, sve do trenutka kada se popuni regrutima. S druge strane, malobrojnost je britansku vojsku učinila jedinom potpuno motoriziranom vojskom u svetu, te je kvalitetom i obučenošću ljudstva bila iznad evropskog proseka. S druge strane, međuratni period je predstavljao i svojevrsnu stagnaciju, jer su na temelju iskustava Prvog svetskog rata, pogotovo u primeni i taktici tenkova izvučeni pogrešni zaključci.

Nedostaci britanskih kopnenih snaga su imali potpunu suprotnost u Kraljevskoj mornarici (RN) koja je, uprkos svojevrsnom zaostajanju početkom 1930-ih, još uvijek predstavljala silu sposobnu da ostvari potpunu nadmoć na većini svetskih mora. RN je imala vrlo kvalitetno ljudstvo, kao i komandni kadar otvoren prema novim idejama, zbog čega su britanski brodovi bili prilično raznoliki — od torpednih čamaca do nosača aviona — te u stanju izvoditi različite i najsloženije operacije. Slično kao i u Napoleonovim ratovima, upravo će RN omogućiti Britaniji da sama vodi rat protiv ostatka evropskog kontinenta.

Najvredniji i najmoderniji deo britanskih oružanih snaga predstavljalo je Kraljevsko ratno vazduhoplovstvo (RAF). Bilo je sastavljeno od raznolikih tipova aviona i sposobno za raznovrsne zadatke, delom i zbog različitih doktrina koje su, svaka na svoj način, pomogle njegovom razvoju između dva rata. Na početku se smatralo da ništa ne može zaustaviti bombardere, te se umesto insistiranja na lovačkoj avijaciji stvorio velikih broj teških strateških bombardera kako bi se na neprijateljske napade odgovorilo istom merom. Kasnije je veći naglasak stavljen na lovačke avione koji će braniti Britanska ostrva i njegove industrijske centre, za što su razvijeni kvalitetni lovci Spitfajer i Hariken, od kojih se potonji pokazao i dobrim izborom za podršku kopnenim snagama.

Francuska

Bunker na Mažino liniji sagrađenoj između dva svetska rata.

Francuska je 1939. godine bila pod snažnim uticajem iskustava Prvog svetskog rata koje su se odrazile kako na vojnu doktrinu, tako i na moral nacije.

Osnovna misao vodilja francuskih vojnih stratega su bili enormni gubici u ljudstvu nakon pokušaja da se ofanzivnim akcijama probiju nemačke linije. Zato se za budući rat odabrala defanzivna strategija temeljena na primeni odbrambene vatre i sistema utvrđenja koji je trebalo da na smrt iskrvare nemačkog napadača. Krajnji izraz te doktrine bila je čuvena Mažino linija — sistem utvrđenja na nemačkoj granici koji se smatrao najmodernijim na svetu i praktično neprobojnim.

Mažino linija je, s druge strane, u sebi krila ozbiljni nedostatak — ogromne troškove zbog kojih se, delimično, odustalo od gradnje sličnog kompleksa na belgijskoj granici (iako je odluka bila delom i političke naravi, u svrhu ohrabrenja Belgije da se u budućem sukobu pridruži saveznicima). No, daleko veći problem je bio taj što su sredstva uložena u Mažino liniju uskraćena razvoju i proizvodnji novih, modernih oružja. Zato je francuska kopnena vojska u rat ušla s velikim delom zastarele i neadekvatne opreme. Jedini izuzetak su bili tenkovi, koji su u to doba bili najsavremeniji u svetu, ali čije prednosti nisu došle do izražaja zbog pogrešne taktike.

Dodatni problem za francusku vojsku bila je u izuzetno lošoj kvaliteti najvišeg komandnog kadra koji su, s izuzecima poput generala de Gola, sačinjavali potpuno nesposobni ljudi zastarelih shvatanja, pa tako u zgradi francuskog generalštaba nije postojao nijedan telefon ili radio-stanica. I među ljudstvom je bilo dosta problema, pogotovo zbog toga što su veliki deo jedinica sačinjavali nekvalitetni i defetizmu skloni rezervisti.

Francuska ratna mornarica je, s druge strane, bila prilično moderna, ali ona u ratu, s obzirom da je bila koncentrirana u Mediteranu, uglavnom nije došla do izražaja.

Francusko ratno vazduhoplovstvo je, pak, bilo inferiorno nemačkom brojem i kvalitetom aparata. Tek je krajem 1930-ih uložen određen napor da se počnu proizvoditi moderni tipovi aviona, ali je to došlo prekasno da bi se odrazilo na bojištu.

Sovjetski Savez

SSSR je od svih velikih sila godine 1939. imao najbrojnije oružane snage, kako po pitanju ljudstva, tako po pitanju broja aviona, tenkova i drugog savremenog oružja. Prave razmere sovjetske vojne sile su postale očite tek kasnije tokom rata.

No, ta je brojčana nadmoć u sebi krila ozbiljnu slabost. Početkom 1930-ih su uloženi veliki napori da se Crvena armija opremi ne samo modernim naoružanjem, nego i doktrinom koja će, po uzoru na iskustva iz građanskog rata, koristiti moderna tehnička sredstva kako bi se manevrom i napadačkom taktikom slomio neprijatelj.

S druge strane, sav taj napredak je gotovo u potpunosti zaustavljen Staljinovim čistkama krajem 1930-ih tokom kojih je u potpunosti izbrisana cela jedna generacija sposobnih i kvalitetnih oficirskih kadrova, a na njihova mjesta dovedene neiskusne ili nesposobne zamene. Kao posledica svega toga, sovjetska taktika, strategija i celokupni kvalitet vojske bio je daleko ispod standarda većine zapadnih zemalja. Tek će neugodna iskustva u Zimskom ratu naterati Staljina da počne obnovu Crvene armije.

Sovjetska avijacija je takođe brojčano bila prilično impresivna, ali je, slično kao i Luftvafe, bila pretežno orijentisana na podršku kopnenim trupama. Sa druge strane, Sovjeti su bili među prvima koji su prepoznali potencijale vertikalnog manevra te stvorili vazdušno-desantne i padobranske jedinice, odnosno razvili tehnike snabdevanja padobranima.

Zbog zatvorenosti mora i orijentacije na kopnenu i vazduhoplovnu silu, sovjetska ratna mornarica je 1930-ih igrala podređenu ulogu. Većina plovila je bila zastarela, ali je brojnošću bila sposobna podržati kopnenu vojsku u amfibijskim operacijama.

SAD

Zbog okeana koji su je odvajali od Evrope i Azije, te u domaćoj politici vladajućeg izolacionizma, SAD su 1930-ih vrlo malo ulagali u odbranu, verujući da će se budući rat izbeći, odnosno da SAD u njemu neće učestvovati.

Jedini izuzetak je bila ratna mornarica, koja se razvijala zbog sve većeg suparništva SAD s Japanom u području Tihog okeana. Zbog velikih udaljenosti između pojedinih tačaka u Tihom okeanu, veliki je naglasak stavljen na avijaciju, odnosno koordinaciju njenih aktivnosti s mornaricom. Zbog toga su SAD, slično i Japan, razvile vrlo kvalitetnu i izvežbanu mornaričku avijaciju te sagradile nekoliko nosača aviona. Veliki su napori uloženi i u razvijanje tehnika za amfibijske operacije, odnosno brzu gradnju aerodroma i luka na izolovanim ostrvima.

Zbog toga je razvoj kopnene vojske, odnosno planovi za eventualno delovanje na evropskim bojištima bio potpuno zanemaren. Godine 1939. američka vojska je imala zastarelu opremu i neadekvatnu taktiku. No, relativno kasni ulazak u rat je omogućio učenje na tuđim iskustvima, dok su mnogi od tih nedostataka kompenzovani industrijskom moći SAD koja je, slično kao i SSSR, kvalitativne nedostatke izbrisala kvantitetom.

Tok rata

Početak rata u Evropi

Glavni članak: Nemačka invazija Poljske

Mapa nemačke i sovjetske invazije na Poljsku, septembar 1939.

Nemačka je 1. septembra napala Poljsku pod lažnim izgovorom da su Poljaci izvršili niz sabotaža na nemačkim ciljevima. Dva dana nakon nemačkog napada Nemačkoj su rat objavile Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo, sa svojim potpuno samostalnim dominionima Britanskog komonvelta, čime je rat i formalno dobio karakter svetskog, pa zato neki istoričari navode 3. septembar 1939. kao datum njegovog početka.

Vojnici nemačkog Vermahta ruše granični prelaz između Poljske i Slobodnog grada Dancinga 1. septembra 1939.

Međutim, savez je u početku pružio ograničenu direktnu vojnu pomoć, u koju je spadao mali francuski prodor u Sar.Saveznička vrhovna komanda je zaključila da nikakva ofanziva na Nemačku nema smisla, nego da se rat dobije pomorskom blokadom odnosno ograničenim operacijama u cilju sprečavanja Nemaca da dobijaju strateške resurse iz neutralnih zemalja čime bi naneli štetu nemačkoj privredi i ratnim naporima.. U međuvremenu se ispostavilo da odluka Italije da bude neutralna ima zapravo koristan efekt na Nemačku, jer je preko nje nesmetano išao uvoz tih istih sirovina. Nemačka je odgovorila otpočinjanjem podmorničkog rata protiv savezničkih trgovačkih i ratnih brodova, što će se kasnije pretvoriti u bitku za Atlantik. Dotle se na Zapadnom frontu razvilo stalno zatišje, povremeno prekidano ograničenim akcijama.

Nemački tenkovi Pancer I kod grada Bidgošča, tokom invazije na Poljsku septembra 1939.

Nakon potpisivanja primirja sa Japancima posle bitke kod Halkin Gola, SSSR je 17. septembra napao Poljsku sa istoka. Poljska vojska je bila poražena i Varšava se predala Nemcima 27. septembra, a poslednji džepovi otpora su se predali 6. oktobra. Poljska teritorija je bila podeljena između Nemačke i Sovjetskog Saveza, dok su i Litvanija i Slovačka dobili manje delove. Posle predaje poljske vojske, poljski pokret otpora je osnovao podzemnu državu i gerilsku Domovinsku armiju. Oko 100.000 poljskih vojnika je evakuisano u Rumuniju i baltičke države. Mnogi od njih su kasnije nastavili da se bore uz Saveznike protiv Nemaca na svim frontovima u Evropi i severnoj Africi tokom celog trajanja rata. . Poljski razbijači Enigme su evakuisani u Francusku.

Hitler je 6. oktobra javno ponudio mir Ujedinjenom Kraljevstvu i Francuskoj, ali je izjavio da će o sudbini Poljske odlučivati isključivo Nemačka i Sovjetski Savez. Čemberlen je odbio ovu ponudu 12. oktobra. Posle ovog negativnog odgovora, Hitler je odmah naredio napad na Francusku, ali je loše vreme prinudilo nekoliko odlaganja sve do proleća 1940.

U međuvremenu, nakon potpisivanja Sporazuma o prijateljstvu i granicama između Sovjetskog Saveza i Nemačke, SSSR je konsolidovao svoje pozicije u istočnoj Evropi tako što je primorao baltičke države da dozvole sovjetskoj vojsci da se stacionira u njima pod uslovima sporazuma o uzajamnoj pomoći, pripremivši tako teren za formalnu aneksiju sledeće godine. Finska je odbila da ustupi teritorija severno od Lenjingrada, što je krajem novembra dovelo sovjetskog napada. Zimski rat u kome su Finci ispočetka uspešno zaustavili nadmoćne sovjetske napade se okončao finskim ustupcima Sovjetskom Savezu. Ujedinjeno Kraljevstvo i Francuska su primile sovjetski napad na Finsku kao ulazak Sovjetskog Saveza u rat na strani Nemaca i odgovorili su na sovjetske invaziju podržavajući izbacivanje Sovjetskog Saveza iz Društva naroda.

Osovinske pobede

Mapa Mažino linije.

Pogled na London posle nemačkog bombardovanja 29. decembra 1940.

Hitler je septembra 1939. godine dobio ono što je tražio. Poljsku, tj. njen zapadni deo do Brest-Litovska. Zimski rat i Lažan rat dali su nemačkoj armiji kratak predah pre početka velike ofanzive na Zapadu. Ulogorili su se na Mažinovoj liniji i čekali. Zimski rat je savezničkim planerima učinio zanimljiv Skandinaviju. Stvoreni su planovi da se pošalje ekspedicioni korpus s ciljem pružanja pomoći Finskoj, odnosno njenog stavljanja na savezničku stranu. To je kasnije trebalo poslužiti kao izgovor za blokadu dopreme Nemačkoj strateški važnih zaliha gvozdene rude iz Švedske. Na planovima se nastavilo raditi i nakon finske kapitulacije u martu 1940. godine. Delimično uznemiren najavama o takvim planovima, Hitler je naredio da se pripremi invazija Danske i Norveške. Velika nemačka armija od nekoliko desetina divizija snažna, opremljena i sveža 9. aprila nagrnula je u Norvešku i Dansku kako bi zaštitila pošiljke gvozdene rude iz Švedske, koju su Saveznici pokušali da zaustave jednostranim miniranjem teritorijalnih voda neutralne Norveške. Danska je kapitulirala bez otpora nakon nekoliko sati i ostala je okupirana sledećih pet godina. Norveška je pokorena za dva meseca, uprkos savezničkoj podršci, zahvaljujući kojoj je važna luka Narvik bila privremeno preoteta od strane Britanaca. Nemci, koristeći lokalnu nadmoć u avijaciji te brzo osvajanje aerodroma, ustanovili mostobrane koje nije bio u stanju uništiti ni dolazak relativno malobrojnog savezničkog ekspedicionog korpusa. Iako je Kraljevska mornarica nemačkoj mornarici nanela velike gubitke, Norveška je u junu 1940. pala pod potpunu nemačku kontrolu, čime je stvorena važna baza za buduće podmorničke operacije na Atlantiku. Na vlast u Norveškoj doveden je Vidkun Kvisling, čije će prezime postati sinonim za ljude koji sarađuju sa okupatorima. Britansko nezadovoljstvo norveškom kampanjom je dovelo do smene britanskog premijera Nevila Čemberlena i imenovanja Vinstona Čerčila za premijera 10. maja 1940.

Nakon višestrukog odgađanja i promene planova, otpočela velika nemačka ofanziva na Zapadnom frontu. Nemačka je 10. maja 1940. godine napala Francusku i iz strateških razloga je istog dana je napala i neutralne države Belgiju, Holandiju i Luksemburg. Istog dana je Ujedinjeno Kraljevstvo okupiralo danske posede Island, Grenland i Farska ostrva da spreči moguću nemačku invaziju ovih ostrva.. Amerikanci će kasnije zameniti Britance, a američki marinci su pristigli u Rejkjavik 7. jula 1941. godine. Kao što se bilo i očekivalo, Nemci su odlučili da zaobiđu Mažino liniju i da Francusku napadnu preko teritorija neutralne Belgije. Zbog toga su Saveznici odmah poslali svoje najbolje i najbrojnije snage u dubinu belgijske teritorije da ih tamo, prema prethodnom planu, zaustave. Nemci su grupu armija B skoncentrisali je na zemlje Beneluksa, a oklopne divizije u Ardenske šume kada to niko nije očekivao. Kroz teško prohodne šume Ardena jurišalo je 3.000 tenkova, dok su Saveznici hteli da u Belgiji dočekaju Nemce i sukobe se s njima. Ono što se nije očekivalo bilo je da će Nemci zajedno s Belgijom napasti Holandiju koja je, za pet dana i nakon bombardovanja Roterdama, odmah kapitulirala, odnosno da će glavni udar biti kroz šumovite Ardene za koje se pretpostavljalo da su neprohodni za tenkove i druga moderna vozila. Holandija i Belgija su pregažene za par dana, odnosno nedelja zahvaljujući taktici blickriga. Francuska utvrđena Mažino linija i glavnina savezničkih snaga koje su prešle u Belgiju su bile zaobiđene manevrom opkoljavanja kroz gusto pošumljen region Ardena, koje su saveznički planeri smatrali neprobojnom prirodnom preprekom za oklopna vozila. Francuske snage su bile potpuno iznenađene, te kada su nemačke snage već za tri dana izbile na reku Meza kod Sedana, nisu bile u stanju pružiti odgovarajući otpor. Nemci su prešli reku i tenkovskim kolonama brzo odsekli glavninu savezničkih snaga u Belgiji od Francuske. Pokušaji saveznika da razbiju nemački klin nisu uspeli, a 28. maja je Belgija zvanično kapitulirala. Zbog toga se glavnina savezničkih armija našla u klopci i bili su poraženi. Savezničke snage su bile svedene na sve manji mostobran kod Denkerka. Većina je odvedena u zarobljeništvo, dok je preko 300.000 vojnika, uglavnom britanskih i francuskih, bilo evakuisano iz Denkerka početkom juna u jednoj od najspektakularnijih i najuspešnijih evakuacija u vojnoj istoriji, mada su ostavili većinu svoje opreme.

Osvajanje Denkerka je Nemcima omogućilo da se okrenu na jug prema uglavnom demoralizovanim francuskim trupama i 5. juna započnu ofanzivu koja je brzo probila njihove položaje. Francuska vojska je, uz sve veći defetizam, bila paralizovana velikim brojem izbeglica na putevima te sve većim političkim podelama u vladi, koja je uvažila mišljenje maršala Petena da dalji otpor nema smisla. Smatrajući je da su saveznici izgubili rat te da se jeftino može domoći njihovih kolonija, Italija se 10. juna i službeno pridružila Hitleru kao saveznik, objavila rat Francuskoj i Ujedinjenom Kraljevstvu i napala Francusku. Prva važnija italijanska ofanziva bio je napad na francuske položaje na granici, tokom koga je nekoliko francuskih bataljona uspešno zaustavilo celu jednu italijansku armiju. Taj uspeh nije imao skoro nikakav efekat na opšte stanje u Francuskoj, gde je vlada i službeno otpočela pregovore o kapitulaciji. Nemci su zauzeli Pariz 14. juna i osam dana kasnije Francuska se predala i podeljena ja na nemačke i italijanske okupacije zone i neokupiranu krnju državu na jugu kojim je upravljala Petenova vlada u Višiju, Višijevsku Francusku, koja je iako zvanično neutralna, bila uglavnom u savezu sa Nemačkom. Sa kapitulacijom se nije složio general de Gol koji je još 18. juna odleteo u London i stao na čelo Slobodne Francuske koja će iz emigracije nastaviti pružati otpor Nemcima.

Početkom leta 1940. Hitler se nalazio na vrhuncu moći i većina evropskih političara i vlada ga je smatrala pobednikom rata. Nakon sloma Francuske se celi kontinent nalazio pod njegovom kontrolom, bilo preko okupacionih snaga, saveznika, ideološki bliskih vlada ili neutralnih država koje je bilo lako uceniti. Jedino mu je na putu stajala usamljena Britanija. No britanska vlada na čelu s Vinstonom Čerčilom je bila odlučna nastaviti rat do konačne pobede, što je pokazano već 3. jula napadom na francusku pomorsku bazu Mers-el-Kebir. Cilj te operacije bio je sprečiti da flota pod kontrolom višijevske Francuske bude predana silama Osovine te tako ugrozi britansku pomorsku nadmoć. Napad je izazvao velike žrtve među Francuzima i na duže vreme pokvario odnose bivših saveznika.

U junu 1940. Sovjetski Savez je prisilno anektirao Estoniju, Letoniju i Litvaniju, a zatim je 28. juna, koristeći nemačku zauzetost na Zapadu, ultimatumom naterao Rumuniju da preda spornu rumunsku regiju Besarabiju. U međuvremenu je nacističko-sovjetsko političko približavanje i ekonomska saradnja postepeno slabila i obe države su se počele pripremati za rat.

U međuvremenu je Hitler nastojao da uspostavi mir nudeći garanciju opstanka Britanskog carstva u zamenu za povraćaj bivših nemačkih kolonija. Kada su Britanci te ponude odbili, Hitler je naredio da se započne bombardovanje Britanskih ostrva i, u svrhu dodatnog psihološkog pritiska, započnu javne pripreme za invaziju koja je dobila šifru Operacija Morski lav.

Plan za invaziju izazvao velike podele i nesuglasice među nemačkim vojnim krugovima, ali su se svi, pa i Hitler, složili da je za njegovo uspešno izvođenje nužno prethodno osigurati vazdušnu nadmoć nad Britanijom, odnosno eliminisati RAF. U tu je svrhu započeta višenedeljna serija vazdušnih napada kojima su se Britanci suprotstavili u nizu vazdušnih okršaja koji se zovu Bitka za Britaniju. Zahvaljujući nizu pogodnosti — posedovanje radara, brža proizvodnja lovačkih aviona te mogućnost ponovnog angažovanja vlastitih pilota srušenih nad britanskim tlom — Britanci su uspeli očuvati prednost te tako prisiliti Hitlera da sredinom septembra otkaže planove za invaziju.

Hitler je za tu odluku bio delimično motivisan očigledno nezadovoljavajućim stanjem priprema i planova za invaziju, kao i sve većom željom da započne pohod protiv Sovjetskog Saveza. Britaniju je umesto invazijom trebalo pobediti iscrpljivanjem njenih resursa kroz besomučno vazdušno bombardovanje gradova, pomorsku blokadu te napade na uporišta na Mediteranu i Bliskom istoku.

Mediteran (1940—1941)

Australijski vojnici iz snaga britanskog Komonvelta u rovu tokom opsade Tobruka avgusta 1941.

Težište rata se od jeseni 1940. godine počelo prebacivati sa zapada na Mediteran, odnosno Bliski istok, gdje je Hitlerov cilj bio Britancima oduzeti strateški važne naftne izvore, odnosno glavnu prometnu arteriju u Sueckom kanalu. Ovo potonje je bio zadatak Italijana, koji su u Libiji i istočnoj Africi (Etiopija, Somalija) imali znatne snage.

U septembru je iz Libije na Egipat krenula velika italijanska ofanziva koja je nakon kraćeg napredovanja brzo zaustavljena od strane višestruko malobrojnijih britanskih napredovanja, pokazavši još jednom italijansku vojnu inferiornost. Italijanske snage u istočnoj Africi, pod komandom vojvode od Aoste, pokazale su se nešto uspešnije te Britance isterale iz britanske Somalije, napale Keniju i Sudan i tako prisilile Britance da tamo dovlače svoje kolonijalne snage.

U međuvremenu su se u Mediteranu počele voditi oštre borbe između italijanske i britanske mornarice. Zahvaljujući kvalitetnijoj taktici i boljoj opremi, Britanci su u njima imali nešto malo više uspeha, a ravnoteža se dodatno pokrenula u britansku korist napadom kojim su 11. novembra u luci Taranto napadom torpednih aviona onesposobljena tri italijanska bojna broda. Takođe, pozicija Italije otežana je nakon bitke kod Matapana u martu 1941.

Kako bi dodatno oslabio britanski položaj, Hitler je u to doba na stranu Osovine nastojao dovući Španiju, smatrajući kako će Francisko Franko uzvratiti za podršku dobijenu prilikom građanskog rata. No, ispostavilo se kako je Španija previše iscrpljena da bi mogla učestvovati u novom ratu te je umesto toga Franko Osovinu podržavao posredno, kao formalno neutralna država.

Najvažniji događaj je bila Musolinijeva odluka da, u svrhu izjednačavanja prestiža s Hitlerovim, preduzme sopstveni blickrig u formi napada na Grčku. Pohod koji je započeo 28. oktobra, i koji se ponekad naziva Italijansko-grčki rat, vrlo brzo se, zahvaljujući uspešnom otporu slabo opremljene, ali dobro vođene grčke vojske, pretvorio u još jedan italijanski vojni fijasko. Ne samo što je italijanska ofanziva zaustavljena, nego su italijanske snage odbačene u dubinu albanske teritorije. Još važnije je bilo to da se Grčka stavila na stranu Britanije i tako dala mogućnost Britancima da ugrožavaju nemačke pozicije na Balkanu, odnosno bombarduju strateški važne naftne izvore u Ploeštiju.

Krajem 1940. Britanci su pokrenuli Operaciju Kompas — prvu važniju savezničku ofanzivu u ratu — koja je za posledicu imala potpuno rasulo italijanske vojske u severnoj Africi. No, taj se uspjeh nije mogao iskoristiti, jer je Čerčil donio odluku da se britanska pojačanja i drugi resursi upute u Grčku, čime je izazvao Hitlera da naredi napad na Grčku, poznat pod šifrom Operacija Marita.

Bilo je planirano da se napad izvede s teritorije Bugarske i Jugoslavije — država koje su do proleća 1941, isto kao i Mađarska i Rumunija, priključene Trojnom paktu. No, 27. marta je u Jugoslaviji izveden puč i ustanovljena nova, probritanska vlada na čelu s generalom Dušanom Simovićem.

Razbješnjeli Hitler je odlučio da zajedno s Grčkom bude napadnuta i Jugoslavija, što se i dogodilo 6. aprila. Demoralizovana jugoslovenska vojska brzo je savladana i prisiljena na kapitulaciju 17. aprila. Grčka vojska se održala nešto duže — do 20. aprila, nakon čega su njeni ostaci, zajedno s britanskim ekspedicionim korpusom našli utočište na Kritu. Nemci su 20. maja izvršili padobranski desant na Krit te ga zauzeli, iako uz velike gubitke među svojim elitnim padobranskim jedinicama.

U tom trenutku su se britanske pozicije na Mediteranu i Bliskom istoku našle na najnižoj tački. Serija nemačkih uspeha, uključujući protivofanzivu u severnoj Africi koju je vodio Ervin Romel, podstakla je pronemačkog premijera Rašida Alija da u Iraku otpočne pobunu protiv Britanaca. Pobuna je relativno brzo ugušena, ali ne pre nego što su višijske vlasti u Siriji i Libanu pristale da se tamošnji aerodromi koriste u svrhu nemačkog snabdevanja pobunjenika. To je Britancima dalo povod da započnu ofanzivu s ciljem zaposedanja tih teritorija. Ona je, uz dosta poteškoća, uspešno završena sredinom juna.

Osovinski napad na SSSR

Glavni članak: Operacija Barbarosa

Već u jesen 1940. Hitler je izdao direktivu da otpočnu pripreme za Operaciju Barbarosa — invaziju SSSR koja je trebalo početi u leto 1941. godine. Razlozi za Hitlerovu odluku bili su uglavnom ideološke i političke prirode. Osvajanje prostora na istoku bilo je deo nacističkog programa, a i smatralo se da će pohod protiv komunističke države dovesti do promena u britanskoj vladi. Plan je uživao i veliku popularnost u nemačkim vojnim krugovima koji su ga dočekali s daleko više entuzijazma i daleko manje skepse nego odluku o ulasku u rat, odnosno ofanzivi na Zapadu.

Staljin je, pak, smatrao da čak ni Hitler sebi neće dozvoliti luksuz ratovanja na dva fronta, odnosno ponoviti istu onu grešku koju je kritizirao u Majn Kampfu. Zato je smatrao da je gomilanje trupa na istočnim granicama isključivo sredstvo političkog pritiska, a dojave o nemačkim pripremama za napad podmetanje britanskih službi kojima je bilo u interesu što pre uvući SSSR u rat. Sam Staljin je nastojao izbeći rat do trenutka kada se dovrši reorganizacija Crvene armije, odnosno sagrade nova utvrđenja na novim zapadnim granicama. Tamo su, u svrhu odvraćanja, koncentrisane velike vojne snage, ali im je i zapoveđeno da ne odgovaraju ni na kakve provokacije.

Sve je to savršeno odgovaralo nemačkom planu koji je predviđao opkoljavanje i uništenje glavnine sovjetskih snaga na samoj granici te osvajanje Moskve i Lenjingrada, te izbijanje na liniju Astrahan — Murmansk u roku od šest nedelja do tri meseca. Kada je 22. juna napad otpočeo, sovjetske snage su bile potpuno iznenađene. Većina sovjetskih aviona je uništena na zemlji, stotine hiljada vojnika zarobljeno, a u mnogim krajevima Vermahtovi vojnici su dočekani kao oslobodioci. Ispočetka se činilo da ništa neće Nemcima stajati na putu da ostvare još jedan trijumf u duhu blickriga.

Iako su se nemačko napredovanje nastavljeno, vrlo brzo se pokazalo kako su Hitlerovi planeri ipak potcenili poteškoće koje ih čekaju na pohodu na jednu od najprostranijih zemalja sveta. Čim se linija front počeo odmicati u dubinu sovjetske teritorije, počeli su se pojavljivati ozbiljni logistički problemi, te Nemci više nisu bili u stanju da, kao na početku, održavaju isti tempo napredovanja celom dužinom fronta. To je sovjetskim snagama omogućavalo predah, odnosno povremene kontranapade i sve bolju organizaciju odbrane. Isto tako se ispostavilo da nemačka pešadija — opskrbljena konjskim zapregama — nije u stanju pratiti oklopne jedinice, te su mnoge opkoljene sovjetske jedinice bile u stanju probijati se iz obruča.

U kasnu jesen, nastojeći postići odlučnu pobedu pre dolaska zime, Nemci su odlučili baciti sve na jednu kartu — Operaciju Tajfun čiji je cilj bilo zauzimanje Moskve. Uz ogromne gubitke su se približili sovjetskoj prestonici, ali je ofanziva na kraju zaustavljena usled krajnjeg iscrpljenosti ljudstva.

U međuvremenu se ispostavilo da Britanci, suprotno Hitlerovim očekivanjima, ipak nemaju ideoloških predrasuda te su sa Sovjetima odmah počeli sarađivati kao pravi saveznici. Započeli su konvoji pomoći za Murmansk, a dve vojske su zajedno okupirale Iran, nastojeći preduhitriti eventualnu pronacističku pobunu.

Izbijanje rata na Pacifiku

Američka mornarička baza Perl Harbor u trenutku napada 7. decembra 1941. god. — fotografija Japanskog ratnog vazduhoplovstva.

Od samog početka rata američki predsjednik Frenklin Delano Ruzvelt nije krio svoje probritanske simpatije, odnosno uverenje kako je u američkom interesu da sile Osovine budu poražene. No, direktno uključivanje u rat je sprečilo uglavnom izolacionističko raspoloženje američke javnosti, odnosno mišljenje kako se Amerikanaca pitanje kontrole nad Evropom i ostatkom Starog sveta ne tiče.

Ruzvelt je, s druge strane, koristio svoje predsednička ovlašćenja da bi Britaniji pomagao na svaki način osim vojnom intervencijom. Britanci su dobijali izdašnu vojnu pomoć, a njihove narudžbe su dovele do postepenog procvata američke vojne industrije. Ruzvelt je SAD u rat nastojao uvući tako što je slao američke ratne brodove da prate konvoje s američkom robom za Britaniju i tako provociraju sukobe s nemačkim podmornicama u Atlantiku.

No u jesen 1941. prava je kriza nastala na Pacifiku, umesto Atlantiku. Japan je godinu dana ranije, koristeći zauzetost zapadnih sila, okupirao Indokinu, dotada pod vlašću višijske Francuske, te tako stekao vredan izvor sirovina. Sledeća na redu je trebalo da bude Holandska istočna Indija, s obzirom na svoje izvore nafte. SAD su na to, kao i na nastavak rata u Kini, reagovale naftnim embargom koji je posebno pogodio japansku mornaricu.

Suočena s krizom, japanska vlada je odlučila vojnom akcijom zauzeti Holandsku Istočnu Indiju. No, to je sobom povlačilo oružani sukob s Britanijom i SAD. Američka vlada je kao dodatno upozorenje bila premestila gro svoje Pacifičke flote iz San Dijega u bazu Perl Harbor na Havajima.

To je japanskim planerima dalo sjajnu priliku da smisle akciju koja je na samom početku trebalo da ostvari japansku premoć na Pacifiku i omogućiti neometana osvajanja po ostatku Azije. 7. decembra su američku bazu napali japanski avioni te potopili, odnosno oštetili veliki broj brodova i aviona. Taj je napad, izveden bez formalne objave rata, izazvao veliki bes američke javnosti i otklonio sve sumnje oko toga da li SAD treba da se aktivnije uključi u događaje u svetu.

Dan pre napada na Perl Harbor, Sovjeti su pokrenuli jednu od svojih prvih velikih ofanziva. Ona je ne samo odbacila Nemce od Moskve nego im nanijela i velike gubitke, srušivši tako mit o nepobedivosti Vermahta. Dok se sve to događalo, Hitler je smatrao kako bi pritisak na istočnom frontu mogao smanjiti ulaskom Japana u rat protiv Sovjetskog Saveza. U tu svrhu je Nemačka formalno objavila rat SAD, ali je, na Hitlerovo veliko razočaranje, Japan održao neutralnost u odnosu na SSSR.

Zaustavljanje osovinskog napredovanja (1942—1943)

Ulazak SAD, sa svojim ogromnim ljudskim, materijalnim i industrijskim resursima, predstavljao je veliko olakšanje za Britaniju i SSSR, ali je trebalo vremena da se svi ti resursi mobilišu i počnu efikasno koristiti. U međuvremenu su sile Osovine na različitim bojištima nastavile beležiti uspehe.

Najspektakularniji su bili oni na Pacifiku. Japanci su uspjeli osvojiti Malaju te 15. februara prisiliti na predaju veliki britanski garnizon u Singapuru, što je predstavljalo jedan od najsramotnijih poraza u britanskoj istoriji. Slično je bilo s Filipinima, Holandskom Istočnom Indijom, centralnim Pacifikom te Burmom, a dalje napredovanje preko Nove Gvineje do Australije je zaustavljeno tek pomorskom bitkom u Koralnom moru. Nešto kasnije je u bici kod Midveja zaustavljen još jedan japanski pokušaj daljeg osvajanja, pri čemu je potopljeno nekoliko nosača aviona sa stotinama elitnih pilota.

Na istočnom frontu je sovjetska zimska ofanziva zastala na proleće, delom zahvaljujući Hitlerovoj naredbi da se ne odstupa ni milimetar, a prekršitelji najstrože kažnjavaju. Novi sovjetski pokušaj ofanzive je u maju doveo do katastrofalnog poraza u drugoj bici za Harkov. Time su Nemcima olakšani uslovi za započinjanje velike letne ofanzive kojoj, ovoga puta, cilj bio ograničen na Kavkaz i tamošnja naftna polja, odnosno eventualno izbijanje na Bliski istok. Ofanziva koja je započela u junu izazvala je sovjetsko povlačenje, no rasulo iz godine 1941. se nije ponovilo. Sovjeti su s vremenom bili u stanju usporiti nemačko napredovanje, a dodatni problem je predstavljalo njeno razdvajanje na dva pravca — jedan prema Kavkazu, drugi u smeru Staljingrada, industrijskog središta na reci Volgi. Shvatajući stratešku važnost Staljingrada, Sovjeti su ga odlučili odlučno braniti, što je dovelo do staljingradske bitke.

Nemačka komanda se nadala prodreti na Bliski istok i sa južnog pravca zahvaljujući novoj Romelovoj ofanzivi kojom su britanske snage teško poražene u bici za Bir Hakejm i prisiljene na povlačenje iz Libije u dubinu egipatske teritorije. Romel se nadao da će zauzeti Aleksandriju, izbiti na Suecki kanal posle se spojiti s nemačkim snagama na Kavkazu, odnosno japanskim u Indiji. Ali taj ambiciozni plan je sredinom leta zaustavila loša logistika i reorganizovana britanska odbrana pod komandom generala Bernarda Montgomerija koja je Romelovo napredovanje konačno zaustavila u bici kod Alam Halfe.

U međuvremenu se, u skladu sa zaključcima konferencije u Vansiju u januaru, na teritorijama pod vlašću Nemačke i njenih satelita počelo provoditi Konačno rešenje jevrejskog pitanja, danas poznatije pod nazivom Holokaust.

Sredinom 1942. se SSSR ponovno našao u teškoj situaciji, te je Staljin to iskoristio kako bi zapadne saveznike naterao na otvaranje drugog fronta u zapadnoj Evropi s ciljem rasterećenja Crvene armije. Američki vojni krugovi su se takođe zalagali za takav plan iz političkih razloga, nastojeći da rat u Evropi bude što kraći, odnosno da se mogu obračunati s Japanom. Čerčil je, pak, smatrao da otvaranja drugog fronta treba da bude na obalama Mediterana koje je on nazivao „mekim trbuhom“ Hitlerove Evrope. Propast kanadskog prepada na Dijep u junu je Amerikance uverila u snagu nemačke odbrane na atlantskim obalama, odnosno prihvatanje Čerčilovih argumenata.

Iako su Romelove osovinske snage u severnoj Africi dugo vremena bile brojčano, tehnički i logistički inferiorne Britancima, tek je Montgomeri to uspeo shvatiti, odnosno praktično iskoristiti za jednostavan plan koji je 23. oktobra doveo do početka bitke kod El Alamejna. Romelove snage su teško poražene i naterane na povlačenje koje će postepeno dovesti do gubitka Libije. Zato se ta bitka smatra prvom prekretnicom Drugog svetskog rata.

Operacija Baklja — 8. novembar 1942. god.

U međuvremenu su osovinske pozicije 4. novembra dodatno oslabljene operacijom Baklja anglo-američkim iskrcavanjem na obale Maroka i Alžira, koji su bili pod kontrolom višijske Francuske. Nakon kraćeg otpora su se višijske snage predale, odnosno prešle na stranu Saveznika, ali je dalje napredovanje u Tunis zaustavljeno zbog iskrcavanja nemačko-italijanskih snaga te lošeg vremena. Bez obzira na to, uspeh složene amfibijske operacije je pokazao kako su Saveznici sličan poduhvat u stanju ponoviti drugde, terajući Hitlera da na račun Istočnog fronta šalje trupe radi odbrane evropskih obala. Zato se Baklja naziva drugom prekretnicom Drugog svetskog rata.

Najvažnija prekretnica se ipak dogodila na Istočnom frontu, gde su ulične borbe u Staljingradu bile toliko iscrpile nemačko ljudstvo da je nemačka komanda bila prisiljena popunjavati bočne linije trupama svojih saveznika Rumunije, Mađarske i Italije. To je sovjetskoj vrhovnoj komandi (Stavka) dalo sjajnu priliku da dvostrukim bočnim udarom 19. novembra te linije probije i u Staljingradu opkoli 6. armiju generala Fridriha Paulusa. Pokušaji da se obruč probije i opkoljena armija izbavi nisu uspeli, pa su se 1. februara 1943. njeni ostaci predali, označivši najveću katastrofu u dotadašnjoj nemačkoj vojnoj istoriji.

Poraz kod Staljingrada je Nemce naterao na povlačenje s Kavkaza, ali imao i ozbiljnije političke posledice. Uništenje vojski na Istočnom frontu je vladine krugove u Rumuniji, Mađarskoj, pa i u Italiji, nateralo da razmišljaju o napuštanju Nemačke i priklanjanju Saveznicima prvom povoljnom prilikom.

Prekretnica se dogodila i na Pacifiku, nakon što su 2. avgusta američki marinci izvršili desant na strateški važno ostrvo Gvadalkanal na Solomonskim ostrvima. Japanci su odatle pokušali oterati vlastitim desantom što je dovelo do šestomesečnih žestokih borbi na kopnu, moru i vazduhu. Iako su obe strane pretrpele ogromne gubitke, Amerikanci su ih lakše nadoknađivali te su se Japanci početkom februara 1943. povukli, označivši uspeh prve velike savezničke ofanzive na tom ratištu.

Saveznici preokreću rat (1943—1944)

Britanski general Bernard Montgomeri prati nastupanje svojih tenkova, Severna Afrika, novembar 1942.

Savezničkim snagama u severnoj Africi je Tunis, nakon relativno lakog zauzimanja Alžira i Maroka, predstavljao veliki problem, što zbog lošeg vremena, što zbog teškog planinskog terena koji je vešto koristila nemačko-italijanska ekspedicijska armija na čelu s generalom fon Arnimom. Saveznici su dodatni problem imali u slaboj koordinaciji između britanskih, američkih i francuskih kolonijalnih trupa. Još veći problem bilo je neiskustvo američkih snaga koje je 19. februara došlo do izražaja u bici za Kaserinski prolaz prilikom koje je Romel uspeo probiti američke položaje i izazvati panično povlačenje koje je zaustavljeno tek krajnjim britanskim naporima.

No taj Romelov uspeh nije mogao biti iskorišćen jer je u Tunis s juga, iz Libije, prodirala britanska Osma armija na čelu s Montgomerijem. 6. marta je Montgomeri Romela porazio u bici kod Medenina, a 17. marta započeo pustinjskim manevrom zaobilaziti utvrđenu Marečku liniju na tunisko-libijskoj granici. Uspešan proboj tih položaja je zapečatio sudbinu osovinskih snaga u Tunisu, jer nisu imali dovoljno ljudstva ni materijala da se odupiru savezničkim ofanzivama iz dva pravca.

Iako su pojedini osovinski komandanti tražili dozvolu za evakuaciju, Hitler je to odbio iz političkih razloga, plašeći se dodatne demoralizacije nakon staljingradske katastrofe. Evakuacija je s vremenom postajala sve teža, isto kao i snabdevanje trupa zbog sve očitije pomorske nadmoći Saveznika u Mediteranu. 14. maja su se poslednji ostaci osovinskih snaga predali, označivši konačni kraj rata u severnoj Africi.

U međuvremenu su se sile Osovine mogle utešiti delomičnim uspehom nemačke ofanzive na istočnom frontu, tokom koje su Sovjeti odbačeni iz oblasti Harkova koga su bili oslobodili početkom godine. To je Vermahtu povratilo optimizam, odnosno potaklo planove za još jednu veliku letnu ofanzivu, dok su Sovjeti odlučili zaustaviti dalje napade i posvetiti se konsolidaciji svojih redova. To je dovelo do relativnog zatišja na istočnom frontu koje će trajati nekoliko meseci.

Desant na severnu Afriku je među osovinskim snagama potakao strah od eventualnog savezničkog iskrcavanja na druge oblasti Mediterana. Zato su preduzete mere za jačanje odbrane na tom području — višijska Francuska je okupirana, nakon čega se njena flota u Tulonu samopotopila kako ne bi pala u ruke Nemcima. Na Balkanu, gde se razgranao široki partizanski pokret, pokrenute su ofanzive u cilju njegovog gušenja, pogotovo u Jugoslaviji gde su pokušaji uništenja Titovih partizana doveli do bitaka na Neretvi i Sutjesci.

Nemci su, slično kao i prethodne dve godine, za leto na Istočnom frontu planirali veliku ofanzivu koja je konačno trebalo da slomi Crvenu armiju. No ovog puta su imali daleko manje resursa, pa je opseg ofanzive bio još ograničeniji. Cilj nemačkog napada je ovog puta bio samo deo centralnog fronta — velika izbočina s centrom u Kursku, za koji su Nemci smatrali da sadrži većinu sovjetskih snaga. Plan je bio odseći tu izbočinu dvostrukim tenkovskim udarom sa severa i juga, pri čemu su se velike nade polagale u nove tipove tenkova kao što su Tigar i Pancer V Panter.

Sovjeti su rano saznali za nemačke planove te su relativno zatišje dobro iskoristili da na pravcima nemačkog udara sagrade višestruke linije odbrane, a u pozadini pripreme velike rezerve koje će u pogodnom momentu krenuti u protivnapad. To se pokazalo već 5. jula kada su Nemci dva sata pre samog napada prvo iznenađeni sovjetskom artiljerijskom protivpripremom, a potom i žestinom otpora zbog koga je napad zastao prvo na severu, potom na jugu. Na kraju su Sovjeti krenuli u veliki protivnapad koji je kod Prohorovke doveo da najveće tenkovske bitke u istoriji. Iako je rezultat bio taktički neodlučan, Sovjeti su sa svojim inferiornijim T-34 tenkovima Nemcima uspeli zadati gubitke koje ovi nisu bili u stanju nadoknaditi.

Nemci su nakon toga zastali na dostignutim položajima, ali se vrlo brzo pokazalo kako su toliko iscrpljeni da više nisu u stanju zaustaviti sovjetsku protivofanzivu, koja je odmah započela, prvo na severu, a mjesec dana kasnije i na jugu. Do kraja godine će Sovjeti osloboditi veliki deo Ukrajine, uključujući i Kijev početkom novembra.

Kurska bitka je značila konačni nemački poraz na Istočnom frontu. Nakon nje se Vermaht nije mogao nadati nikakvim ozbiljnijim ofanzivnim operacijama i sva nemačka aktivnost se svela na sve teže držanje postignutih položaja, odnosno izbavljivanje jedinica opkoljenih u sovjetskim manevrima.

U skladu s Čerčilovim strateškim zamislima, zapadni saveznici su 10. jula započeli iskrcavanje na Siciliju, što je bio prvi korak prema izbacivanju Italije iz rata. Iako su osovinske snage, pogotovo nemačke, pružale žestok otpor, brzo je postalo jasno da se moraju povući na italijansko kopno. U međuvremenu su svi ti događaji imali uticaj na fašističke vođe u Rimu, koje su 21. jula svrgnule i uhapsile Musolinija, a nova vlada odmah započela tajne pregovore o kapitulaciji.

Do kapitulacije je došlo 8. septembra, kada je zajedno s njom trebalo biti koordinirano veliko iskrcavanje kod Salerna. No, nemačke snage pod komandom feldmaršala Keselringa su pokazale kao veoma vešte, kako u odbrani od zapadnih saveznika, tako i brzom stavljanju Italije pod okupaciju. Musolini je oslobođen akcijom nemačkih komandosa i stavljen na čelo kvislinške Italijanske Socijalne Republike. U međuvremenu su Nemci, vešto koristeći planinski teren, zadržavali saveznički prodor prema Rimu te postepeno stvorili gotovo nesavladivu odbrambenu liniju čiji je centar bio Monte Kasino. Oko tog mesta će se mesecima voditi krvave borbe.

Kapitulacija Italije je imala ozbiljne posledice i na Balkanu. Dok je britanski pokušaj da iskoriste kapitulaciju italijanskog garnizona i na brzinu osvoje Dodekanez završio katastrofom, u Grčkoj i Jugoslaviji su partizanima pale u ruke velike količine oružja i opreme. Pogotovo je to imalo veliki uticaj na Jugoslaviju, gde se partizanska vojska i s njom povezan politički pokret nametnula kao glavni faktor u budućem poratnom uređenju zemlje.

Isfrustrirani uspešnim nemačkim otporom kod Monte Kasina, saveznički komandanti su se odlučili osvojiti Rim obilaznim manevrom, odnosno iskrcavanjem trupa kod Ancija, u pozadini nemačkih linija. No, iskrcavanje, koje je otpočelo krajem januara, vrlo brzo je zapelo zbog logističkih problema i nesposobnosti američkog generala Lukasa. To je Nemcima dalo dragoceno vreme da dovuku rezerve i pokrenu protivnapad koji je saveznike gotovo uspeo baciti u more. Mostobran je očuvan, ali su saveznici odustali od namere da ga koriste kao polazište za napad na Rim.

Monte Kasino je osvojen nekoliko meseci kasnije i Nemci su konačno prisiljeni na povlačenje, što je Amerikancima omogućilo da 4. juna oslobode Rim. No, dotada je Čerčilova mediteranska strategija bila temeljno diskreditovana i italijansko bojište izgubilo je prioritet među savezničkim planerima.

Savezničko napredovanje (1944)

Iskrcavanje savezničkih snaga u Normandiji, 6. jun 1944. god.

Nakon poraznih iskustava u brdovitoj Italiji, saveznici su konačno prihvatili američko stajalište da je rat najbolji dobiti direktnim udarom u Nemačku preko ravničarske zapadne Evrope. Od kraja 1943. su se intenzivirale pripreme za veliko iskrcavanje na francusku obalu, koje je dobilo šifru Operacija Overlord. Pomorski i zračni desant je bio godinama planiran, a mesecima uvežbavan, uz dotada neviđeni sistem dezinformacije neprijatelja.

Sve te mere su urodile plodom kada je 6. juna — datum koji će u istoriju ući kao Dan D — izvršeno dotada najveća amfibijska operacija u istoriji. Savezničke snage su se iskrcale na širokom frontu u Normandiji, umesto kod Kalea gde su ih Nemci bili očekivali. Iako su Nemci na sve moguće načine pokušali saveznike baciti u more, mostobran se postepeno širio. Nakon mesec i pol dana krvavih i žestokih borbi, Amerikanci su uspeli da izvrše proboj i preduzmu veliki obuhvatni manevar. Hitlerovo uporno odbijanje da izda naređenje za povlačenje dovelo je do opkoljavanja i uništavanja nemačkih snaga kod Falesa.

Istovremeno je izvršen i manji desant na južnu obalu Francuske. Nemci su počeli povlačenje iz Francuske koje se vrlo brzo pretvorilo u paniku i rasulo. General de Gol je u tim danima uspešno ishodio da njegov pokret Slobodnih Francuza postane legitimna vlada oslobođene Francuske i izbegne savezničku okupacijsku upravu. 24. avgusta je to potvrđeno nakon oslobođenja Pariza.

Duboko uvereni da će rat moći završiti do Božića, saveznici su se odlučili za riskantni plan vazdušnog desanta u južnoj Holandiji, kojemu je cilj bilo osvajanje mostova preko Rajne. Taj plan, prozvan Operacija Market Garden, je 17. septembra doveo do velikog vazdušnog desanta, pri čemu su britanski padobranci kod Arnhema sticajem okolnosti naleteli na elitne nemačke jedinice. Rezultat toga je bila bitka za Arnhem u kojoj su Britanci desetkovani, a Nemci stekli jednu od poslednjih velikih pobeda u ratu.

Crvena armija je od Kurske bitke bila u stalnom napredovanju. U prvoj polovini 1944. godine su se borbe uglavnom vodile na severnom i južnom delu Istočnog fronta, pa je tako odsečen nemački garnizon na Krimu, odnosno Lenjingrad konačno oslobođen opsade.

Glavni i najspektakularniji udar se dogodio u junu i nosio je šifru Operacija Bagration. Njime je slomljena nemačka Grupa armija Centar i oslobođena Belorusija, pri čemu su Sovjeti stekli ogroman broj zarobljenika i bazu za dalje napredovanje prema Poljskoj i Nemačkoj.

U isto vreme je pokrenuta i velika ofanziva na Finsku, čija je vlada odlučila pristati na sovjetske uslove za primirje. Ta odluka nije značila kraj rata za Finsku. Nemci su odmah pod okupaciju stavili severni deo zemlje koji će postati poprište višemesečnog krvavog rata između bivših saveznika.

Dva meseca kasnije je preduzet udar na Rumuniju, koja je imala daleko više uspeha u menjanju strana. Sovjeti su prodrli i preko bugarske granice, iako ta zemlja formalno nije objavila rat Sovjetskom Savezu. Obe vojske su se stavile Sovjetima na raspolaganje i posle uzele učešće u borbama protiv Nemaca na Istočnom frontu.

Dolazak Sovjeta na Balkan je prisilio Nemce na povlačenje iz Grčke prema severu. Nastali vakuum su nastojale ispuniti suparničke gerilske frakcije, što je dovelo do građanskog rata u koji su se upetljale britanske trupe. U Jugoslaviji su u jesen Titovi partizani uz pomoć Crvene armije oslobodili Beograd te se polako transformisali u regularnu vojsku koja je držala svoj deo fronta.

U Mađarskoj je pokušaj kapitulacije, odnosno stavljanja na stranu Saveznika, doveo do nemačke vojne intervencije protiv admirala Hortija i instaliranja fašističkog režima koji će sprovesti Holokaust među dotada pošteđenim mađarskim Jevrejima.

Povratak američkog generala Makartura na Filipine.

U 1943. i 1944. godini na Pacifiku glavna saveznička, odnosno američka, strategija bilo je preskakanje ostrva. Ona se sastojala od toga da se prodor u dubinu područja pod japanskom kontrolom izvodi zaobilaženjem većine ostrvskih uporišta koja bi tom prodoru stajala na putu. Amerikanci bi se jednostavno iskrcali u pozadini tih uporišta, tamo sagradili pomorske i vazdušne baze, a japanske baze ispred njih bile podvrgnute vazdušnom i pomorskom bombardovanju, odnosno blokadi u cilju njihove trajne neutralizacije.

Takva je strategija donela ploda u savezničkom sporom, ali nezaustavljivom napredovanju u jugozapadnom, odnosno centralnom Pacifiku. No, kako su se savezničke linije približavale Japanu, tako su rasle nesuglasice između generala Daglasa Makartura i admirala Čestera Nimica. Dok se Nimic zalagao za direktan prodor prema Japanu, dotle je Makartur, delom zbog svoje povređene taštine, insistirao na prethodnom oslobođenju Filipina.

Na kraju je iz političkih razloga prevagnulo Makarturovo mišljenje. U jesen su Amerikanci prikupili veliku invazijsku flotu i izvršili desant na Filipine. Japanski pokušaj da to spreče doveo je do bitke u zalivu Lejte — najvećeg i najspektakularnijeg pomorskog okršaja u ratu, nakon koga je japanska ratna mornarica prestala postojati kao ozbiljan faktor. Američke kopnene snage na Filipinima su, s druge strane, s japanskim garnizonima vodili žestoke borbe do samog kraja rata.

Kraj rata (1945)

Krajem 1944. Nemačka je ostala usamljena, bez velikih saveznika u Evropi, a i njena matična teritorija je već bila načeta sa zapada i s istoka. No, Hitler je još uvijek verovao u uspešan završetak rata, uzdajući se u nova oružja poput raketa V-2 ili mlaznih lovaca Me-262. Da bi stekao vreme da ih usavrši, naredio je veliku ofanzivu na zapadu protiv američkih položaja u Ardenima. Velika Ardenska protivofanziva je u potpunosti iznenadila Amerikance i nanela im teške gubitke, ali su njihovi položaji brzo konsolidovani uz pomoć britanskih saveznika te su Nemci postepeno potisnuti na polazne položaje.

Gubitke u Ardenima više ništa nije moglo nadoknaditi, što su odmah iskoristili Sovjeti, probivši nemačke linije u Poljskoj i približivši se samom Berlinu. U martu su zapadni saveznici konačno prešli Rajnu i počeli prodirati u samo srce Nemačke. Saveznici su takođe pokrenuli ofanzivu u Italiji, isto kao i Titova jugoslovenska vojska.

Nemačka vojska je nakon više od pet godina doživela potpuni slom pa su se mnoge jedinice, pogotovo na zapadu, počele predavati bez borbe, a na istoku boriti, manje zato da zaustave Sovjete, a više zato da sebi daju priliku za predaju zapadnim saveznicima. 25. aprila su se sovjetske i američke trupe spojile kod Torgaua, praktično presekavši Nemačku napola. U isto vrijeme je otpočela Berlinska bitka tokom koje je Hitler izvršio samoubistvo, a sam Berlin se predao 2. maja.

Nova nemačka vlada pod admiralom Denicom je otpočela pregovore o kapitulaciji koji su završeni 7. maja, a 8. maja objavljen prekid neprijateljstava. U nekim dijelovima Evrope, pogotovo onim istočnim, borbe su se vodile još nekoliko nedelja, ali je tog dana službeno otpočeo mir.

Eksplozija atomske bombe u Nagasakiju 9. avgusta 1945.

U prvoj polovini 1945. godine su se američki vojnici iskrcali na ostrvo Ivo Džimu i nakon dugotrajnih i žestokih borbi savladali tamošnji japanski garnizon. Ostrvo je posle počelo služiti kao baza američkim strateškim bombarderima B-29 u njihovim napadima na ciljeve u samom Japanu. Prilikom napada su korištene zapaljive bombe što je samo u Tokiju dovelo do 300.000 mrtvih.

U junu su se Amerikanci još više približili samom Japanu nakon iskrcavanja na Okinavi. I tamo je japanski garnizon savladan, ali uz ogromne gubitke na savezničkoj strani. Ti su gubici uverili američke planere da će invaziju samog Japana zahtevati nezamislivo veliki broj žrtava i doveli do odluke da se Japan na predaju pokuša prisiliti upotrebom novog oružja zvanog atomska bomba.

Dana 6. avgusta je na Hirošimu bačena atomska bomba i izazvala dotle nezamislivo razaranje i patnje među lokalnim stanovništvom. Dok je japanska vlada pokušavala shvatiti što se dogodilo, usledio je još jedan šok u obliku objave rata od strane Sovjetskog Saveza. Sovjetske snage su vrlo brzo razbile japanske snage u Mandžuriji i otpočele brzo napredovati prema Koreji. 9. avgusta je bačena druga atomska bomba na Nagasaki.

To je bilo dovoljno da japanska vlada nakon nekoliko dana shvati da dalji otpor nema smisla, te je 15. avgusta objavljena bezuslovna kapitulacija. Ona je formalno potpisana 2. septembra na američkom bojnom brodu Misuri u Tokijskom zalivu, što je datum koji predstavlja službeni završetak Drugog svetskog rata.

Posledice rata

Gubici

Američko vojno groblje, Kolvil sir Mer, Normandija, Francuska.

Tačan broj ljudskih žrtava Drugog svetskog rata nije utvrđen niti će ikada biti utvrđen. Razlog tome je delimično u tome što ih je teško razlikovati od nekih ratova koji su vođeni pre i posle, a delom i u tome što se s brojkama iz raznih političkih razloga manipulisalo (Jugoslavija, SSSR). Većina procena spominje brojku od 55 miliona ljudi, pri čemu se takođe drži da samo 10% otpada na neposredne učesnike, tj. pripadnike oružanih formacija, dok se ostatak odnosi na civile. Zbog tog nesrazmera se Drugi svetski rat često navodi kao krajnji primer totalnog rata.

Broj ranjenih je bio višestruko veći, što, s obzirom na tadašnji broj stanovnika planeta Zemlje, Drugi svetski rat čini najkrvavijim sukobom u istoriji.

Gubici

Rat je doveo do dramatičnih demografskih promena u mnogim oblastima sveta. Cele etničke zajednice su ili desetkovane ili prisilno raseljene. Najspektakularniji primer predstavlja gotovo potpuni nestanak Jevreja u Evropi — oni koji su preživjeli Holokaust su uglavnom emigrirali u SAD ili Palestinu, gde je uskoro stvorena država Izrael. 15 miliona Nemaca je proterano iz velikog dela istočne Evrope, a nešto slično se dogodilo i italijanskoj manjini na istočnim obalama Jadrana.

I materijalni gubici su bili veliki. Gotovo na svakom području gde su se vodile ratne operacije došlo je do velikog ili potpunog uništenja puteva, mostova, železnica, telekomunikacionih sistema i drugih oblika infrastrukture, a mnoge države su doživele ozbiljno smanjenje vlastitih industrijskih i drugih resursa.

U ratu su nestali i mnogi delovi kulturne baštine, za što su najbolji primer Varšava, koju su Nemci u potpunosti razorili nakon neuspelog ustanka 1944. godine, kao i Drezden čiji je veći deo godine 1945. spaljen u savezničkom bombardovanju.

Promene granica

Već u početnim fazama rata je postalo jasno da će on po svom završetku dovesti do velikih promjena u budućem svetskom poretku.

Najvidljivije promene bile su one koje su se ticale državnih granica. SSSR je nakon rata i formalno u svoj sastav uveo Estoniju, Letoniju i Litvaniju te se proširio na račun Finske, Nemačke, Poljske, Čehoslovačke i Rumunije. Mirovnim ugovorima su se na zapad proširile Poljska na račun Nemačke, odnosno Jugoslavija na račun Italije — s time da je pitanje Trsta rešeno tek 1954. godine. Kina je od Japana preuzela ostrvo Tajvan, dok je Koreja stekla nezavisnost od Japana.

Sama Nemačka je ubrzo nakon rata postala podeljena na Zapadnu i Istočnu Nemačku. Austrija je takođe povratila nezavisnost i godine 1955. postala suverena i neutralna država.

Političke promene

Jedna od dugoročnijih posledica rata postala je jasna već pri samom kraju ratnih operacija, kada su se one u Aziji iz globalnog transformirale u lokalni sukob. Nastojanje bivših kolonijalnih sila Holandije i Francuske da povrate suverenitet nad teritorijama prethodno izgubljenim od Japana je dovelo do oružanih sukoba u Holandskoj Istočnoj Indiji i Indokini, odnosno do demonstracija i jačanja pokreta za nezavisnost u mnogim kolonijama.

Britanija, koja je bila krajnje iscrpljena ratom, shvatila je da više ne može održavati Britansko carstvo te je godine 1947. Indiji, odnosno Pakistanu, priznala nezavisnost. Dve godine kasnije su Holanđani priznali nezavisnost Indonezije. Francuzi su bili nešto uporniji u Vijetnamu te ga napustili tek nakon vojnog poraza godine 1954. Dotada je već započeo proces koji će se nazvati dekolonizacija i tokom koga će bivša kolonijalna carstva biti zamenjeni nizom novih suverenih država poznatih pod nazivom Treći svet.

Dekolonizacija je bila samo jedna od manifestacija kraja primata Evrope u međunarodnoj politici. Na mesto iscrpljenih, poniženih i razorenih bivših evropskih su došle dvije države oko kojih će se sledećih nekoliko decenija formirati globalni blokovi — SAD i SSSR. Njihovo suparništvo, delimično motivisano borbom za prevlast u svetu, a delomično nesuglasicama nazvano je Hladni rat, a granica između njihovih sfera u Evropi prozvana Gvozdena zavesa — često navođena kao jedna od najvidljivijih i najdugotrajnijih posledica Drugog svetskog rata.

U nastojanju da steknu propagandnu i drugu nadmoć nad Sovjetima, Amerikanci su u zapadnu Evropu uložili ogromna sredstva u svrhu ekonomske obnove preko Maršalovog plana. Mnoge od evropskih država, pogotovo one u početku neopterećene potrebom obnove oružanih snaga, ta su sredstva uspešno iskoristile za nezapamćeni ekonomski uzlet, pa će tako s vremenom ratni gubitnici poput Nemačke i Japana uspešno suprotstaviti SAD na ekonomskom polju.

Drugi svetski rat je takođe mnoge u Evropi uverio kako će kontinent svoj primat u svetu moći barem delom povratiti jedino ako se nadvladaju tradicionalne istorijske podele. Ubrzo nakon rata počeli su prvi diplomatski koraci koji će s vremenom dovesti do stvaranja Evropske unije.

Kulturni uticaj

Memorijal Holokausta u Berlinu

Delom zbog svog trajanja i dimenzija, a delom zbog toga što je bio prvi oružani sukob u kome su ulogu imali novi masovni mediji kao radio i film, Drugi svetski rat je na svetsku kulturu ostavio snažan utisak koji traje i danas i koji se manifestuje u dva često protivrečna oblika.

S jedne strane su dotle nezapamćena razaranja dala još veći poticaj od Prvog svetskog rata sve jačem trendu pacifizma kao dominantne ideologije, odnosno odbacivanja rata kao potpuno štetnog društvenog fenomena koji se mora izbeći po svaku cenu. Tome je dodatno u prilog išla i upotreba nuklearnog oružja koja je mnoge uverila kako će sledeći Treći svetski rat biti još razorniji i sadržavati rizik potpunog uništenja ljudske civilizacije, odnosno nestanka ljudske vrste i života na Zemlji.

S druge strane je Holokaust, čije su razmere i oblici otkriveni tek nakon završetka rata, za mnoge predstavljao još veći šok od samih ratnih razaranja. Saznanje da je jedna civilizovana i prosvećena država u 20. veku sposobna najsavremenija tehnička sredstva iskoristiti u svrhu genocida, odnosno da bi to nastavila raditi po ostatku sveta da nije bila zaustavljena oružanom silom mnoge je uverila kako je Drugi svetski rat imao opravdanje, odnosno da predstavlja jedan od retkih primera gde se na učesnike može primeniti jasno razgraničenje između dobra i zla.

Oba ta stava su se kasnije primenjivala na druge sukobe, od kojih je možda danas najbolji primer Rat protiv terorizma.

Vidi još

• Drugi svetski rat (serijal knjiga)
• Naoružanje zemalja učesnica u Drugom svetskom ratu
• Hronologija Drugog svetskog rata
• Istočni front (Drugi svetski rat)
• Blickrig
• Nemački afrički korpus
• Avioni u Drugom svetskom ratu
• Svetski rat
• Prvi svetski rat

Literatura

• Tyner, James A. (2009). War, Violence, and Population: Making the Body Count. The Guilford Press. str. 49. ISBN 978-1-60623-038-1. 
• Evans, Richard J. (2008). The Third Reich at War. London: Allen Lane. ISBN 978-0-7139-9742-2. 
• Dear, I. C. B.; Foot, M. R. D., ur. (2001) [1995]. The Oxford Companion to World War II. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-860446-4. 
• Gilbert, Martin (2001). „Final Solution”. Ur.: Dear, Ian; Foot, Richard D. The Oxford Companion to World War II. Oxford, UK: Oxford University Press. str. 285—292. ISBN 978-0-19-280670-3. 
• Schofield, B. B. (1981). „The Defeat of the U-Boats during World War II”. Journal of Contemporary History. 16 (1): 119—129. JSTOR 260619. doi:10.1177/002200948101600107. 
• Keegan, John (1997). The Second World War. London: Pimlico. ISBN 978-0-7126-7348-8. 
• Regan, Geoffrey (2004). The Brassey's Book of Military Blunders. Brassey's. ISBN 978-1-57488-252-0. 
• Shirer, William L. (1990) [1960]. The Rise and Fall of the Third Reich: A History of Nazi Germany. New York, NY: Simon & Schuster. ISBN 978-0-671-72868-7. 
• Overy, R. J; Wheatcroft, Andrew (1999). The Road to War (2nd izd.). London: Penguin Books. ISBN 978-0-14-028530-7. 
• Brown, David (2004). The Road to Oran: Anglo-French Naval Relations, September 1939 – July 1940. London & New York, NY: Frank Cass. ISBN 978-0-7146-5461-4. 
• Bilinsky, Yaroslav (1999). Endgame in NATO's Enlargement: The Baltic States and Ukraine. Westport, CT: Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-275-96363-7. 
• Beevor, Antony (1998). Stalingrad. New York, NY: Viking. ISBN 978-0-670-87095-0. 
• Jackson, Ashley (2006). The British Empire and the Second World War. London & New York, NY: Hambledon Continuum. ISBN 978-1-85285-417-1. 
• Koch, H. W. (1983). Hitler's 'Programme' and the Genesis of Operation 'Barbarossa'. The Historical Journal. 26. str. 891—920. JSTOR 2639289. 
• Roberts, Geoffrey (2006). Stalin's Wars: From World War to Cold War, 1939–1953. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-11204-7. 
• Roskill, S. W. (1954). The War at Sea 1939–1945, Volume 1: The Defensive. History of the Second World War. United Kingdom Military Series. London: HMSO. 
• Umbreit, Hans (1991). „The Battle for Hegemony in Western Europe”. In P. S. Falla, ed., Germany and the Second World War, Volume 2: Germany's Initial Conquests in Europe (pp. 227–326). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-822885-1. 
• Budiansky, Stephen (2001). Battle of Wits: The Complete Story of Codebreaking in World War II. London: Penguin Books. ISBN 978-0-14-028105-7. 
• Weinberg, Gerhard L. (2005). A World at Arms: A Global History of World War II (2nd izd.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85316-3. 
• Murray, Williamson; Millett, Allan Reed (2001). A War to Be Won: Fighting the Second World War. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-00680-5. 
• Smith, David J.; Pabriks, Artis; Purs, Aldis; Lane, Thomas (2002). The Baltic States: Estonia, Latvia and Lithuania. London: Routledge. ISBN 978-0-415-28580-3. 
• Zaloga, Steve (2002). Poland 1939: The Birth of Blitzkrieg. Oxford: Osprey Publishing. ISBN 978-1-84176-408-5. 
• Spring, D. W. (1986). „The Soviet Decision for War against Finland, 30 November 1939”. Soviet Studies. 38 (2): 207—226. JSTOR 151203. doi:10.1080/09668138608411636. 
• Bullock, Alan (1983). Hitler: A Study in Tyranny. Penguin. str. 563—564,566,568—569,574—575. 
• Commager, Henry Steele (2004). The Story of the Second World War. Brassey's. ISBN 978-1-57488-741-9. 
• Deighton, Len (1993). Blitzkrieg: From the Rise of Hitler to the Fall of Dunkirk. Cape. str. 186—187. 
• Hart, Sir Basil Henry Liddell (1977). History of the Second World War. Pan. str. 39—40. 
• Reynolds, David (2006). From World War to Cold War: Churchill, Roosevelt, and the International History of the 1940s. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-928411-5. 
• „Drugi svetski rat“, IRO Narodna knjiga, Beograd, 1982. Originalni naslov dela je "BERICHT VAN DE TWEEDE WERELD OORLOG" u izdanju Amsterdam Boek B.V. 1975.