Žar-planina
Žar-planina (alb. Mali Zhar), planina na razmeđi južnih delova Metohije i Kosova. Predstavlja severni produžetak Šar-planine koji se prostire od Prizrena u pravcu Uroševca. Čini severnu granicu Sirinićke župe i razvođe između Mušutiške reke na severu i Lepenca na jugu. Najviši vrh je Ostrovica, visok 2.062 m. Prostire kroz opštine Štrpce, Suva Reka i Prizren.
| Žar-planina | |
|---|---|
 Selo Sevce u podnožju Ostrovice, najvišeg vrha Žar-planine | |
| Geografske karakteristike | |
| Najviša tačka | Ostrovica |
| Ndm. visina | 2.062 m |
| Koordinate | 42° 14′ 31″ S; 20° 53′ 00″ I / 42.241901° S; 20.883360° I |
| Geografija | |
  Žar-planina | |
| Države |  Srbija |
| Pokrajine | Kosovo i Metohija |
| Regije | Metohija |
| Oblast | Sirinićka župa |
| Masiv | Šar-planina |
| Grupa | Šarska planinska grupa |
Položaj
urediPlanina se nalazi u južnoj Metohiji, severoistočno od Prizrena i severno od Šar-planine.[1] Predstavlja centralni deo masiva koji se nastavlja severno od Šar-planine, sa kojom se prostire paralelno u pravcu sever-istok, a od koje ga dele doline Prizrenske Bistrice. Masiv počinje sa Jezerskom planinom ili Kodža Balkanom[2] (koja se još naziva i Ošljak po najvišem vrhu), koja je i najviša sa 2.212 m, nastavlja se sa Žarom, koji se zatim nastavlja na još jednu Jezersku planinu (na severoistoku) i Nerodimku planinu (na istoku).[3][4]
Dok se na istoku direktno nastavlja na Jezersku planinu i Nerodimku, na severu i severoistoku, planina je oivičena dolinom reke Topluge i njenih pritoka. Na jugu i jugoistoku spušta se u dolinu Lepenca, dok se iza Ošljaka, ka jugozapadu, pruža dolina Prizrenske Bistrice.[3][4]
Geografija
urediČitav kompleks Jezerska planina (Kodža Balkan, Ošljak)-Žar-Jezerska planina-Nerodimka se naziva Šarskom grupom planina. Za srpske uslove, Žar-planina se smatra visokom planinom, s obzirom da je najviši vrh, Ostrovica, visok 2.062 m,[1] mada pojedini izvori daju i visinu od 2.092 m.[3][4] Ostrovica se nalazi na jugozapadnom masivu, dok je centralni masiv Žar-planine visok 1.694 m.[5]
Deo Žar-planine je i masiv Rusenica, u ataru sela Mušutište. Kanjon Rusenice proglašen je zaštićenim područjem, odnosno rezervatom risa.[1] Rezervat je uspostavljen 1950. godine, a danas je u sastavu nacionalnog parka Šar-planina. Takođe u blizini Mušutišta je i lokalitet Gradac, poznat po retkoj vrsti tise, širokoj rasporostanjenosti pitomog kestena, a naseljava ga i tetreb.[5]
U Rusenici se nalazi i pećina. Još osam pećina nalazi se na brdu Matos, u izvorišnom delu Matoske reke. Sve pećine su pretvorene u isposnice.[5] Koriška reka je usekla kanjonsko-klisurastu dolinu. Između Koriše i Ljutoglava izbija snažno kraško vrelo iz koga se formira potok koji teče ka Ljutoglavu i uliva se u Toplugu.[6]
Planina je okružena kotlinama, u kojima su formirane srpske srednjovekovne župe. Sirinićka župa je na jugu, Sredačka župa na jugozapadu (preko Ošljaka), Prizrenski Podgor na zapadu, Prekoruplje na severu i severozapadu, i Nerodimlje na istoku.[3][4]
Vode
urediŽar-planina je razvođe između Mušutiške reke na severu i Lepenca na jugu. Kako se Mušutiška reka uliva u Toplugu koja se zatim uliva u Beli Drim, a Lepenac se uliva u Vardar, planina je i razvođe između Jadranskog i Egejskog sliva.[1]
Krajnjim severoistokom planine teče Vranička ili Bužaljska reka, koja izvire ispod Jezerske planine. Teče na zapad i uliva se u Dragačinsku reku kod Rečana, sa kojom pravi Toplugu (36 km), ili Suvu reku, po kojoj je grad Suva Reka dobio ime. Zapadno i istočno od centralnog masiva izviru Bela i Crna (nazivana još i Delovačka, Mačitevska, Vrelo, Sopinska, Lešanska) reka, koje se spajaju kod Mušutišta formirajući Mušutišku reku. Na severozapadu izviru i Bela reka i Stara reka (ili Grejkovačka reka, 24 km, u koju se Bela uliva). Ispod Ostrovice, najvišeg vrha, izvire Koriška reka (18 km), koja čini jugozapadnu granicu između Žara i Jezerske planine (Kodža Balkana). Sve tri reke (Mušutiška, Stara, Koriška) teku na severozapad i ulivaju se u Toplugu.[3][4][5][7]
Južnu granicu Žara prema Jezerskoj planini (Kodža Baklkanu), kao i čitavu dolinu koja ga razdvaja od Šar-planine, čini Lepenac, koji nastaje spajanjem Tisove i Čerenačke reke između Ostrovice i Ošljaka. U Lepenac se ulivaju Vrbeštička reka (kod Brezovice), koja izvire severno od Ostrovice, i Sušićka reka (kod Donje Bitinje), koja izvire na Jezerskoj planini, i čini istočnu granicu između Žara, s jedne, i Jezerske i Nerodimke planine s druge strane.[3][4][6][8]
Kod sela Dvorane napravljeno je malo veštačko jezero čija se voda koristi za navodnjavanje.[5]
Naselja
urediU severnoj supodini nanizano je više sela. Na krajnjem severu je selo Budakovo, koje je već na padinama Jezerske planine, kao i niz sela između dve planine: Bužalja (zaselak Budakova), Vranić i Mačitevo. U severnom podnožju glavnog masiva Žara, u Prizrenskom podgoru, su Dvorane, Mušutište, Selogražde i Baćevac, kao i naselja u pravcu samog Prizrena: Grejkovce, Nova Šumadija, Kabaš, Ljutoglav, Koriša i njen izdvojen, planinski zaselak Mužljak. Srpsko stanovništvo je iz skoro svih sela iseljeno do 1960-ih i 1970-ih godina, a iz većih mesta preostali su se iselili 1999. godine.[3][4][5][6]
Na južnim padinama, u Sirinićkoj župi, nalaze se Vrbeštica (ispod središnjeg masiva) i Sušiće (na granici Nerodimke). Sva ostala naselja su u dolini Lepenca ili na samoj reci: Sevce, Jažince, Brezovica, Štrpce, Berevce, Gornja Bitinja, Donja Bitinja.[3][4][5][6]
Ekonomija
urediNa severu i zapadu planine razvijeno je stočarstvo, sa mnogobrojnim bačijama i katunima. Veoma je razvijeno korišćenje šuma, pre svega seča ogrevnog drveta i prozvodnja ćumura, kao i viševekovana tradicija izrade predmeta od drveta: posuđe, koševi, izgradnja ambara za žito. Na rekama i potocima je bilo dvadesetak vodenica potočara. Na lokalitetu Gradac podignut je lovački dom.[5][6]
Severno od planine prolazi put Prizren-Štimlje, odakle se račva na sever ka Prištini, i na jug ka Uroševcu. U srednjovekovnoj Srbiji doba zvao se Via de Zenta (Zetski put), odnosno Velji put.[6]
Reference
uredi- ^ a b v g Jovan Đ. Marković (1990). Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije. Sarajevo: Svjetlost. str. 79. ISBN 86-01-02651-6.
- ^ Jovan Đ. Marković (1990). Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije. Sarajevo: Svjetlost. str. 95. ISBN 86-01-02651-6.
- ^ a b v g d đ e ž Branko Šoštarić, ur. (1979). Auto atlas Jugoslavija-Evropa, 11. izdanje. Zagreb: Jugoslavenski leksikografski institut "Miroslav Krleža". str. 34—35.
- ^ a b v g d đ e ž Denis Šehić, Damir Šehić, ur. (2007). Atlas Srbije. Beograd: Monde Neuf. str. 36. ISBN 978-86-86809-05-6.
- ^ a b v g d đ e ž Srboljub Đ. Stamenković, ur. (2002). Geografska enciklopedija naselja Srbije, IV tom, S-Š, članak Suva Reka. Beograd: Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu. str. 111—123.
- ^ a b v g d đ Srboljub Đ. Stamenković, ur. (2002). Geografska enciklopedija naselja Srbije, IV tom, S-Š (članak Štrpce). Beograd: Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu. str. 323—328.
- ^ Nenad Živković (2008). Radoš Ljušić, ur. Enciklopedija srpskog naroda (članak Topluga). Beograd: Zavod za udžbenike. str. 1137. ISBN 978-86-17-15732-4.
- ^ Nenad Živković (2008). Radoš Ljušić, ur. Enciklopedija srpskog naroda (članak Lepenac). Beograd: Zavod za udžbenike. str. 579. ISBN 978-86-17-15732-4.