Википедија

Elam

Elam (pers. تمدن ایلام, arap. حضارة عيلام)[1][2] je jedan od najstarijih poznatih civilizacija. Elam je bio smešten na krajnjem zapadu i jugozapadu savremenog Irana (pokrajina Ilam i nizije Huzestana) i delovima južnog Iraka. Trajala je od oko 2700. p. n. e. do 539. p. n. e. Prethodio mu je ono što se danas naziva proto-elamski period, koji je započeo 3200. p. n. e. kada je Suza (kasniji glavni grad Elama) počeo biti pod uticajem kultura Iranske visoravni na istoku. Savremeni naziv Elam potiče od sumerske transliteracije elam(a), zajedno sa kasnijim akadskim elamtu i elamitskim haltamti. Elamitske države bile su među vodećim političkim snagama drevnog Bliskog istoka.[3] U klasičnoj literaturi, Elam je bio poznat i kao Susijana (US: /ˌsuːʒiˈænə/ UK: /ˌsuːziˈɑːnə/; stgrč. Σουσιανή Sousiānḗ), ime izvedeno iz glavnog grada Susa.[4]

Karta koja pokazuje područje Elamskog carstva (crveno) i susedne oblasti.

Drevni Elam je ležao istočno od Sumera i Akada (savremeni Irak). U staroelamskom periodu, sastojao se od kraljevstava na Iranskoj visoravni, smeštenih oko Anšana, a od sredine 2. milenijuma p. n. e. bio je smešten u Suzi u ravnicama Khuzestana. Kultura mu je igrala važnu ulogu u Persijskom carstvu, pogotovo u Ahemendiskoj dinastiji koji ga nasledio, a elamski jezik zadržao u službenoj upotrebi. Elamski period se smatra početkom istorije Irana (iako su postojale starije civilizacije na Iranskoj visoravni, kao što su Manejsko kraljevstvo u Iranskom Azerbejdžanu i Šar-i Sohta (Spaljeni grad) u Zabolu, odnosno nedavno otkrivena Civilizacija Jiroft na istoku. Elamitski jezik nije bio srodan nijednom od iranskih jezika, ali je mogao biti deo veće grupe koja se naziva elamo-dravidska. Elam je dao ime jednoj od pokrajina savremenog Irana (koja se obično naziva Ilam).

Elam je bio deo rane urbanizacije Bliskog istoka tokom halkolita (bakarno doba). Pojava pisanih zapisa iz oko 3000. godine pre nove ere takođe je paralelna sa sumerskom istorijom, gde su pronađeni nešto raniji zapisi.[5][6] U staroelamitskom periodu (srednje bronzano doba), Elam se sastojao od kraljevstava na iranskoj visoravni, sa centrom u Anšanu, a od sredine 2. milenijuma pre nove ere imao je sa centar u Suzi u niziji Huzestan.[7] Njegova kultura je odigrala ključnu ulogu tokom persijske dinastije Ahemenida koja je nasledila Elam, kada je elamski jezik ostao među onima u službenoj upotrebi. Elamski se generalno smatra jezičkim izolatom koji nije povezan ni sa jednim drugim jezicima. U skladu sa geografskim i arheološkim podudaranjima, neki istoričari tvrde da Elamiti čine veliki deo predaka današnjih Lura[8] čiji se jezik, luri, odvojio od srednjepersijskog.

Istorija uredi

Savremena nauka elamsku istoriju poznaje pretežno na temelju fragmentarnih podataka, rekonstruisanih na osnovu mesopotamskih izvora. Grad Suza, osnovan oko 4000. p. n. e., tokom svoje rane istorije je flukturiao između mesopotamske i elamske vlasti.

Nakon nedavnih iskopavanja u Jirofti i Zabolu, arheolozi pretpostavljaju da su postojale bliske veze između jiroftske i elamske civilizacije, a to se temelji na sličnostima u umetnosti i kulturi, kao i elamskim napisima pronađenim u Jirofti — neki naučnici pretpostavljaju da su Elamiti na tom području bili čak i oko 7000. p. n. e.

 
Trenutno nalazište zigurata Coga Zanbil.
 
Reljef koji pokazuje ženu s ribljim repom koja drži zmije

Najraniji slojevi (22-17 u iskopavanjima Le Bruna iz 1978) pokazuju grnčariju koja nije imala svog ekvivalenta u Mesopotamiji, ali sledeći periodi pokazuju materijal koji se mogao povezati sa Sumerom iz Uručkog perioda. Proto-elamski uticaj s Persijske visoravni u Susi postaje vidljiv oko godine 3200. p. n. e., a tekstovi još uvek nedešifriranog proto-elamskog pisma su postojali do 2700. p. n. e. Proto-elamski period je završio sa osnivanjem avanske dinastije. Najstarija istorijska ličnost povezana s Elamom je kralj Enmebaragesi iz Kiša (oko 2650. p. n. e.?), koji ga je pokorio prema sumerskom popisu kraljeva. Rana elamska istorija se, pak, može jasno rekonstruisati tek na zapisima koji datiraju s počecima Akadskog carstva oko 2300. p. n. e.

Elamska civilizacija se razvijala istočno od reka Tigar i Eufrat, u slivu reke Karun. U savremenom značenju je Elam sadržavao više od Huzestana; bio je svojervsna kombinacija ravnice te visoravni na severu i istoku. Neka se elamska nalazišta, pak, mogu naći daleko izvan tog područja, odnosno u Iranskoj visoravni; primeri udaljenih elamskih ostataka su Sialk u pokrajini Isfahan i Jiroft u pokrajini Kermanšah. Pretpostavlja se kako je elamska snaga bila temeljena na mogućnosti da različite oblasti drže pod zajedničkom vlašću te tako omogućavaju maksimalnu razmenu prirodnih resursa karakterističnih za svaku oblast. Pretpostavlja je kako je to omogućila federalno državno uređenje.

Istorija Elama se tradicionalno deli u tri perioda koji pokrivaju više od dva milenijuma. Period pre prvog elamskog perioda je poznat kao proto-elamski period:

  • Proto-elamski: oko 3200. p. n. e. – 2700. p. n. e. (Proto-elamsko pismo u Suzi)
  • Staroelamski period: oko. 2700. p. n. e. – 1600. p. n. e. (najstariji dokumenti do dinastije Eparti)
  • srednjoelamski period: oko. 1500. p. n. e. – 1100. p. n. e. (Anzanitska dinastija do vavilonske invazije Suze)
  • Neo-elamski period: oko. 1100. p. n. e. – 539. p. n. e. (karakteriše ga iranski i sirijski uticaj. Godina 539. p. n. e. označava početak ahemenidskog perioda)

Reference uredi

  1. ^ „Elam (GN)”. Oracc: The Open Richly Annotated Cuneiform Corpus. 
  2. ^ „Elamtu [ELAM] (GN)”. Oracc: The Open Richly Annotated Cuneiform Corpus. Arhivirano iz originala 26. 03. 2023. g. Pristupljeno 05. 07. 2023. 
  3. ^ Elam: surveys of political history and archaeology, Elizabeth Carter and Matthew W. Stolper, University of California Press, 1984, p. 3
  4. ^ Skolnik, Fred; Berenbaum, Michael (2007). Encyclopaedia Judaica, Volume 6. str. 283. ISBN 978-0028659343. 
  5. ^ Hock, Hans Heinrich (2009). Language History, Language Change, and Language Relationship: An Introduction to Historical and Comparative Linguistics (2nd izd.). Mouton de Gruyter. str. 69. ISBN 978-3110214291. 
  6. ^ Gnanadesikan, Amalia (2008). The Writing Revolution: Cuneiform to the Internet. Blackwell. str. 25. ISBN 978-1444304688. 
  7. ^ Elam: surveys of political history and archaeology, Elizabeth Carter and Matthew W. Stolper, University of California Press, 1984, p. 4
  8. ^ Edwards, I.E.S.; Gadd, C.J.; Hammond, G.L. (1971). The Cambridge Ancient History  (2nd izd.). Cambridge University Press. str. 644. ISBN 9780521077910. „lurs.” 

Literatura uredi

  • Quintana Cifuentes, E., Historia de Elam el vecino mesopotámico, Murcia, 1997. Estudios Orientales. IPOA-Murcia.
  • Quintana Cifuentes, E., Textos y Fuentes para el estudio del Elam, Murcia, 2000.Estudios Orientales. IPOA-Murcia.
  • Khačikjan, Margaret (1998). The Elamite Language. Documenta Asiana IV, Consiglio Nazionale delle Ricerche Istituto per gli Studi Micenei ed Egeo-Anatolici. ISBN 978-88-87345-01-8. 
  • Persians: Masters of Empire, Time-Life Books, Alexandria, VA. 1995. ISBN 978-0-8094-9104-9.
  • Potts, Daniel T. (1999). The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-56496-0.  and. ISBN 978-0-521-56358-1.
  • McAlpin, David W. (1981). Proto Elamo Dravidian: The Evidence and Its Implications. American Philosophy Society. ISBN 978-0-87169-713-4. 
  • Quintana Cifuentes, E., La Lengua Elamita (Irán pre-persa), Madrid, 2010. Gram Ediciones. ISBN 978-84-88519-17-7
  • Desset, François (2020a). „Breaking the Code: The Decipherment of Linear Elamite, a Forgotten Writing System of Ancient Iran (3rd Millenium BC)”. Canal-U (na jeziku: engleski). 
  • Desset, François (2020b). A New History of Writing on The Iranian Plateau (na jeziku: engleski) — preko YouTube. 
  • Pittman, Holly (1984). Art of the Bronze Age: southeastern Iran, western Central Asia, and the Indus Valley. New York: The Metropolitan Museum of Art. ISBN 9780870993657. 
  • D. T. Potts, "Elamites and Kassites in the Persian Gulf",Journal of Near Eastern Studies, vol. 65, no. 2, pp. 111–119, (April 2006)
  • Vallat, François. 2010. "The History of Elam". The Circle of Ancient Iranian Studies (CAIS)
  • Álvarez-Mon, Javier; Basello, Gian Pietro; Wicks, Yasmina, ur. (2018). The Elamite World. Routledge Worlds. Oxford: Routledge. ISBN 978-1-138-99989-3. 
  • Giuseppe Valenza, Elamiti Elimioti Elimi Il Teatro Genealogico degli Elimi nel crocevia del Mediterraneo. Marostica, 2022. ISBN 978-88-908854-2-6..
  • Zohouriyan; Kouhpar; Neyestani; Nobari (2019). „Semiology of the Gryphon Motif in Ancient Elamite Architecture”. Central Asiatic Journal. 62 (2): 227. S2CID 256890363. doi:10.13173/centasiaj.62.2.0227. .
  • Logan Born et al., "Compositionality of Complex Graphemes in the Undeciphered Proto-Elamite Script using Image and Text Embedding Models"[1] in Findings of the Association for Computational Linguistics: ACL-IJCNLP 2021, pp. 3136–3146 August 2021
  • Jacob L. Dahl, "Complex Graphemes in Proto-Elamite," in Cuneiform Digital Library Journal (CDLJ) 2005:3. Download a PDF copy
  • [2] Jacob L. Dahl, "The proto-Elamite seal MDP 16, pl. XII fig. 198", in Cuneiform Digital Library Notes, CDLN 2014:1, 2014
  • [3] Jacob L. Dahl, "New and old joins in the Louvre proto-Elamite tablet collection", in Cuneiform Digital Library Notes, CDLN 2012:6, 2012
  • Dahl, Jacob L, "Animal Husbandry in Susa during the Proto-Elamite Period" SMEA, vol.47, pp. 81–134, 2005
  • Peter Damerow, “The Origins of Writing as a Problem of Historical Epistemology,” in Cuneiform Digital Library Journal (CDLJ) 2006:1. Download a PDF copy
  • Peter Damerow and Robert K. Englund, The Proto-Elamite Texts from Tepe Yahya, The American School of Prehistoric Research Bulletin 39; Cambridge, MA, 1989
  • [4] Englund, R.K, "The Proto-Elamite Script," in: Peter Daniels and William Bright, eds. The World's Writing Systems (1996). New York/Oxford, pp. 160–164, 1996
  • Robert H. Dyson, “Early Work on the Acropolis at Susa. The Beginning of Prehistory in Iraq and Iran,” Expedition 10/4 (1968) 21–34.
  • Jöran Friberg, The Third Millennium Roots of Babylonian Mathematics I-II (Göteborg, 1978/79).
  • [5]Hansen, Donald, et al. “A Proto-Elamite Silver Figurine in the Metropolitan Museum of Art.” Metropolitan Museum Journal, vol. 3, 1970, pp. 5–26
  • [6] Laura F. Hawkins, "A New Edition of the Proto-Elamite Text MDP 17", Cuneiform Digital Library Journal, CDLJ 2015:001, 2015
  • A. Le Brun, “Recherches stratigraphiques a l’acropole de Suse, 1969-1971,” in Cahiers de la Délégation archaéologique Française en Iran 1 (= CahDAFI 1; Paris, 1971) 163 – 216.
  • Piero Meriggi, La scritura proto-elamica. Parte Ia: La scritura e il contenuto dei testi (Rome, 1971).
  • Piero Meriggi, La scritura proto-elamica. Parte IIa: Catalogo dei segni (Rome, 1974).
  • Piero Meriggi, La scritura proto-elamica. Parte IIIa: Testi (Rome, 1974).
  • Daniel T. Potts, The Archaeology of Elam (Cambridge, UK, 1999).
  • Saeedi, Sepideh, Proto-Elamite Communities under the Magnifying Glass [7] Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. jul 2023), in: Abar, Aydin et al. (Hrsg.): Pearls, Politics and Pistachios: Essays in Anthropology and Memories on the Occasion of Susan Pollock's 65th Birthday, Heidelberg: Propylaeum, 2021, pp. 61–87.
  • Sax, M., and A. P. Middleton. "The Use of Volcanic Tuff as a Raw Material for Proto-Elamite Cylinder Seals." Iran, vol. 27, 1989, pp. 121–23
  • [8] Francois Vallat, The Most Ancient Scripts of Iran: The Current Situation, World Archaeology, vol. 17, no. 3, Early Writing Systems, pp. 335–347, (Feb., 1986)

Spoljašnje veze uredi

 
Elam na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Елам&oldid=27727951”