Župa (administrativna oblast)

Župa je slovenska reč koja označava dobro nastanjenu i kultivisanu teritorijalnu oblast, "vezanu nekom dolinom, predelom, ograničenim brdima".. Kao i selo, župa je reč starijeg slovenskog porekla. U Srbiji, primer ovakvih administrativnih oblasti su župe u okolini Prizrena: Sredačka župa, Sirinićka župa, Gora, Opolje i Prizrenski Podgor. Župe (ili županije) su takođe naziv za administrativne jedinice u pojedinim državama (Kraljevina Ugarska, moderna Hrvatska). U srednjem veku su župan i veliki župan bile vladarske titule u rangu kneza. Mađarska, Hrvatska i mnoge druge države su podeljena na županije.

U Srbiji bi taj termin, danas, najviše odgovarao reči srez.

Etimologija

Smatra se da je poreklo termina vezano za indoevropsku osnovu *gheu-, *ghu-, preko praslovenskog *geupa- sa osnovnim značenjem branjenog i zaklonjenog zajedničkog prebivališta. Ovo prvobitno značenje sačuvalo se u srpskom jeziku do danas. Kao opšti pojam u srpskom jeziku označava predeo pogodan za zemljoradnju, visovima zaštićen od vremenskih neprilika i naglih klimatskih promena.

Naziv župa u srednjovekovnoj Srbiji

Kao opšti pojam, reč župa, se prvi put javlja u povelji Stefana Nemanje Dubrovčanima iz 1205. godine. Zahvaljujući Žičkoj povelji iz 1220. godine poznat je i veći broj posebnih župa. Najveći broj imena je slovenskog ili predbalkanskog porekla, koje su nosile imena po različitim rečnim dolinama ( Belica, Morava, Rasina, Lab, Ibar, Sitnica), a kada dođe do podele takve župe, onda se one dele prema toku reke u čijoj dolini su formirane. Tako postoji primer Gornjeg i Donjeg Ibra, Gornje i Donje Lepenice i sl. Takođe su se delile i po oblasnim imenima (Trebinje, Levač), po izrazitim oblicima reljefa, po kojem je taj deo bio karakterističan (Gorska župa). Jedan broj župa nosio je imena po gradovima koji su upravno sedište župe. Primeri tih tzv. gradskih župa su: Prizren, Brvenik, Borač, Budimlja, Brskovo. Prvobitno značenje reči se sačuvalo do danas. U srpskom jeziku, reč župa, označava osunčani predeo sa obradivom zemljom, koji je prirodno otklonjen od vetra, a zbog blagih prelaza godišnjih doba pogodan za zemljoradnju i gajenje vinograda.

Župe u srednjovekovnoj Srbiji

Župa je osnovna upravno-teritorijalna jedinica u srpskim srednjovekovnim zemljama. Župu čini skup više seoskih naselja i bar jedna tvrđava ili grad. U razvijenom srednjem veku župe imaju svoje međe i svoje ime. Činila su je sela koja su takođe imala svoje međe. Sve obradive i neobradive površine pažljivo su omeđene i time izdvojene kao celina i u odnosu na susedna naselja i u odnosu na župu kojoj pripadaju. Prostor župe obuhvata celokupno zajedničko neobrađeno zemljište (šume, paše, vode) i obradivo tlo, podeljeno između naselja u župi. Zajedničke površine koristilo je celo selo ili župa. Vremenom se rađa feudalna klasa jer rodovska aristokratija pribavlja sve veća prava nad zajedničkim zemljištem. Taj proces se u Srbiji odvija tokom 14. i 15. veka.

Seoska naselja po župama mogla su biti u posedu crkve, vladara ili feudalca. Raspolažemo sa najviše podataka o seoskim naseljima u primorskim oblastima, a u unutrašnjosti se većina podataka odnosi na sela koja su pripadala manastirskim vlastelinstvima. Podatke nam pružaju Dečanske hrisovulje i turski defteri. Većina naselja na Kosovu imala je od 40 do 60 kuća, a velikim selima smatrala su se ona sa preko 80 kuća.

Župe Konstantina Porfirogenita i popa Dukljanina

Prema "Spisu o narodima" Konstantina Porfirogenita, Neretljani su bili organizovani u tri župe: Rastocu (današnji Rastok na istoimenom jezeru kod Vrgorca), Mokro (od Vrulje do Vrgorca) i Dalenu (župa koja se nalazila u zaleđu za razliku od prve dve koje su bile u primorju). Spisak župa Zahumlja sačuvan je u "Letopisu popa Dukljanina", izvoru koji je nastao dva veka nakon "Spisa o narodima". To su: Ston, Popovo (Žabsko ili Zažablje, oko planine Žabe), Luka (u gornjem toku Neretve), Dubrava (između Stona i Mostara, u dolini Bregave), Dabar (Dabarsko polje), Velika (kraj oko Ljubuškog), Gorimota (tj. Imota, Imotsko polje), Večenike (Večerić, od ušća Trebižata do Mostarskog blata). Ovih devet župa postojale su i pre 12. veka kada je Letopis napisan. Iz spiska župa se vidi da je u periodu između pisanja ova dva dela Zahumlje prošireno na račun Hrvatske (Imota) i na račun Paganije (dolina Trebižata). Travunija i Konavli su se, prema Letopisu, sastojali od deset župa: Trebinje, Ljubomir, Fatnica, Rudine, Kruševica, Vrm, Risan, Dračevica (zaleđe Herceg Novog), Konavli i Žrnovnica (Župa dubrovačka). Po Letopisu popa Dukljanina je u Duklji postojalo više župa od kojih je većina bila raspoređena oko Skadarskog jezera, a ostale u primorju. To su: Luška župa (Lješkopolje), Podlužje (južno od Lješkopolja, pa do Skadarskog jezera), Kupelnik (istočno od Podlužja, do Skadarskog jezera), Oblik (Taraboš, južno od Skadarskog jezera i desna obala Bojane), Prapratna (između Bara i Ulcinja), Kučeva (u zaleđu Budve), Crmnica (zapadne obale Skadarskog jezera), Grbalj (u zaleđu Kotora), Gorska župa (istočno od Podgorice, severnije od desne obale Cijevne). Centar ove poslednje župe trebalo bi da bude Medun mada ga Porfirogenit ne pominje.

Pravni položaj i uprava

Župu u srednjovekovnoj Srbiji sačinjavali su sva sela i ljudi koji su živeli u okviru te župe. Teritorijalne granice župa bile su označavane različitim belezima i prirodnim znamenjima. Predstavljala je društvenu celinu, stanovnici župe su posebna društvena grupa u odnosu na gradsko stanovništvo i vlaško stanovništvo po katunima. Stanovništvo je pretežno bilo sedelačko, ratarsko. Župa je tako predstavljala posebno pravno telo sa određenim kolektivnim pravima i obavezama. Osnovno zajedničko pravo župnog stanovništva bilo je pravo na zajedničko korišćenje paše. Župski pašnjaci bile su tačno određene parcele zemljišta, kolektivno vlasništvo. Stanovnici jedne župe mogli su napasati stoku samo na pašnjacima sopstvene župe. I kada bi sela pojedine župe bila podeljena između više vlasnika svi stanovnici su zadržavali ovo kolektivno pravo. Osnovna kolektivna obaveza stanovnika bilo je obezbeđivanje smeštaja i ishrane za vladara i njegovu pratnju što se nazivalo priplata ili obrok. Druga kolektivna obaveza bila je i priselica koja je podrazumevala nadoknadu štete koju bi putnici pretrpeli na teritoriji određene župe. Ipak, Dušanov zakonik ukida priselicu kao kolektivnu obavezu stanovništva župe i nadoknadu štetu prenosi sa župe na pojedinca. Najveći deo odredaba Dušanovog zakonika koji se odnosi na župu reguliše kolektivnu krivičnu odgovornost u slučaju pljački trgovaca, razbojništvo, krađu stoke i slično. Značajna kolektivna obaveza župskog stanovništva bilo je i obezbeđivanje puteva. Sredinom 14. veka u župama gde je bilo više vlasnika sela straže na putevima su određivali predstavnici državne vlasti, kefalije i careve sudije. Zajedničke obaveze građana i župljana bile su zidanje i održavanje grada, dočekivanje i ispraćaj vladara i poslanika. Lokalnu vlast u župi (oko 1300) godine činili su župski knez i župski sudija. Oni su se starali o ubiranju poreza i izvršavanju drugih župskih obaveza.

Srpski vladar mogao je vlastelinu da pokloni neka sela u župi ili čitavu župu. Za investituru (uvođenje u posed) župe plaćalo se službeniku pristavu prenosna taksa izdava. Izdava je iznosila tri perpera za svako selo u župi a za baštinsku hrisovulju koju je u ime vladara sastavljao logotet po 30 perpera od svakog sela i za pisanje dijaku šest perpera. Vlast vlastelina u župi bila je organizovana po uzoru na vladarev dvor, što znači da je vlastelin imao svoje upravne službenike koji su se nazivali vladalci.

Grad i župa

Župsko stanovništvo je imalo prema 127. članu Dušanovog zakonika obavezu da zajedno sa gradskim stanovništvom obavlja popravke gradskih bedema. U ranijoj srpskoj istoriografiji se pretpostavljalo na osnovu ovog podatka da su gradovi predstavljali upravna mesta župa ali se sada uglavnom prihvata mišljenje da je seosko stanovništvo tu obavezu pre svega imalo prema gradovima u kojima bi se sklanjalo u slučaju ratnih sukoba. Pojedini značajniji gradovi su se nametali kao upravna središta u pojedinim periodima pa je onda ime grada potiskivalo starije ime župe (Zvečan, Brvenik umesto župe Ibar). Takođe je zabeležen niz župa u kojima nije bilo gradova (Lepenica, Ljuboviđa, Grbalj, Lugomir) ali isto tako i niz gradova koji se nisu vezivali ni za jednu župu (Niš, Ostrovica, Golubac). Svakako je postojala uzajamna uslovljenost gradskog i seoskog područja pre svega zato što je selo obezbeđivalo hranu za grad.

Kraj župskog sistema

U vreme srpske despotovine sprovedena je centralizacija državne uprave radi lakše odbrane zemlje. Kao osnovne teritorijalno-upravne jedinice uvedene su vlasti u koje su pretvorene i pojedine župe (Borač, Lepenica). U turskim izvorima 15. veka termin župa se zamenjuje opštim izrazom vilajet a pojedine oblasti i župe uklopljene su zajedno sa vlaškim katunima, gradovima i trgovima u nahije turskog upravnog vojnog i poreskog sistema.

Izvori

• Blagojević, Miloš (1983). „Pregled istorijske geografije srednjovekovne Srbije”. Zbornik Istorijskog muzeja Srbije. 20: 45—126. 
• Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama. Beograd: Službeni list SRJ. 
• Mišić, Siniša (2014). Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka. Beograd: Magelan Pres. 

Literatura

Rade Mihaljčić, Sima Ćirković, Leksikon srpskog srednjeg veka, Beograd, 1999.