Википедија

Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih

Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih ili Danilov zbornik naziv je za korpus biografija srpskih vladara i arhiepiskopa pisanih od strane arhiepiskopa Danila (1324—1337), Danilovog učenika i drugih autora koji se jednim imenom nazivaju "Danilovi nastavljači". Zbornik predstavlja najobimnije delo srpske srednjovekovne književnosti. Direktno se nastavlja na dela ranijih srpskih biografa poput Stefana Prvovenčanog, Svetog Save, Domentijana i Teodosija. Nakon Svetog Save, arhiepiskop Danilo je u nauci najproučavaniji srpski srednjovekovni pisac.

Arhiepiskop Danilo II

Danilov zbornik je nastao spajanjem biografija srpskih vladara i arhiepiskopa, prvobitno pisanih sa različitim namenama. Zbog toga Zbornik predstavlja skup različitih književnih žanrova. Zbornik sadrži 20 biografija (pet vladara i petnaest arhiepiskopa) obuhvatajući period istorije srpske srednjovekovne kraljevine od 1227. do 1335. godine i srpske crkve od 1233. do 1275. godine.

Zbornik sadrži žitija sledećih ličnosti: Radoslava, Vladislava (kratke biografije), Uroša-Dragutina, Jelene, Milutina, Stefana Dečanskog, Dušana, Arsenija Sremca, Joanikija I, Jevstatija I, Save II, Danila I, Jakova, Jevstatija II, Save III, Danila II, Nikodima, patrijarha Joanikija I, patrijarha Save I, Jefrema.

Zbornik uredi

 
Kralj Milutin

Danilov zbornik je najobimnije delo srpske srednjovekovne književnosti. Obuhvata period srpske istorije od vladavine kralja Radoslava, do prvih pet godina vladavine cara Dušana (1227—1335) i period istorije srpske crkve (Arhiepiskopije i Patrijaršije) od arhiepiskopa Arsenija Sremca do patrijarha Jefrema (1233—1375)[1][2]. Danilu se sa sigurnošću mogu pripisati pet žitija: Dragutina (Uroša), Jelene, Milutina, Arsenija i Jevstatija I, dok se za ostala žitija sadržana u Zborniku smatra da su nastali iz pera Danilovog učenika i Danilovih nastavljača[3]. Sam arhiepiskop Danilo nije imao nameru da sastavlja Zbornik, već odvojene biografije, koje su imale da posluže različitoj svrsi, te zbog toga pripadaju različitim književnim žanrovima. Zbornik, kakvog ga imamo danas, nastao je nakon Danilove smrti, sastavljen od strane Danilovih nastavljača.

Hronologija pisanja žitija uredi

Smatra se da je najpre nastalo Jelenino žitije[4]. Ono je pisano u potrebe formiranja kulta srpske kraljice, te se hronološki smešta u period tri godine nakon njene smrti, kada je Jelena proglašena svetom (jedan od uslova za kanonizaciju bilo je postojanje proslavnih sastava o svecu). Kako je Jelena umrla 1314. godine, njeno žitije nastalo je do 1317. godine. U pokušaju da se odredi godina pisanja Dragutinovog žitija, problem pravi nedostatak pouzdanih podataka sa kojim ciljem je žitije pisano. Kako ono do današnjih dana nije došlo u originalu, već u prerađenoj verziji, a interpoliranim završetkom, pitanje je da li je Dragutinovo žitije trebalo da posluži legalizaciji Milutinovih naslednika koji, protivno sporazumu u Deževu, preuzimaju ulogu nastavljača svetorodne loze Nemanjića. U tom slučaju, Dragutinovo žitije nastalo bi u periodu od 1321. do 1324. godine[5]. Ukoliko to nije slučaj, žitije je možda nastalo i kasnije. Milutinovo žitije, slično Jeleninom, moralo je nastati u prvim godinama nakon njegove smrti, dakle između 1321. i 1324. godine[6]. Pisanje Arsenijevog žitija treba vezati za period obnove crkve Bogorodice Odigitrije u Peći (1324-1337; vreme arhiepiskopa Danila). Jevstatijevo žitije nije moguće odrediti kada je pisano.

Od ostalih žitija koje sadrži zbornik, Danilo je možda napisao i žitije Joanikija I, dok se za ostala žitija srpskih arhiepiskopa, između Joanikijevog i Danilovog, smatra da su ubačena kako bi se popunila praznina u pisanju istorije srpske crkve. Zbog toga su ova žitija veoma kratka, odnosno sadrže svega po nekoliko rečenica. Sastavljali su ih najverovatnije Danilovi nastavljači[6].

Drugi autor Danilovog zbornika bio je tzv. Danilov učenik, koji je napisao žitija Stefana Dečanskog, početni deo žitija cara Dušana i žitije samog Danila. Pisanje žitija Stefana Dečanskog svakako je započeto još za vreme života arhiepiskopa Danila, dakle pre 1337. godine, a Gordon Makdaniel pretpostavlja da je čak sam Danilo otpočeo pisanje tog žitija, ali ga je zbog obaveza morao prepustiti nekom od svojih učenika. Dušanovo žitije. Za Dušanovo žitije nije moguće odrediti kada je pisano. Danilovo žitije moglo je biti pisano u godinama nakon njegove smrti (1337—1340)[7].

Danilov učenik i Danilovi nastavljači uredi

 
Stefan Dragutin.

Danilo je autor pet ili šest žitija iz Zbornika, dok su ostala žitija nastala od strane njegovog učenika i nastavljača. Učenik je napisao tri žitija, a broj ostalih nastavljača nije poznat. Razlike u stilu pisanja ukazuju da je postojalo više Danilovih nastavljača. Gordon Makdaniel predviđa da je postojalo čak pet ili šest nastavljača. Do tih rezultata došao je zahvaljujući podrobnoj analizi teksta Danilovog zbornika. Do sastavljanja zbornika došlo je negde između 1340. i 1345. godine. Danilovo žitije već je bilo napisano, a prateći političku istoriju možemo zaključiti da je Zbornik nastao pre proglašenja Srbije za Carstvo. Žitija Dušanovih prethodnika imala su političku svrhu zbog koje su napisana. Pretpostavlja se da je Zbornik sastavljan u Peći[7].

Promene i interpolacije uredi

Promene i interpolacije u Danilovom zborniku izvršene su od strane njegovih učenika. Jedan od glavnih razloga jeste želja nastavljača da pojačaju ulogu svoga učitelja u životima srpskih vladara. Tako se može reći da glavnu ulogu u žitijima Danilovog zbornika igra upravo Danilo. U Dragutinovom žitiju, na primer, promenjen je kraj kako bi se pojačala Danilova uloga u izmirenju braće, po završetku građanskog rata (1301-1311/12). U Milutinovom žitiju je takođe, iz sličnih razloga, promenjen završni deo. Podvlači se Danilova uloga u zidanju Banjske i događajima vezanim za Milutinovu smrt. U istom žitiju interpolirana je priča o pobuni Stefana Dečanskog (1314) čime se jedini put u čitavom zborniku narušava hronologija. Dečanski na vlast dolazi 1306. godine, a pobuna, koja je bila 1314. godine opisuje se odmah posle Stefanovog dolaska u Zetu, pre događaja iz 1311. godine. Ova interpolacija predstavlja uvod u žitije Stefana Dečanskog koje otpočinje Milutinovom smrću i njegovim uzdizanjem na presto. Dragutinovo žitije podeljeno je u dva dela. Žitije kralja Uroša u stvari predstavlja početni deo žitija kralja Dragutina, jer se ne opisuje ceo Urošev život, već samo događaji vezani za rođenje i pobunu kralja Dragutina koja je rezultirala bitkom kod Gacka i promenom na prestolu. Ovim događajima dodat je retorički uvod i tako sačinjeno Uroševo žitije[8][9].

Izdanja Danilovog zbornika uredi

Živote kraljeva i arhiepiskopa srpskih izdao je Đuro Daničić 1866. godine u Zagrebu.[10] Prilikom izdavanja Zbornika, Daničić se služio trima rukopisima: sa dva karlovačka i lavovskim. Lavovski rukopis je najstariji, ali ne i najbolji. Kao osnovu, Đuro Daničić je uzeo stariji Karlovački rukopis, prepisan 1763. godine. Daničić u izdanju iz 1866. godine nabraja razloge zbog čega je stariji Karlovački prepis najbolji od navedena tri prepisa. Prvi put na savremenom srpskom jeziku Zbornik je objavljen u izdanju Srpske književne zadruge, 1935. godine, sa predgovorom Nikole Radojčića ("O arhiepiskopu Danilu drugom i njegovim nastavljačima"). Po drugi put na savremenom srpskom jeziku Zbornik je objavljen u sklopu edicije "Stara srpska književnost" (knjiga 6), od strane izdavača Prosveta 1988. godine. Kasnije je zbornik više puta preštampavan. Gordon Makdaniel i Lazar Mirković su u sklopu iste edicije (knjiga 7) objavili i dela Danilovih nastavljača[11].

Danilov zbornik u istoriografiji uredi

 
Jelena i Milutin u Gračanici.

Danilov zbornik je prvi put kao istorijski izvor iskorišćen u 18. veku od strane Đorđa Brankovića. On ga koristi prilikom pisanja svojih "Hronika". Pre 19. veka, Zbornik je koristio i Jovan Rajić koji je Danila smatrao pristrasnim autorom[12]. U 19. veku počinje proučavanje Zbornika od strane istoričara. Pavle Šafarik ga je izuzetno negativno ocenio, smatrajući da zbog pristrasnosti Danilov zbornik nema istorijsku vrednost (1860-ih godina). Franjo Rački (1865) iznosi slične stavove, mada nije koristio čak ni tri prepisa koje je koristio Đuro Daničić. Prilikom iznošenja ocene, Rački se služio izvodima iz dela Jovana Rajića[13]. Vatroslav Jagić (1867) prvi je pokušao da rehabilituje Danilov zbornik, ističući njegovu vrednost za proučavanje srednjovekovne srpske istorije[14]. Nešto pre toga je Zbornik na staroslovenskom jeziku objavio Đuro Daničić (1866). Stojan Novaković je 1880. godine prihvatio stavove Vatroslava Jagića[15]. U 19. veku o Zborniku su pisali još Milan Đuričić (1885)[16], Ivan Pavlović (1888)[17], Jovan Radonić (1895)[18], Stanoje Stanojević (1895)[19], Petar Protić (1897)[20] i Vladimir Nikolić "Timon" (1898)[21]. Delo Milana Đuričića ne donosi nikakve nove informacije, te se smatra da ima malu vrednost. Ivan Pavlović prvi je dokazivao da je Zbornik nastao od odvojenih biografija. Jovan Radonić je pisao o odnosu Danilovog zbornika i Ulijarske povelje[22]. Stanoje Stanojević dopunjuje raspravu Ivana Pavlovića.

Prvi značajniji rad o Danilovom zborniku u 20. veku napisao je Vladimir Ćorović (1921) koji je pisao o odnosu Zbornika i dela Domentijanovog[23]. On je, putem paralela između Domentijanovih i Danilovih žitija, dokazao da se Danilo u pisanju biografija služio delom svoga prethodnika kao uzorom. Ljubomir Stojanović (1923) piše o interpolacijama u Danilovim biografijama[24]. Zbornikom se bavio čak i arheolog Miloje Vasić (1926)[25]. Važan rad o Zborniku napisao je Nikola Radojčić kao predgovor izdanju iz 1935. godine[26]. Đorđe Radojčić je takođe napisao nekoliko značajnih radova o Zborniku. Damnjan Petrović napisao je 1971. godine rad o Zborniku u istoriografiji[27]. Čitav zbornik radova posvećen je arhiepiskopu Danilu.

Vrednost Danilovog dela uredi

 
Stefan Dečanski.

Prilikom proučavanja Danilovog zbornika potrebno je voditi računa o političkoj situaciji u vremenu kada je delo nastajalo[28]. Kako je cilj Danilov bio da stvori idealan lik kralja Milutina, iz biografija je izbacio sve ono što ne pomaže u izgradnji takvog modela[29]. Tako delo koje je ostalo iza njega sadrži brojne praznine. Pojedine događaje iz života Milutina, Dragutina i Jelene znamo na osnovu grčkih ili zapadnih izvora, kao i iz diplomatičke građe. Danilo, npr, ne govori o ženidbi Milutina i Simonide, pokušajima ženidbe Milutina sa Anom, ne opisuje građanski rat koji je trajao punu deceniju, ne opisuje ratove Milutina sa ugarskim kraljem Karlom Robertom, Dragutinovo učešće u građanskom ratu u Ugarskoj, oslepljenje i progonstvo Stefana Dečanskog u Carigrad, kod Milutinovog tasta Andronika II, povratak Stefana Dečanskog, njegove borbe sa bratom Konstantinom i Stefanom Vladislavom II[30]. Imajući na umu da je Milutinovo žitije najverovatnije pisao u vreme vladavine Stefana Dečanskog, on je morao u potpunosti preskočiti periode zategnutih odnosa Milutina i Dragutina. Oni su nastupili nakon Milutinovog približavanja Vizantiji 1299. godine kada je pokušao izigrati dogovor iz Deževa (1282). Pišući o tim događajima, Danilo bi razotkrio nelegitimnost dolaska na vlast tadašnjeg kralja. Zbog toga Milutinov sin Konstantin nijednom rečju nije pomenut u Zborniku. Takođe, Danilov nastavljač ne daje informaciju da je Stefan Dečanski ubijen od strane svoga sina Dušana, što nalazimo kod Grigorija Camblaka. Pojedine podatke daju nam Anonimni opis istočne Evrope iz 1310. godine i Gijom Adam, kao i vizantijski istoričari Georgije Pahimer, Nićifor Grigora, Teodor Metohit, Georgije Kiparski, Teodul Magistar i Manojlo Fil. Često korišćenje toposa i biblijskih citata bili su neki od načina kojima je Danilo pokušavao da izbegne da piše o pravoj političkoj situaciji[31].

Reference uredi

  1. ^ Trifunović 1976, str. 3–10
  2. ^ Radojčić 1935, str. 11–14
  3. ^ Makdaniel 1991, str. 217–218
  4. ^ Makdaniel 1991, str. 218
  5. ^ Makdaniel 1991, str. 218–219
  6. ^ a b Makdaniel 1991, str. 219
  7. ^ a b Makdaniel 1991, str. 220
  8. ^ Makdaniel 1991, str. 220–222
  9. ^ Makdaniel 1985, str. 177–180
  10. ^ „Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih napisao Arhiepiskop Danilo i drugi”. Zagreb. 1866. 
  11. ^ Damnjan Petrović (1971), 357-360
  12. ^ Petrović 1971, str. 357–358
  13. ^ Petrović 1971, str. 363–364
  14. ^ Jagić 1867
  15. ^ Novaković 1880, str. 16–18
  16. ^ Đuričić 1885
  17. ^ Pavlović 1888, str. 18–19
  18. ^ Radonjić 1895, str. 92–109
  19. ^ Stanojević 1895, str. 119–137
  20. ^ Protić 1897
  21. ^ Timon 1898, str. 71
  22. ^ O tome vidi u: Mošin (1976), 135-136, Ćirković (1991), 53-68
  23. ^ Ćorović 1921, str. 21–33
  24. ^ Stojanović 1923, str. 97–112
  25. ^ Vasić 1926, str. 231–264
  26. ^ Radojčić 1935
  27. ^ Petrović 1971, str. 357–382
  28. ^ Hafner 1971, str. 131–133
  29. ^ Petrović 1972, str. 170–174
  30. ^ Mošin 1976, str. 109–111
  31. ^ Hafner 1974, str. 171–172

Izvori uredi

  • Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih napisao Arhiepiskop Danilo i drugi, Zagreb (1866)
  • Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, Arhiepiskop Danilo, Srpska književna zadruga, Beograd (1935)

Literatura uredi

  • Vasić, Miloje, Arhiepiskop Danilo: monah i umetnik, Beograd, Državna štamparija Kraljevine SHS (1926), 231-264
  • Đuričić, Milan, Srpska književnost prve polovine 14. veka: Arhijepiskop Danilo II, Štamparija Napredne stranke, Beograd (1885)
  • Jagić, Vatroslav, Historija književnosti naroda hrvatskoga i srpskog 1: staro doba, Štamparija Dragutina Albrehta, Zagreb (1867)
  • Mak Daniel, Gordon, Genezis i sastavljanje Danilovog zbornika, Arhiepiskop Danilo Drugi i njegovo doba, međunarodni naučni skup povodom 650 godina od smrti 1987. godine, Beograd (1991), 217-224
  • Mak Daniel, Gordon, Danilov zbornik kao Danilov „festschrift“, NSSUVD 14/1 (1985), 177-181
  • Mak Daniel, Gordon, Prilozi za istoriju „Života kraljeva i arhiepiskopa srpskih“ od Danila II, Prilozi za KJIF, knj. 46, 1-4 (1980), 42-52
  • Mošin, Vladimir, Žitije kralja Milutina prema arhiepiskopu Danilu II i Milutinovoj povelji-autobiografiji, Zbornik istorije književnosti 10, Beograd (1976), 109-136
  • Nikolić, Vladimir "Timon", Pisma o srpskoj književnosti 13, Novo vreme, Zemun (1898)
  • Novaković, Stojan, Narodna tradicija i kritička istorija, Otadžbina, knjiga 5 (1880), 16-18
  • Pavlović, Ivan, Književni radovi arhiepiskopa Danila, Beograd (1888), 18-19
  • Petrović, Damnjan, Dela arhiepiskopa Danila II u Sopoćanskom zborniku iz 1526. godine, Arhiepiskop Danilo Drugi i njegovo doba, međunarodni naučni skup povodom 650 godina od smrti 1987. godine, Beograd (1991), 203-209
  • Petrović, Damnjan, Život kralja Milutina od arhiepiskopa Danila II: o Danilovom delu i Daničićevom izdanju: sa posebnim osvrtom na život kralja Milutina, Zbornik Filozofskog fakulteta u Prištini 8 (1971), 357-382
  • Petrović, Damnjan, Život kralja Milutina od arhiepiskopa Danila II: razlozi nastanka, Zbornik Filozofskog fakulteta u Prištini 9 (1972), 469-489
  • Protić, Petar, Žitija srpskih svetaca kao izvor istorijski, Štamparija kod „Prosvete“, Beograd (1897)
  • Radojčić, Nikola, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih/arhiepiskop Danilo; preveo Lazar Mirković, predgovor, Beograd, Srpska književna zadruga (1935)
  • Radonjić, Jovan, Biografija i autobiografija kralja Milutina, Letopis matice srpske 183, 3 (1895), 92-109
  • Stanojević, Stanoje, Beleške o sklopu Danilovog rodoslova, Letopis Matice srpske 183, 3 (1895), 119-137
  • Stojanović, Ljubomir, Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih: kritička razmatranja, Beograd, SKA (1923), 97-112
  • Trifunović, Đorđe, Proza arhiepiskopa Danila, Književna istorija 9, 33 (1976), 3-71
  • Ćirković, Sima, Biografija kralja Milutina u Ulijarskoj povelji, Arhiepiskop Danilo Drugi i njegovo doba, međunarodni naučni skup povodom 650 godina od smrti 1987. godine, Beograd (1991), 53-68
  • Ćorović, Vladimir, Domentijan i Danilo („Jedna glava iz južnoslovenske hagiografije“), Prilozi za KJIF 1, 1 (1924), 21-33
  • Hafner, Stanislav, Danilo II kao srednjovekovni istoriograf, Arhiepiskop Danilo Drugi i njegovo doba, međunarodni naučni skup povodom 650 godina od smrti 1987. godine, Beograd (1991), 131-138
  • Hafner, Stanislav, Topika srednjovekovne srpske istoriografije kao elemenat kulturne i političke orijentacije, Filološki fakultet, Beograd (1974), 167-178
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Животи_краљева_и_архиепископа_српских&oldid=27675400”