Društveno raslojavanje

U sociološkom proučavanju društvene strukture vertikalno raslojavanje (društvena stratifikacija) predstavlja posebno značajan problem, jer nema društvena koje bi u tom pogledu bilo homogeno. U svakom društvu postoje nejednakosti društvenih položaja:

1. prema imovnom stanju- između bogatih i sorimašnih
2. prema društvenoj moći- između onih koji vladaju drugima i onih kojima drugi vladaju
3. pre ugledu - nejednakosti se izražavaju u različitoj oceni značaja i prestiža onih koji obavljaju različite poslove Ove činjenicu su promišljali prvi socijalni mislioci. One su zaokupljale pažnju svih socijalnih utopista i ideologa građanskih i socijalističkih revolucija, koje su proklamovale načelo društvene jednakosti. U savremenoj sociologiji još uvek se vode rasrpave o uzrocima, tipovima i posledicama društvenih nejednakosti. Ako se isključi kao prevaziđena socijaldarvinistička teorija o prirodnim (rasnim) korenima društvenih nejednakosti, ostaje kao opšteprihvaćeno stanovište da društvene podela rada uslovljava klasno-slojne razlike u društvu. Rasprave se, međutim, vode oko temeljine kategorije sociološke teorije stratifikacije i pitanja da li je primarni osnov društvenih nejednakosti nejednaka raspodela svojine ili moći.

Svojina i društvena moć- temelj društvenih nejednakosti

Svojina je istorijski ustanovljen društveni odnos nejednakih mogućnosti individualnog, zajedničkog ili kolektivnog prisvajanja, korišćenja i raspolaganja ograničenim prirodnim i društveno-kulturnim dobrima.

Svojinski odnosi su odnosi ljudi prema materijalnim i duhovnim dobrima. Onaj ko je vlasnik ima pravo da za sebe prisvaja takva dobra, da ih upotrebljava za svoje potrebe ili daih ustpu drugima.

Osnovni svojinski oblici su privatna i javna svojina koji se u raznim društvima i raznim vremenima različito društveno (ekonomski, pravno i politički) organizuju i tako kombinuju, međusobno i sa odgovarajućim istorijskim oblicima grupne svojine:

1. privatna
2. grupna
3. državna

Prema objektu posedovanja, svojina može biti:

1. nad predmetima za ličnu potrošnju
2. nad sredstvima za društvenu proizvodnju

Društvena moć je društveno ustanovljena nejednaka mogućnost pojedinaca i grupa da donose odluke od interesa ne samo za sebe nego i za druge. Izvori društvene moći:

1. ekonomska (ekonomska moć proističe iz svojine (materijalno bogatsva, imovina). Novac je opšti simbol ekonomske moći
2. funkcionalna
3. statusna
4. znanje i informacije
5. fizička sila
6. manipulativna moć

1911. godina - "Piramida kapitalističkog društva"
prikazuje socijalističke kritike kapitalizma i socijalno uslojavanje

Vertikalne strukture društva

Najrašireniji model vertikalne strukture društva u savremenoj sociologiji je utemeljiio Maks Veber, idejom da je vertikalno raslojavanje društva trodimenzionalno

1. ekonomsko- razlikovanje klasa prema bogatstvu
2. političko – razlikovanje stranaka prema moći ili vlasti
3. kulturno – razlikovanje staleža prema ugledu

Ovaj model je pogogodan za empirijsko proučavanje društvene slojevitosti, te se često primenjuje. Najpoznatija su istraživanja koja je u Americi obavio Luis Vorner. Sličnu kontinuiranu hijerarhijsku lestvicu u Američkom društvu pronašli su i drugi sociolozi (bračni par Lindo). Taj model izgleda ovako:

1. viša gornja klasa (bankari)
2. niža gornja klasa (uglednih menadžeri velikih kompanija)
3. viša srednja klasa (leakri)
4. niža srednja klasa (poslovođe)
5. viša donja klasa (šoferi)
6. niža donja klasa (sirotinja)

Nastanak elite

Osnovni i opšti uslov nastanka klasa je društveno podela rada (naročito podela na umni i fizički, odnosno na upravljački i izvršilački rad). Neposredan uzrok koji proizvodi i održava klase u društvu jeste privotna svojina nad sredstvima za proizvodnju i na njoj zasnovana mogućnost da jedna klasa prisvaja rezultate rada drge klase. Marks je jednom prilikom klasama označio grupe koje su, usled različitih „ekonomskih uslova egzistencije“, jedne od drugih razlikuju i prema načinu života, interesima i obrazovanju i zbog tih razlika se jedne drugima „neprijateljski suprostavljaju“. U zapadnoevropskom feudalnom društvu postoje staleži, a u tradicionalnom indijskom društvu dugo su postojale kaste. Ekonomska osnova kastinskih i staleških odnosa prikrivena je verskim (kod kasta), ili moralnim, običajnim i pravnim normama (kod staleža).

Eliti je potrebna masa da bi imala koga da vodi, a masi je potrebna elita da bi imao ko da je vodi- jer je masa bez elite kao tele bez glave.

Konzervativno shvatanje elita se temelji na stavu da su članovi elite po prirodi sposobniji od pripadnika mase, ili na tezi da je podela društva na elitu i masu prirodna i večita.

Kod kritičkog tumačenje elite, opisano stanje se kritikuje, dok ga konzervativno shvatanje opravdava.

Liberalno shvatanje elite je negde između prva dva. Zastupali su ga Manjhajn, Šumpeter, Aron i Keler. Umesto prirodne predodređenosti i urođene nejednakosti pojedinaca, deluje društveno uslovljena strukturalno – funkcionalna nužnost koja nalaže postojanje elita.

Moć ovako shvaćenih elita je instituciona i funkcionalna, što znači da je poseduju oni koji su zauzmu visoke položaje i važne uloge.

Literatura

• Mills, Charles W. (1956). The Power Elite. London: Oxford University Press. 
• Albrow, Martin and Elizabeth King (eds.). Globalization, Knowledge and Society London: Sage. 1990. ISBN 978-0-8039-8324-3. str. 8..
• Sociologija za 4. razred gimnazije, autori: Milovan Mitrović i Sreten Petrović