Zločini nad Srbima u Sanskom Mostu tokom Drugog svjetskog rata

Zločini nad Srbima u Sanskom Mostu tokom Drugog svjetskog rata počinile su vojne i policijske snage Nezavisne Države Hrvatske sastavljene uglavnom iz reda lokalnog muslimanskog i hrvatskog stanovništva, a manifestovali su se kroz počinjenje pojedinačnih i masovnih zločina koji su trajali sve vrijeme rata. Ipak izdvajaju se dva velika talasa masovnih zločina. Prvi talas masovnih zločina, poznat i kao Ilindanski pokolj, dogodio se krajem jula i početkom avgusta 1941. godine, a drugi tokom januara i februara 1943. godine.

Geografski položaj i stanovništvo

Prema proračunu izvršenom na temelju popisa stanovništva iz 1931. godine i stopi prirasta stanovništva u razdoblju od 1931. do 1941. godine, početkom Drugog svjetskog rata u Sanskom srezu je živjelo oko 38.100 Srba, oko 18.650 muslimana, oko 9.040 Hrvata i 79 Jevreja. Dakle, u Sanskom srezu živjelo je ukupno oko 65.860 stanovnika.

U Sanskom Mostu sa okolinom od 74 sela i naselja Raspored stanovništva je bio sljedeći: u 30 sela i naselja živjeli su samo Srbi, u 9 samo muslimani, u tri samo Hrvati, Srbi i Hrvati zajedno živjeli su u 9 sela i naselja, Srbi i muslimani u 6, a sve tri nacionalne skupine u 17 sela i naselja i u samom gradu Sanskom Mostu.

Sela naseljena muslimanskim i hrvatskim stanovništvom, kao i sela u kojima je stanovništvo bilo miješano, nalazila u relativno uskom pojasu uz rijeku Sanu ili uz glavne putne komunikacije koje su od Sanskog Mosta vodile prema Ključu, Bihaću, Prijedoru i Banjoj Luci, dok su čisto srpska sela i naselja bila udaljenija i nalazila se na obroncima planina koje okružuju Sanski Most.

Formiranje nove hrvatske vlasti u Sanskom Mostu

Kada je relejna stanica Jugoslovenske vojske sa oko 150 vojnika, stacionirana u Sanskom Mostu neposredno pred Aprilski rat, napustila grad nakon proglašenja NDH, u gradu je nekoliko proustaški nastrojenih građana formiralo je „Narodni odbor“ u koji su ušli Mile Ljevar, dr Josip Cerjan, Martin Macan, dr Ibro Ibrahimpašić, Luka Miniga, Himzo Pašić Rešić, Juso Talić, Mile Ljujić, fra Nikola Tojčić, fra Ante Šeremet, fra Luka Tešić, Ante Banović i Osman Ćehajić. Josip Cerjan je u ime ovog odbora preuzeo sresko načelstvo od dotadašnjeg načelnika Dragoljuba Popovića.

Jedna od prvih manifestacija u organizaciji ovog odbora bila je doček njemačkih jedinica koje su u Sanski Most ušle 15. 04. 1941. godine. Ustaški odbor u Sanskom Mostu je djelovao kao jedina vlast sve do 18. 04. 1941. kada je formirano kotarsko (sresko) poglavarstvo, čiji je prvi predstojnik postao advokat Josip Cerjan. Uporedo s promjenom u kotaru izvršena je promjena i u opštinskom poglavarstvu Sanskog Mosta. Dotadašnji gradonačelnih Džaferbeg Bišćević predao je vlast Himzu Pašiću Rešiću, trgovcu, doskorašnjem vodećem čovjeku HSS u Sanskom Mostu.

Nakon promjene vlasti u gradu uslijedilo je smjenjivanje predsjednika opština i u seoskim opštinama i postavljanje novih predsjednika iz redova Hrvata i muslimana, budući da Srbi više nisu mogli biti u javnim službama.

Josipa Cerjana je već krajem aprila na mjestu kotarskog predstojnika zamijenio advokat Ante Merkadić. Cerjan je međutim i dalje ostao u ustaškom odboru, koji je nakon formiranja ustaške organizacije na terenu pretvoren u njeno kotarsko rukovodstvo. Kada je Merkadić preuzeo dužnost kotarskog predstojnika, državni službenici su morali da polože zakletvu vjernosti novoj državi.

I Merkadić se kratko zadržao na dužnosti kotarskog predstojnika. Već u junu 1941. godine smijenio ga je Ivica Simeon, pravnik iz Banje Luke koji se na ovoj poziciji zadržao sve do 1943. godine.

Istovremeno sa promjenama u kotarskom predstojništvu i gradskoj upravi došlo je do smjena i u žandarmeriji. Već u aprilu 1941. iz žandarmerije su otpušteni svi Srbi, a na njihova mjesta postavljeni muslimani i Hrvati. Vršioca dužnosti komandira žandarmerijske stanice u Sanskom Mostu Đura Vezmara zamijenio je dotadašnji žandar Bećir Duraković. Ojačani pripadnicima ustaške organizacije, žandari su ubrzo postali oslonac ustaške vlasti, ali i najvažniji element u pridobijanju dijela muslimanskog i hrvatskog lokalnog stanovništva za oružane akcije protiv Srba.

Prvih dana maja 1941. godine u Sanski Most je došlo pet policajaca iz Zagreba i deset pripadnika ustaškog voda „Ante Starčević“ iz Prijedora. Ova grupa postala je mozak i udarna pesnica svih protivsrpskih akcija izvođenih zajedno sa lokalnim ustašama, žandarima, ali i znatnim dijelom naoružanog muslimanskog i hrvatskog lokalnog stanovništva.

Naznačenje zločina ili prve akcije nove vlasti u Sanskom Mostu

Početkom aprila 1941. godine sa područja sanskog sreza mobilisano je oko 4.500 vojnih obveznika. Od ovog broja u Aprilskom ratu zarobljeno je i odvedeno u zarobljeničke logore u Njemačku njih 277, od čega 255 Srba koji će sve vrijeme rata provesti u zarobljeništvu, dok su 22 muslimana i Hrvata oslobođeni tokom 1942. i 1943. godine. U ovom periodu bilo je zarobljeno znatno više muslimana i Hrvata, ali su oni iz prihvatnih zarobljeničkih logora u zemlji takođe bili oslobođeni. Usljed vojnog rasula tokom Aprilskog rata mnogi vojnici pošli su svojim kućama ponijevši sa sobom vojnu opremu i oružje. Znatan dio bivao je razoružan već na putu do kuće, naročito u Sanskom Mostu, Starom Majdanu i Vrhpolju, ali je bez sumnje dio vojnika naoružanje odnio kući.

Prvi zadatak organa ustaške vlasti bio je razoružavanje pripadnika jugoslovenske vojske koji su se vraćali kućama, te pretres sela radi oduzimanja oružja i vojne opreme. Već u ovim akcijama ustaše su vršile razna nasilja nad mirnim stanovništvom, ali nisu se zadržali samo na tome. Skala njihovih represivnih mjera iz dana u dan se proširivala. Od šikaniranja i prijetnji vrlo brzo su prešli na ucjenjivanje Srba, postavljanje ustaških kontrolnih organa u trgovinske radnje Srba i Jevreja, a ubrzo zatim i na konfiskaciju i pljačku zaliha robe srpskih i jevrejskih radnji i njihove imovine uopšte. Ovakva postupanja sa Srbima početkom maja 1941. godine dovela su i do prvih masovnih zločina.

Đurđevdanski otpor i prvi masovni zločini

Pod izgovorom oduzimanja oružja od srpskog stanovništva u selu Kijevo ustaške patrole su isplanirali i izveli akciju koja je dovela do Đurđevdanskog ustanka ili Đurđevdanskog oružanog otpora koji je bio prvi oružani otpor u okupiranoj Kraljevini Jugoslaviji. Kako su u ovim akcijama ranjena tri njemačka vojnika, Nijemci su strijeljali 27 srpskih seljaka iz okolnih sela.

Priprema Ilindanskog pokolja

Ma koliko da je bio planski isprovociran, majski otpor Srba iz Kijeva, Tramošinje i susjednih sela – nadasve njegova masovnost – na sreske vlsti djelovao je šokantno te se stoga prema daljem postupanju sa Srbima trebalo odnositi sa mnogo više pažnje. Prije svega provođene su akcije pridobijanja što šireg sloja muslimanskog i hrvatskog stanovništva. Oslanjajući se na postojeći istorijski jaz, vlasti su širile ustašku propagandu koja je (kako će se pokazati krajem jula) padala na plodno tlo.

U ovom cilju 28. 05. 1941. godine organizovan je i veliki miting na kojem je govorio ustaški stožernik i prvi čovjek Likvidature Vrbaske Banovine Viktor Gutić. Gutića je u Sanskom Mostu svečano dočekala delegacija sreske i gradske vlasti, a na mitingu se našlo i nešto više od 4.000 ljudi. Ispred gradske uprave gosta je pozdravio gradonačelnik Himzo Pašić Rešić. Gutić se u govoru zahvalio na srdačnoj dobrodošlici i dao nekoliko velikodušnih obećanja o finansijskoj i svakoj drugoj vrsti pomoći Sanskom Mostu, a zatim su Srbi postali centralna tema govora. Između ostalog, rekao je: ... Nema više srpske vojske! Nema više Srbije! Nema geđa naših krvopija, nestalo je ciganske dinastije Karađorđevića a i kod nas – uskoro – drumovi će poželjet Srbalja, al' Srbalja više biti ne će. Izdao sam drastične naredbe za njihovo potpuno ekonomsko uništenje, a slede nove za potpuno istrebljenje. Ne budite slabi ni pram jednog. Držite uvijek na umu, da su to bili naši grobari, i uništavajte ih gdje stignete a blagoslov našeg Poglavnika i moj ne će vam uzmanjkati. (...) Svaki, koji se za njih bude zauzimao, postaje samim tim neprijateljem Hrvatske slobode. (...) Srbi neka se ne nadaju ničemu, i za njih je najbolje neka se isele, neka ih nestane iz naših krajeva, iz naše domovine... Nakon Gutićevog govora riječ je ponovo uzeo gradonačelnik, koji se ... zahvaljuje na patriotskim riječima i uputstvima za dalji rad te u ime svojih građana obećaje, da će se u tančine tih uputstava držati...

Kako je u periodu april–maj 1941. godine vlast na regionalnom nivou uspostavljena i dobila neograničenu podršku državne vlasti, takav uspjeh je trebalo prenijeti i na lokalni nivo. U tom cilju posljednjih dana maja Viktor Gutić je posjećivao sve gradove Bosanske Krajine kako bi u saglasnosti sa lokalnim vlastima mjere za konačno uništenje srpskog stanovništva bile usaglašene i iskoordinisane.

Početkom juna, na temelju Gutićeve Odredbe objavljene u Hrvatskoj Krajini 08. 06. 1941. u sanskom srezu je izvršen popis svih Srba, muškaraca rođenih u periodu 1916–1924. godine. Popisani su i svi, uslovno rečeno, obrazovani ljudi, tačnije svi oni čije obrazovanje nadilazi nivo osnovne škole. Dakle, popisom je obuhvaćen onaj dio stanovništva koji je mogao organizovati i podići ustanak i biti njegov vitalni dio. Zatim su od početka juna pa do kraja jula uslijedila pojedinačna hapšenja uglednijih domaćina, uglavnom ponedjeljkom kada bi došli na pijacu.

Da bi sve mladiće imali na okupu i pod neposrednom kontrolom, ustaše su na temelju Gutićeve odredbe za popisane mladiće organizovali prisilan rad, kuluk. Mladićima stasalim za vojnu službu rekli su da će im ovaj rad na javnim poslovima biti priznat kao zamjena za služenje vojnog roka.

Kulučari su radili na cestama Lušci Palanka – Kamengrad – Husimovci, Sanski Most – Prijedor, Budimlić Japra – Stari Majdan i u Tomini. Bili su obavezni da svaki dan osim nedjelje rade na cesti od jutra do mraka. Od kuće su donosili hranu. Interesantno je da su na ove radove koji su izvođeni uglavnom na području muslimanskih i hrvatskih sela, ili mješovitih sela sa muslimanskom ili hrvatskom većinom, pozivani uglavnom mladići iz čisto srpskih sela. Na taj način su najsposobniji i najsnažniji Srbi držani na okupu, pod nadzorom cestara i ustaša, koji su obilazili radilišta. Ovakvo stanje potrajalo je sve do velikog Ilindanskog pokolja Srba.

Ilindanski pokolj sanskih Srba

Za razliku od junskih hapšenja popisanih Srba, koja su se svodila uglavnom na pojedince, krajem jula i početkom avgusta sanske ustaše, policija i za ovu namjenu organizovani dio uglavnom muslimanskog stanovništva izveli su dobro organizovanu i sinhronizovanu akciju masovnih hapšenja Srba.

U nedjelju i ponedjeljak, 27. i 28. 07.1941. godine pohapšeni su svi Srbi u Sanskom Mostu i naseljima koja su se nalazila u neposrednoj blizini grada. Sljedećeg dana pohapšeni su kulučari, mladići iz udaljenijih srpskih sela u koja ustaške patrole nisu zalazile. Svi uhapšenici smješteni su u veliki sreski žitni magacin, žandarmerijsku stanicu, zgradu osnovne škole i kotarski zatvor koji se nalazio u zgradi kotarskog predstojništva. Kako su ovi objekti bili ograničenog kapaciteta, a da bi obezbijedili mjesto za nove planirane uhapšenike, ustaše su počele likvidaciju već u noći između 29. i 30. 07. 1941. Likvidacije uhapšenika smještenih u žitni magacin vršene su u samom magacinu i u neposrednoj blizini na Alagića polju, na obali rijeke Sane. Ostali uhapšenici, smješteni u objektima u centru grada, odvođeni su na pravoslavno groblje Šušnjar u Kruharima, oko tri kilometra udaljenim od centra grada i tu likvidirani.

Sljedećeg dana ustaše su krenule u prikupljanje srpskog stanovništva koje se nalazilo u nacionalno mješovitim selima južno od grada: Čaplju, Lužanima, Kljevcima i Kasapnicama.

Srpsko stanovništvo Čaplja i Lužana pozvano je od ustaša da se javi kod Rešića kuća gdje bi bilo popisano zbog navodne deportacije u Srbiju. Nakon okupljanja Srbi su smješteni u jednu veću kuću i naveče u koloni odvedeni na čapaljske bare u blizini zaseoka Žegar, gdje su strijeljani.

Slična situacija zadesila je i Srbe iz Kljevaca i Kasapnica, s tom razlikom da je njima rečeno kako se moraju iseliti za Srbiju jer se na tom području uskoro otvara veliki front. Prikupljeno stanovništvo dovedeno je na željezničku stanicu u Vrhpolju. Na uzvišenju iznad željezničke stanice bio je postavljen ustaški puškomitraljez što je kod nekolicine uhapšenika izazvalo komešanje i otvoren napad na jednog ustašu. Nakon ovoga uslijedio je pokolj dijela uhapšenog stanovništva. U toku pokolja na stanicu je pristigao voz u koji su preživjeli uhapšenici ukrcani i odvedeni u žitni magacin gdje su likvidirani naredne noći.

U naredna dva dana ustaše su izvele slične akcije u selima koja su se nalazila sjeverno i sjevernoistočno od grada: Podlugu, Starom Majdanu, Podvidači, Suhači, Brdarima, Dževaru, Oštroj Luci, Rasavcima i Usorcima. Kako se glas o zločinima već proširio, a i ustaničke akcije postale po ustašku vlast sve opasnije, iz ovih sela su samo pojedinci i manje grupe odvođeni u grad. Većina je stradala u direktnom teroru (na kućnom pragu).

Srpski ustanak

U ovom periodu širom Krajine provođene su slične akcije uništenja srpskog stanovništva što je za posljedicu imalo izbijanje ustanka na širem području Bosanske Krajine, Like, Korduna i Banije, a koji je izazvao italijanske reakcije koje su se kretale u pravcu smirivanja stanja. Smatrajući ustaše glavnim krivcem za izbijanje ustanka, Italijani su odlučili da zaposjednu drugu okupacionu zonu kako bi smirili situaciju.

Već su prve italijanske reakcije imale učinka kod ustaških vlasti u Sanskom Mostu. Ubilački pir je prestao 03. 08. 1941, da bio sutradan sreski telal Mile Krunić obznanio narodu saopštenje sreskih vlasti koje je glasilo: Čujte i počujte! Od danas nema više pravo svak da ubija Srbe, od danas Srbe mogu ubijati samo pripadnici moćnog Njemačkog Rajha i pripadnici oružanih snaga Nezavisne Države Hrvatske. Preživjeli uhapšenici, uglavnom žene i djeca iz okolnih sela, vraćeni su svojim kućama.

Italijanska reokupacija druge okupacione zone, izvedena sredinom avgusta 1941, dovela je do neke vrste pacifikacije ovog područja te su i zločini nad Srbima do kraja 1941. bili svedeni na pojedinačne ekscese.

Deportacije i prevođenje u rimokatoličku vjeru

Pored masovnih zločina, uništenje Srba u NDH trebalo je izvršiti i prisilnim deportacijama za Srbiju i vjerskim konverzijama. Tako je već u maju i aprilu iz Sanskog Mosta deportovan bivši sreski načelnik Dragoljub Popović, koji je bio rodom iz Čačka. Iza njega su deportovani još neki službenici rodom iz Srbije, među kojima je bilo i nekoliko učitelja i nastavnika. Deportacije su nastavljene i u nekoliko narednih mjeseci. U noći 10-11. 06. 1941. u Sanskom Mostu je pohapšeno šest sveštenika sa ukupno 18 članova porodica i poslati su u logor Caprag odakle su prebačeni za Beograd.

Istovremeno kad i deportacije i pojedinačna hapšenja, trajala je i snažna agitacija rimokatoličkih sveštenika za prelaz pravoslavnih na rimokatoličku vjeru. Do Ilindanskog pokolja sanskih Srba ova agitacija imala je ograničeno dejstvo, uglavnom u gradu gdje su nekoliko porodica izvršile vjersku konverziju. Međutim, nakon pokolja su na rimokatoličku vjeru prešle gotovo sve preživjele porodice iz sela pogođenih julskim i avgustovskim akcijama.

Vidi još

• Drugi svjetski rat
• Nezavisna Država Hrvatska
• Genocid nad Srbima u Drugom svjetskom ratu
• Zločini ustaša u Drugom svetskom ratu

Literatura

• Arhiv Bosne i Hercegovine (ABiH), Zemaljska komisija za istraživanje zločina okupatora i njihovih pomagača (ZEMKOM).
• Branko J. Bokan, Sanski Most u NOB I-III, tom II, Sanski Most 1980.
• ' Dušan Lukač, Ustanak u Bosanskoj krajini, Beograd 1967.
• Jakov Danon, Verica M. Stošić, Memoari na holokaust Jevreja Bosanske Krajine, Banja Luka 2010.
• Stevo Kovačević, Istočni Podgrmeč u NOB, Beograd 1977, 13.