Zgrada Trgovačkog doma u Nišu
Zgrada Trgovačkog doma u Nišu sagrađena je oko 1905. godine za potrebe Niške banke, osnovane 1903. godine, a 1922. godine pripojene beogradskoj Građanskoj banci. Zgradu je 1929. godine na licitaciji kupila Niška trgovačka omladina, i tako je zgrada postala Dom Niške trgovačke omladine. Prostorije zgrade korišćene su za školu, biblioteku i čitaonicu. Od 1939. godine, školski deo zgrade preuzela je Direkcija državnih železnica, a 1940. godine u nju se uselila Peta armijska oblast.[1]
| Zgrada Trgovačkog doma u Nišu | |
|---|---|
 | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Niš |
| Opština | Medijana |
| Država |  Srbija |
| Vreme nastanka | 1905. |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture |
Jedna je od starih građevina u središtu današnjeg savremenog grada Niša s početka 20. veka, na osnovu koje se može steći osnovni uvid u istorijat i razvoj centralnog gradskog jezgra, i karakteristike arhitektonskog stvaralaštva u Nišu u periodu izgradnje objekta, njegove velike dogradnje i života, nakon oslobođenja od Osmanlija. Od momenta izgradnje pa do današnjih dana Zgrada Trgovačkog doma predstavlja jednu od najreprezentativnijih građevina u Nišu i svakako bitan marker zbog svog upečatljivog izgleda, na veoma atraktivnoj lokaciji u Nišu.[2]
Nazivi uredi
Zgrada je poznata kao: Dom Niške banke — Dom Niške trgovačke omladine - Zgrada Direkcija državnih železnica - Zgrada Pete armijske oblasti.[1]
Zaštita uredi
| Naziv Nepokretnog kulturnog dobra | Zgrada bivšeg Trgovačkog doma.[3] |
| Adresa | Ulica Milojka Lešjanina, br. 39 |
| Datum upisa | 1. mart 994. |
| Redni broj u lokalnom registru | SK 178 |
| Redni broj u centralnom registru | SK 1061 |
| Osnov za upis u registar | Na osnovu odluke Izvršnog saveta Skupštine opštine Niš Br. 020-80/83 od 10. maja 1983.godine |
Položaj uredi
Zgrada Trgovačkog doma u Nišu je ugaona spratna zgrada, locirana na raskrsnici Ulica Kneginje Ljubice i Generala Milojka Lešjanina, sa glavnim ulazom u ulici Generala Milojka Lešjanina br. 39. Zgrada je orijentisna u pravcu istok-zapad, sa glavnim pročeljem okrenutim ka zapadu i dvorištem na istoku. Nalazi se na katastarskoj parceli 1080 KO Niš „Bubanj“. U neposrednoj je blizini glavnog niškog trga i unutar granica centralnog gradskog jezgra.[4]
Urbanistički preduslovi uredi
Prvi urbanistički planovi Niša potiču iz vremena austrourskog rata 1683-1699. godine, a zatim nakon četrdesetak godina, za vreme kratkotrajne austrijske vladavine, od 2. avgusta do 18. oktobra 1737. godine, kada je nastao čitav niz planova Tvrđave i Niša u celini. Radili su ih austrijski inženjeri i po pravilu su dosta tačni.[5]
U momentu oslobođenja od Turaka ostala je nedirnuta i neizmenjena prostorno-urbana struktura orijentalnog Niša, kao i njegova arhitektura. Niš je u tom periodu, u urbanom smislu orijentalno – balkanska varoš, a u arhitektonskom -tipično orijentalne arhitekture.[6]
Veoma značajne podatke pruža čuveni Vinterov projekat za regulaciju varoši Niša urađen samo osam meseci po ulasku srpske vojske u Niš (Dejanović i dr. 1986). Ovaj plan imao je odlučujuću ulogu u budućem prostornom izgrađivanju Niša, oko 80% kasnije izgrađenog grada u granicama plana, realizovano je po zamisli ovog projektanta.[6]
U Nišu nisu sačuvane homogene četvrti, već su nove građevine podizane uz stare, ili su stare rušene, a na njihovim mestima podizane nove. Rukovodeća težnja graditelja Niša u prvom razvojnom periodu nakon oslobođenja, 1878-1915. godine, bila je da ulice budu prave i široke, i da se Niš arhitektonski i kulturno što više odvoji od orijentalnog.[7] Krupnije urbanističke i regulacione promene, kojima će se transformisati urbanistički sklop varoši, nastupaju preko vojske i uspostavljene administracije, ali vremenom, uticaj vojske slabi, jača privatna volja, a kulturnom ulogom pridošlica sa severa postepeno će doći do uvođenja evropskih građevinskih obrazaca na račun orijentalnih.[8]
Period prelaza iz 19. u 20. vek, karakterističan je po prodoru zapadnih tendencija u građevinarstvu i arhitekturi, prodoru stilova neoklasicizma, akademizma, neo-baroka, ponekada izmešanih i na istoj građevini. Ove tendencije, isprva veoma daleke i blede, počinju jače da se osećaju sa dolaskom stranih inženjera i arhitekata u Srbiju.
Kristalisanje arhitekture za potrebe na ovom podneblju, počelo je tek sa obrazovanjem domaćih arhitekata, mada opet u duhu akademske arhitekture koji su studirali na različitim evropskim školama.[9]
Istorijat nastanka i namene uredi
Ne zna se tačno vreme nastanka građevine, kao ni projektant, ali se može zaključiti da je to bilo pre 1903. godine, verovatno na samom prelazu iz 19. u 20. vek. O vremenu nastanka zgrade zaključujemo, između ostalog, i na osnovu fotografije koja je u vlasništvu Narodnog muzeja u Nišu, a u evidenciji ona se vodi kao fotografija iz 1903. godine i objavljena je u Niškom zborniku, broj 5, iz 1978. godine, na kojoj je u prvom planu ulica Milojka Lešjanina i nova zgrada u duhu strogog pročišćenog akademizma.[10]
Nedovoljno je podataka o nastanku zgrade, ali je poznato da je projektovana za potrebe Niške banke, osnovane 1903. godine.
Zgrada je dograđena u periodu između 1910. i 1914. godine u stilu karakterističnom za ranu secesiju. Tada je dograđen ceo istočni trakt, a zgrada je dobila skoro simetričan izgled, a izgrađene su bočne kule i velika kupola na uglu zgrade iznad ulaznih vrata.
Zgrada između dva svetska rata uredi
Posle 1925. godine zgrada je bila izložena prodaji. Kako jer u to vreme za izgradnju svog Doma bilo veoma zainteresovano Udruženje Niške trgovačke omladine, osnovano 1891. godine od strane niških trgovaca, ono je zgradu kupilo na licitaciji 12. juna 1929. godine od novca iz fonda Niške trgovačke omladine.
U dokumentima Arhiva postoji beleška sa jedne od skupština Niške trgovačke omladine, da je uprava čim je zgrada prešla u svojinu Niške trgovačke omladine, preduzela opravku zgrade i zaključila ugovor o zakupnini sa komandom 5. Armijske Oblasti. Prema zvaničnom saopštenju zgrada Niške banke je kupljena 29. jula 1929. godine, a već 30. jula 1929. godine su Niška trgovačka omladina i 5. Armijska Oblast zaključile ugovor o zakupu zgrade, bivše svojine Niške Banke A.D. na osam meseci: od 1. avgusta 1929. do 1. aprila 1930. godine. Ovaj ugovor je kasnije produžavan još nekoliko puta. Niška trgovačka omladina je svoj Trgovački Dom dobila tek dosta kasnije, nakon otplate dugova.
Prostorije zgrade korišćene su za školu, knjižaru i čitaonicu, klub „Trgovački pomoćnik“ i kulturno-umetničku grupu „Jedinstvo“.
Od decembra 1939. godine, školski deo zgrade preuzela je Direkcija državnih železnica, a 1940. godine u nju se opet uselila Peta armijska oblast.
Zgrada posle Drugog svetskog rata uredi
Period posle Drugog svetskog rata predstavlja period aktivne zaštite graditeljskog nasleđa. Ovo razdoblje donosi dalju evoluciju naučne zaštite graditeljskog i kulturnog nasleđa. Nakon završetka Drugog svetskog rata (tačnije 1946. godine), zgrada je vraćena Niškoj trgovačkoj omladini i dobila je funkciju Trgovačkog doma. Kako je bila dosta oštećena usled bombardovanja Niša. Prema podacima iz dokumentacije niškog Zavoda, projekat radova na sanaciji zgrade izradio je jedan od značajnijih arhitekata tog doba u Nišu, Aleksandar Medvedev. Radovi na sanaciji obuhvatali su prepokrivanje krova, preziđivanje
Izgradnja Doma uredi
Izgradnja Doma odvijala su u dve faze.[11]
Prva faza uredi
Zgrada se sastoji od masivnih konstruktivnih elemenata i rasporeda prostorija, koja je prema mišljenju arhitekata građena u više faza. Kada je napravljena, zgrada je imala prilično drugačiji izgled od današnjeg (drugačijeg oblika u osnovi i manje površine, sa samo zapadnim traktom, koji se danas pruža duž ulice Kneginje Ljubice). Nije imala kupolu i bočne kule i bila je svedenijih kontura.
Prvobitna građevina je pravljena kao spratna zgrada sa centralno postavljenim prolazom ka unutrašnjem dvorištu, koji fizički potpuno deli prostor u prizemlju na dve zasebne celine, dok je na spratu ceo prostor jedinstvena celina.
Oblik zgrade nametnuo je raspored ulica koje su se još tada pružale istim pravcima i u istom gabaritu, i zato zgrada prati pravce pružanja ulica, sa kratkim zakošenim delom na samom uglu, namenjenom za ulazna vrata u javni deo banke.
Druga faza uredi
Nepoznato je kada se pristupilo drugoj fazi izgradnje objekta, ali se na osnovu podataka iz niškog Arhiva zaključuje da je obimna dogradnja zgrade sprovedena između 1910. i 1914. godine u stilu karakterističnom za ranu secesiju, koja je u Nišu našla primenu u periodu od 1903. do 1914. godine.[12] Na osnovu ovoga zaključak je, da je rekonstrukcija zgrade izvršena pre Prvog svetskog rata.
Tada je dograđen ceo istočni trakt. Dogradnjom zgrada je dobila skoro simetričan izgled, a izgrađene su bočne kule i velika kupola na uglu iznad ulaznih vrata. Timpanoni koji su postojali iznad prozora u prizemlju su skinuti i prizemlje je dobilo drugačiju obradu. U malteru su izrađene plitke nutne, koje simuliraju fasadu građenu od pravilnih kvadera kamena tesanika. Na spratu su zadržani pilastri u malteru uz prozore, ali su im promenjeni kapiteli i postavljeni su novi prefabrikovani sa florističkim motivima, kao i timpanoni i samarice oko prozora. Prema mišljenju Ivane Cvetković iz niškog Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš:
Prilikom ove intervencije arhitekta je na veoma diskretan način napravio savršeni spoj starog i novog objekta, tako da je gledano sa ulica nemoguće uočiti razliku. Nakon prve intervencije zgrada dobija simetričan, monumentalniji oblik, a fasade ka ulicama dobijaju potpuno novi, kitnjastiji izgled. Nova ulična fasada je sa razigranijim dekorativnim elementima u odnosu na prvobitnu, rađenu u duhu strogog akademizma.
Revitalizacija Doma uredi
Prateći trendove u svetu i u Srbiji dolazi do osnivanja Zavoda za zaštitu i naučnog proučavanja spomenika kulture, da bi 1966. godine bio osnovan i Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš koji počinje da izrađuje veoma značajne studije i predloge mera zaštite urbanog jezgra grada, ili bar onog dela grada koji je ostao sačuvan. Današnje težnje u zaštiti kulturnog nasleđa, ogledaju se u razvijanju sistema aktivne zaštite i održivog razvoja. Nasleđe se posmatra, ne kao pasivni spomenik, već kao organizam koji će svojom funkcijom doprineti kvalitetnijem životu grada. Grad predstavlja ogledalo društvenog života i izraz raznolikosti njegove kulture, istorije i tradicije. Istorijski grad bolji je i snažniji od svega drugog, jer stalnim prisustvom vremena u svojim strukturama, materijalima i tradicijama stvara kod današnjih ljudi vizuelnu sponu sa njihovim korenima.
Prilikom određivanja adekvatne namene za revitalizaciju ovog dela građevine, osnovni cilj bio je uključivanje zgrade u savremene tokove i isticanje značaja objekta. Obnova građevine imala bi širi značaj za celokupno područje gradskog jezgra, pošto bi se formirao novi prostor javnog sadržaja. Ideja je da prostor bude javnog karaktera, otvoren za iznajmljivanje u najraznovrsnije svrhe: različite prezentacije poslovnog, edukativnog, kulturnog i dr. sadržaja, zatim za potrebe konferencija za štampu, većih poslovnih i međunarodnih sastanaka, naučnih i stručnih skupova, projekcije filmova, organizovanje modnih revija i drugih kulturnih dešavanja, do mogućnosti postavke male scene za predstave ili koncerte manjeg obima. Unutrašnjost je zamišljena kao veliki, skoro u potpunosti vizuelno otvoren prostor, sa svedenim, minimalističkim dizajnom enterijera, kako bi se naglasila njegova interaktivnost.[13]
Galerija uredi
Izvori uredi
- ^ a b „Zgrada u Ul. Stanka Paunovića 39, Ustanova: Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš”. Pristupljeno 2. 4. 2021.[mrtva veza]
- ^ Cvetković, Ivana. „Zgrada Trgovačkog doma u Nišu – Istorijat nastanka i predlog za revitalizaciju.”. Glasnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš. Broj 1, Niš 2015.: 62.
- ^ „NKD na teritoriji opštine Medijana - Grad Niš”. www.zzsknis.rs. Arhivirano iz originala 13. 04. 2021. g. Pristupljeno 2021-04-02.
- ^ Cvetković, Ivana. „Zgrada Trgovačkog doma u Nišu – Istorijat nastanka i predlog za revitalizaciju.”. Glasnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš. Broj 1, Niš 2015.: 62—63.
- ^ Cvetković, Ivana. „URBANI RAZVOJ CENTRALNOG GRADSKOG JEZGRA U: Zgrada Trgovačkog doma u Nišu – Istorijat nastanka i predlog za revitalizaciju.”. Glasnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš. Broj 1, Niš 2015.: 62—64.
- ^ a b Simonović, D. i dr. (1995): Enciklopedija Niša – priroda, prostor i stanovništvo. Gradina. Niš. Srbija.
- ^ Cvetković, Ivana. „Zgrada Trgovačkog doma u Nišu – Istorijat nastanka i predlog za revitalizaciju.”. Glasnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš. Broj 1, Niš 2015.: 64.
- ^ Dejanović, D. i dr. (1984): Istorija Niša, od oslobođenja 1878. Od 1941. godine II. Gradina i Prosveta. Niš. Srbija.
- ^ Nestorović, B. (2006): Arhitektura Srbije u XIX veku. Art Press. Beograd. Srbija.
- ^ Cvetković, Ivana. „ISTORIJSKI I ISTORIOGRAFSKI PODACI O GRAĐEVINI U: Zgrada Trgovačkog doma u Nišu – Istorijat nastanka i predlog za revitalizaciju.”. Glasnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš. Broj 1, Niš 2015.: 64—67.
- ^ Cvetković, Ivana. „KONSTRUKTIVNI SKLOP ZGRADE, NAČIN IZGRADNjE, DEKORATIVNA OBRADA I STANjE OBJEKTA U: Zgrada Trgovačkog doma u Nišu – Istorijat nastanka i predlog za revitalizaciju.”. Glasnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš. Broj 1, Niš 2015.: 67—70.
- ^ Andrejević, B. (1982): Spomenici arhitekture Niša od 1878. Do 1944. godine. Niški zbornik, br.11
- ^ Cvetković, Ivana. „JEDAN PREDLOG REVITALIZACIJA TAVANSKOG PROSTORA KULTURNOG DOBRA U: Zgrada Trgovačkog doma u Nišu – Istorijat nastanka i predlog za revitalizaciju.”. Glasnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš. Broj 1, Niš 2015.: 71—72.
Spoljašnje veze uredi
Mediji vezani za članak Zgrada Trgovačkog doma u Nišu na Vikimedijinoj ostavi
