Википедија

Ilirska kasina

једна од првих читаоница у Београду

Ilirska kasina bila je jedna od prvih čitaonica u Beogradu. Osnovali su je pristalice Ilirizma, odnosno jugoslovenske ideologije, koji su tražili da se neodložno radi svim sredstvima na oslobođenju svih Jugoslovena. Osnovana je krajem 1845. godine. To je izazvalo njihove protivnike da i oni, početkom sledeće godine, osnuju Čitalište u Beogradu.

Ilirska kasina
Kasina
"Zdanje kod jelena", gde se nalazila Ilirska kasina (desno) i zgrada u kojoj je bilo Čitalište beogradsko (levo), Anastas Jovanović, 1865.
Osnivanje26. oktobar (7. novembar po novom kalendaru) 1845.
Zatvaranje1848.
LokacijaBeograd
 Kneževina Srbija
Koordinate44° 49′ 06″ S; 20° 27′ 11″ I / 44.8182492° S; 20.4530473° I / 44.8182492; 20.4530473
PredsednikStevan Hrkalović
AdresaGlavna čaršija, kasnije Dubrovačka ulica (današnja Ulica kralja Petra 12)
Ljudevit Gaj

Istorijske okolnosti uredi

U beogradskoj „Srpskoj kafani” (danas „Znak pitanja”) tridesetih godina 19. veka bio je običaj da se drže novine koje su posetioci mogli čitati. Pouzdano se zna da je prvi broj "Novina srbskih", koji je izašao 5. januara 1834. godine, pročitan naglas u ovoj danas čuvenoj kafani.[1] Očigledna je bila potreba da se osnuje mesto na kome bi građani mogli doći do razne literature. Predlog za osnivanje jedne ovakve ustanove potiče još iz 1840. godine,[2] kada je jedna grupa građana tražila je odobrenje od gradskih vlasti da osnuje kasinu (čitaonicu).[1]

U međuvremenu u Hrvatskoj su mađarski vlastodršci nastojali da slome ilirski pokret. Primenjivali su policijski pritisak, progone, zatvor i oštru cenzuru. U Beču su prikazivali pokret kao buntovnički. Deo hrvatskog plemstva, pod pritiskom i radi svojih klasnih privilegija, otvoreno je stao na stranu Mađara, pa se odvija sukob između iliraca i mađarofila. Godine 1843. vlasti su zabranile upotrebu ilirskog imena.[3] Zato 1844. i 1845. godine članovi tajnog demokratskog panslavističkog kluba u Beogradu štampaju prvi jugoslovenski list „Branislav” i to u Državnoj štampariji, koji je tajno prenošen preko Save i distribuiran među slovenskim stanovništvom u tadašnjoj Austriji. Zbog Ovoga je Austrija osudila Kneževinu Srbiju, ne bez posledica za Srbiju.[4]

Nekada se u ulici Kralja Petra, na prostoru gde se danas nalazi zgrada Narodne banke nalazio prvi beogradski hotel „Zdanje kod jelena”. Novinar lista „Vreme”, u članku iz 1938. godine, piše o prošlosti ovog dela grada: „Na uglu današnjih ulica Kralja Petra i Gračaničke bio je stari han, gde su odsedale kiridžije, kočijaši i drugi. Na tom mestu podigao je knez Mihailo 1841. godine zgradu za hotel, pošto u to doba nije bilo nijednog uređenog hotela u Beogradu. Zgrada je dovršena 1843. Na jugoistočnom roglju krova imala je kao ukras bronzanog jelena,[5] zbog čega je dobila ime "Zdanje kod jelena".[1] To je bila trospratna zgrada sa kafanom na uglu pomenutih ulica u prizemlju, a na gornjim spratovima bile su gostinske sobe. Figura jelena stajala je na konzoli, no ona je propala za vreme požara koji se desio 15. i 16. aprila 1849. godine. Ova zgrada poznata je pod imenom 'Staro zdanje'”. Kasnije se u ovoj zgradi nalazio „Grand hotel” i „Ilirska kasina”.[6] Po završetku zgrade ponovo je pokrenuto je pitanje osnivanja jedne kasine u njoj, ali je do ostvarenja ove zamisli došlo tek 7. novembra 1845. godine. U Kasini su predavani francuski i slovenski jezici: ruski, češki i poljski. Nju su mogli da posećuju samo njeni članovi. Neki su ovo Kasinu zvali Ilirska kasina, a vodio ju je Stevan Hrkalović, rodom iz Otočca.[1]

Istorija Ilirske kasine uredi

 
Matija Ban
 
Janko Šafarik

Kasinu su osnovale pristalice Ilirskog pokreta, odnosno Jugoslovenske ideologije, koji su tražili da se neodložno radi svim sredstvima na oslobođenju svih Jugoslovena. Oni se nisu uvek slagali sa mnogima u gradu u pitanju plana, načina rada i sredstava kojima su se služili. Ovo se naročito ispoljilo krajem 1845. godine, kada je osnovana Kasina, pa je već početkom 1846. osnovano i Čitalište beogradsko, u zgradi koja se nalazila odmah preko puta "Zdanja kod jelena".[5] Bila su ovo mesta sastajana dveju grupa koje su se gložile i zazirale jedna od druge, iako su radile na istoj stvari. Osnivanje Kasine izazvalo je mnoge Beograđane, koji nimalo nisu simpatisali Ilirstvo i koji su zastupali mišljenje da najpre treba osloboditi Srbe i ujediniti ih, pa tek onda preći na akciju oslobađanja Jugoslovena, da osnuju Čitalište,[1] 24. februara 1846. godine.[5] Najžešći protivnik Ilirstva bio je Jelisije Vukajlović, tada činovnik Kneževine Srbije. Vukajlović i njegovi pomagači pokrenuli su u Beogradu sve koji su imali dosta vlasti, uticaja, i novca kako bi se osnovalo Čitalište beogradsko.[7] Osnivači, a kasnije i članovi Čitališta bili su, između ostalih i Raja Damjanović, Miša Anastasijević i Atanasije Nikolić. Oni su zamerali Kasini ilirski cilj. Postoje mišljenja da je ovu konfrontaciju izazivao i otpor prema većem uticaju katoličanstva, mada je među članovima Ilirske kasine bilo više pravoslavaca.[8]

Ilirska kasina nije radila dugo. Ugasila se oko 1848. godine, kada su se vodeći članovi Ilirske kasine učlanili u Čitalište.[9] Godine 1957. bio je jedan pokušaj da se Ilirska kasina ponovo otvori, ali nije uspeo.[10]

Osnivanje uredi

Kasinu su 26. oktobara (7. novembar po novom kalendaru) 1845. osnovali istaknuti rodoljubi, pristalice Ilirskog pokreta, koji su dolazili u Beograd i radili na oslobođenju i ujedinjenju Jugoslovena.[1] Vodeći među njima bio je Stevan Hrkalović, u saradnji sa trgovcem Manojlom Jokićem, profesorom Jankom Šafarikom, činovnikom Ilijom Pržićem i drugima, koji su svi pripadali tajnom demokratskom panslavističkom klubu u Beogradu.[8]

Nedugo posle pojave Ilirizma u Hrvatskoj počeli su ilirci da dolaze u Kneževinu Srbiju, da traže zaposlenje ili pomoć u ideološkoj borbi za oslobođenje i ujedinjenje Ilira.[a] Jedan od onih koji su tada došli u Srbiju bio je i Stevan Hrkalović, koji je službovao u Kneževini Srbiji, u kojoj je ostao do smrti. Službeničku karijeru završio je kao rukovodilac pošta u Kneževini.[11]

Stevan Hrkalović uredi

Glavni članak: Stevan Hrkalović

Stevan Hrkalović došao je u Srbiju kada je knez Miloš 1837. rešio da osnuje Kneževsko serbsku vojenu akademiju (Višu vojnu školu). Kako nastavnika nije bilo u Srbiji, tražio je oficire iz Austrije. Hrkalović, tada oficir austrijske vojske, se javio na knežev poziv pismom od 25. aprila 1837. godine. Pored srpskohrvatskog on je govorio i nemački, francuski, engleski i italijanski jezik, a imao je i pedagoško iskustvo kao profesor u kadetskoj školi. Od svih koji su se tom prilikom prijavili, Sovjet je izabrao Hrkalovića. On je u službu stupio novembra 1837. godine, kada mu je povereno rukovođenje školom, a knez mu je obećao čin srpskog oficira kad pređe u srpsko državljanstvo. Hrkalović je sa sobom doneo plan rada i plan organizovanja škole. Hrkalović je već tada bio u prijateljskim odnosima sa Ljudevitom Gajem,[12] vođom Ilirskog pokreta i bio zagovornik ilirizma.[13]

Hrkalović je sa velikom ljubavlju radio na organizovanju i vođenju Vojne akademije, ali je Akademija ukinuta već sredinom 1838. godine. Posle ukidanja kratko vreme je stanovao kod Gligorija Vozarovića u Beogradu, a zatim prešao u Zemun. Tokom službovanja u Srbiji održavao je veze sa Tomašom Burijanom (1802-1874) i Pavelom Šafarikom. Iz Zemuna je Hrkalovć otišao u Zagreb, a zatim tokom 1838. putovao širom teritorija u kojima je tada živelo južnoslovensko stanovništvo (današnja Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Crna Gora) [14] Vraća se u Beograd 1939. godine, uz novčanu pomoć Ljudevita Gaja. U svojim pismima Gaju Hrkalović se izjašnjava kao simpatizer Ustavobranitelja, što nije bilo s naklonošću prihvaćeno od strane vlasti, pa mu državna služba nije odobrena.[15] Hrkalović ponovo napušta Beograd, gde se vraća 1843. godine, po dolasku na vlast kneza Aleksandra i ustavobranitelja i zatražio obećano mesto načelnika Vojnog odeljenja. Knez Aleksandar je 3. novembra 1843. postavio Hrkalovića za „privremenog činovnika po osobenim poručenijama pri Popečiteljstvu vnutrenih djela”. Hrkalovića je najviše pomagao Ilija Garašanin, koji mu je davao i novčanu pomoć. Na ovaj položaj ga je i doveo kako bi mu mogao pomoći u radu na jugoslovenskoj propagandi. Otada je Hrkalović stalno u državnoj službi, najviše sarađujući sa Garašaninom na jugoslovenskoj propagandi izvan Kneževine Srbije.[16]

Delatnost Ilirske kasine uredi

 
František - Franjo Zah

O osnivanju i radu Ilirske kasine najviše podataka ima iz izveštaja poljskog agenta u Beogradu Franje Zaha, koji je takođe bio član tajnog demokratskog panslavističkog kluba u Beogradu. Ilirska kasina bila je, prema Zahovim izveštajima, popularna među uglednim ljudima i prosvećenom omladinom, među kojima su bili i Matija Ban, Paja Čavlović, Dimitrije Danić (trgovac), komandant konjičkog garnizona Gavrilović, Janko Šafarik, Manojlo Jokić i drugi. Kasina je bila lepo uređena. Imala je tri prostorije: trpezariju, čitaonicu i bilijar salu. Članarina u kasini iznosila je 3 forinte mesečno (dok je u Čitalištu bila samo 1 ili 2 cvancika). Sam Zah nije bio član ni jednog od ovih čitališta, jer je u oba imao prijatelje kojih nije hteo da se odrekne, ali je ipak davao savete Hrkaloviću i Banu i podržavao Ilirsku kasinu, jer je smatrao da ima više patriotskih elemenata.[8]

U Hrvatsoj nije bilo pomena o Kasini, ali su srpske novine povremeno pisale o njenoj prosvetnoj delatnosti, a posebno pohvalno o časovima jezika koje su besplatno mogli pohađati svi članovi – francuskog, ruskog, češkog i poljskog. Godine 1881. ponovo je u srpskoj štampi pisano o Kasini. Tada je rečeno da Kasina nije bila pristupačna svakome i da je zbog te ograničenosti i drugih potreba osnovano Čitalište.[17]

Kako je Čitalište beogradsko imalo daleko više članova nego Ilirska kasina, imalo je i više sredstava, a samim tim i više mogućnosti da se razvija. U takvo Čitalište na kraju se upisao i sam Zah, a za njim, uoči bune 1848/49. i članovi kasine Hrkalović, Čavlović, Ban, Jokić i drugi. Tim činom kasina se ugasila, odnosno prestala da postoji.[9]

Napomene uredi

  1. ^ zapravo južnoslovenskih naroda, jer su ilirci sve pripadnike ovih naroda nazivali Ilirima

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ a b v g d đ Istorija Beograda 2 1974, str. 775
  2. ^ Durković-Jakšić 1970, str. 122
  3. ^ „ilirizam”. Hrvatska enciklopedija. Leksikografski zavod Miroslav Krleža. Pristupljeno 15. 3. 2020. 
  4. ^ Durković-Jakšić 1970, str. 121
  5. ^ a b v Milićević 2011, str. 11
  6. ^ Nušić 1984, str. 13
  7. ^ Milićević 2011, str. 24
  8. ^ a b v Durković-Jakšić 1970, str. 124
  9. ^ a b Durković-Jakšić 1970, str. 126
  10. ^ Istorija Beograda 2 1974, str. 776
  11. ^ Durković-Jakšić 1970, str. 109
  12. ^ Durković-Jakšić 1970, str. 110
  13. ^ Durković-Jakšić 1970, str. 111
  14. ^ Durković-Jakšić 1970, str. 112
  15. ^ Durković-Jakšić 1970, str. 115
  16. ^ Durković-Jakšić 1970, str. 117
  17. ^ Durković-Jakšić 1970, str. 127-128

Literatura uredi

  • Durković-Jakšić, Ljubomir (1970). „O Stevanu Hrkaloviću”. Istorijski časopis. Beograd: Istorijski institut. knj. XVI-XVII, 1966-1967: 109 — 132. Pristupljeno 15. 3. 2020. 
  • Istorija Beograda. 2, Devetnaesti vek. Beograd: Prosveta. 1974. COBISS.SR 122258439
  • Milićević, Milan Đ. (28. 5. 2011). „Beogradski toponimi”. Bio jednom jedan Beograd. 1. Pristupljeno 14. 3. 2020. 
  • Nušić, Branislav (1984). Stari Beograd. Beograd: Prosveta. COBISS.SR 57704204
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Илирска_касина&oldid=26889941”