Iračko-iranski rat

Iračko-iranski rat, poznat i kao Prvi rat u Persijskom zalivu i Prvi zalivski rat, bio je oružani sukob između Iraka i Irana koji je vođen od 22. septembra 1980. do 20. avgusta 1988. godine. Ratu je prethodio niz teritorijalnih sporova između Irana i Iraka, motivisanih iračkom težnjom da zauzme naftom bogatu pokrajinu Huzestan (Arabistan) sa arapskim stanovništvom i istočnu obalu rijeke Šat el Arab, kao i spor o liderstvu među zemljama u Persijskom zalivu. Iransko-irački rat bio posljednji veliki sukob u okviru Hladnog rata i jedan od najdužih oružanih sukoba 20. vijeka.

Iračko-iranski rat
Slijeva nadesno: iračko dijete-vojnik; iranski vojnik sa gas-maskom; američka fregata USS Stark (FFG-31) koju je greškom napalo iračko vazduhoplovstvo; borci OMIN koje su uništile iranske snage tokom operacije Mersad; irački vojnici, zarobljeni u Koramšaru; ZU-23-2 iranske vojske
Vrijeme 22. septembar 1980. — 20. avgust 1988. (7 godina, 10 meseci, 4 sedmice i 1 dan) Mjesto Persijski zaliv, Irak, Iran Ishod Nerješeno: Irak nije uspio anektirati pokrajinu Huzestan Iran nije uspio zbaciti Sadama Huseina sa vlasti Rezolucija Savjeta bezbjednosti OUN 598, prekid vatre
Sukobljene strane
Irak Narodni mudžahedini Irana Demokratski revolucionarni front za oslobođenje Arabistana (DRFOA) Demokratska partija Iranskog Kurdistana (DPIK) uz podršku: vojske: Sudan Jordan	Iran Demokratska partija Kurdistana (DPK) Patriotski savez Kurdistana (PSK) Vrhovni islamski savjet Iraka (VISI) uz podršku: Sirija Sjeverna Koreja Libija
Komandanti i vođe
Sadam Husein (Predsjednik Iraka) Spisak Ali Hasan el Madžid Taha Jasin Ramadan Izat Ibrahim ed Duri Abed Hamid Mahmud Tarik Aziz Adnan Hejralah Sadam Kamel Mohamed Džesem ed Džaburi Sultan Hašim Ahmad Hamid Radža Salah et Tikriti Masud Radžavi Marjam Radžavi	Ruholah Homeini (Vrhovni vođa Irana) Spisak Abulhasan Banisadr Muhamed-Ali Radžaji Ali Hamnej Akbar Hašemi Rafsanžani Ali Šamhani Mohamed Džavad Bahonar Mir-Hosein Musavi Mustafa Čamran Ali Sajad-Širazi Hosein Harazi Mohsen Rezaji Masud Barzani Džalal Talabani
Jačina
100.000+ (+ civili i milicija)	100.000+ (+ civili i milicija)
Žrtve i gubici
između 450.000 — 650.000	između 450.000 — 957.000 (100.000 ubijenih biološkim oružjem)

Iračko-iranski rat 22. septembar 1980- Teheran

U Iranu se 1979. godine odvila Islamska revolucija pod vodstvom ajatolaha Ruholaha Homeinija, Strahujući od širenja revolucije i na Irak, gdje je većina stanovništva, kao i Iranu, bila šiitski muslimani, irački predsjednik Sadam Husein otpočeo je pripreme za rat. U to vrijeme Irak je imao podršku SAD, SSSR i većine arapskih država, dok se Iran nalazio u međunarodnoj izolaciji.

Bez objave rata, Irak je 22. septembra 1980. godine napao Iran. Iračka vojska nije uspjela ostvariti značajne uspijehe i do juna 1982. bila je protjerana sa svih iranskih teritorija koje je prethodno zauzela. Usljedjela iranska invazija na Irak nije bila uspješna. Od 1982. do 1988. rat je imao uglavnom pozicioni karakter. Godine 1988. Irak je tokom niza operacija Tavakalna ala Alah oslobodio teritorije koje je okupirao Iran i uspješni razvio ofanzivu duboko u teritoriju Irana. Pod prijetnjom vojne katastrofe, Homeini je iste godine pristao na primirje koje je predložio Irak, čime je okončan sukob.

Tokom rata, obje strane su koristile hemijsko oružje, u ratu su učestvovala djeca-vojnici, a Iran je praktikovao taktiku „živih talasa”. Tokom „rata gradova” Iran i Irak su vršili raketne napade, što je izazvalo više od 20 hiljada civilnih žrtava. Iračko-iranski rat izazvao je značajnu ekonomsku štetu objema državama i odredio je svjetski poredak na Bliskom istoku.

Naziv sukoba

U Iranu za sukob se koriste nazivi „nametnuti rat” (pers. جنگ تحمیلی‎) ili „sveta odbrana” (pers. دفاع مقدس‎). U Iraku se koristi naziv „Sadamova Kadisija” (arap. قادسية صدام) prema bici kod Kadisije protiv Sasanida tokom arapskog osvajanja Persije.

Uzroci rata

Iransko-Irački odnosi

Šat el Arab, sporna teritorija između Iraka i Irana

Još od Osmansko-persijskih ratova u 16-om i 17. veku , Iran (do 1935. godine — Persija) i Osmanlije su se borili za kontrolu nad Irakom (tadašnja Mesopotamija) prvenstveno zbog kontrole nad vodenim putevima Šat el Araba koji su bili vitalni za pomorske trgovačke rute i izlaz na Persijski zaliv. Konačno, granice između dve zemlje su utvrđene primirjem iz 1639. godine i ostale su nepromenjene sve do 20. veka. Sa otkrićem nafte početkom 20. veka, ovaj pomorski put dobija na značaju kako za Iran tako i za Irak, pošto je Šat el Arab bio glavna ruta izvoza nafte iz obe zalivske zemlje. Da bi se sprečili potencijalni sukobi, Iran i Irak potpisali su 1937. godine sporazum kojim su granice ponovo jasno definisane, a iste godine su obe države postale potpisnice Sadabadskog ugovora, koji je u suštini bio pakt o nenapadanju između Turske, Iraka, Irana i Avganistana, čime su odnosi dve zemlje dodatno ojačani.

Ugovor iz 1937. godine definisao je granicu između Iraka i Irana duž toka reke gde je najniži nivo iste u toku suše (na istočnoj strani Šat el Araba) sa izuzetkom gradova Abadan i Koramšar gde je granica išla duž tzv. telvega, oblasti najniže elevacije koju Šat el Arab dostiže u svom toku. Ovakav ugovor je de fakto dao Iraku kontrolu nad najvećim delom vodenog toka, i Iranski brodovi su morali da plaćaju plovnu taksu za korišćenje istog.

1955. godine obe nacije su potpisale Bagdadski pakt, međutim državni udar u Iraku 1958. godine doveo je na vlast nacionalističku vladu koja je, doduše na kratak period, istupila iz pakta. Irački lider general Abd Al-Karim Kasim izjavio je 18. decembra 1959. godine : „Mi ne želimo da se osvrćemo na istoriju arapskih plemena u Al-Ahuazu i Mohamarehu (arapski nazivi za iransku provinciju Huzestan i grad Koramšar). Osmanlije su dodelile Mohamareh, koji je bio deo Iračke teritorije, Iranu." Iračko nezadovoljstvo zbog činjenice da Iran kontroliše naftom bogatu provinciju Huzestan (koju su Iračani još i nazivali Arabistan što na persijskom ugrubo znači „Arapska zemlja"), kao i zbog činjenice da tu provinciju nastanjuje uglavnom stanovništvo koje govori arapskim jezikom, nije bilo samo retoričko. Irak je postupno počeo da podržava secesionistički pokret u Huzestanu, i u isto vreme je lobirao za svoj cilj na međunarodnom planu. Na nizu sastanaka Arapske lige Iračani su pokušavali da naglase probleme svojih teritorijalnih pretenzija ka Huzestanu, doduše bez nekog velikog uspeha.

Irak je pokazivao sve veće nezadovoljstvo i sve manje želje za ispunjavanjem potpisanih ugovora i paktova sa Iranom, pogotovu nakon dolaska na vlast socijalističke Ba'at partije 1968. godine (koja je došla na vlast državnim udarom), i nakon smrti egipatskog predsednika Gamala Abdela Nasera 1970. godine, koji je važio za najvećeg arapskog lidera, usled čega je Irak, sada već pod potpunom kontrolom Sadama Huseina, postao samoproklamovan „lider arapskog sveta", prenaglašavajući problem svojih odnosa sa Iranom oko Šat el Araba, kao problem „celog arapskog sveta".

U isto vreme sredinom 1960—ih godina, iranski šah Reza Pahlavi je pokrenuo velike reforme iranske vojske. Zahvaljujući ogromnim sredstvima dobijenim od naftne industrije, ali i dobrim političkim vezama sa zapadom, pre svega SAD i UK Pahlavi je mogao da u vrlo kratkom roku uloži rekordne sume novca, i iransku vojsku naoruža ogromnim količinama vrlo savremenog naoružanja. Ovakvo besomučno trošenje novca na vojsku i naoružavanje izazvalo je još veće tenzije, i Iran, sada kao lokalna vojna sila, počeo je da gleda na svoje odnose sa Irakom sa drugačijeg nivoa.

U aprilu 1969. godine Iran je proglasio ugovor iz 1937. zastarelim i prekinuo je sa plaćanjem takse Iraku za korišćenje vodenih puteva. Šah je naveo kao glavne argumente da gotovo uvek rečna granica ide uz talveg, kao i da većinu plovila koja saobraćaju duž Šat el Araba čine iranski tankeri, te je shodno tome ugovor iz 1937. nepravedan prema Iranu. Irak je zapretio ratom u slučaju da iranski brodovi pokušaju da koriste plovne puteve bez plaćanja takse, ali kad je 24. aprila 1969. prvi iranski brod slobodno zaplovio Šat el Arabom uz pratnju brodova Iranske Ratne Mornarice, Irak — kao vojno neuporedivo slabija zemlja od Irana- nije uradio ništa.

Iransko naoružavanje i odbacivanje ugovora iz 1937. označilo je početak akutnih tenzija između dve zemlje; iste 1969. godine Sadam Husein izjavio je : „Irački sukob sa Iranom vezan je za Huzestan, koji je Iračko tlo, a koji je aneksiran od strane Irana za vreme strane vladavine." Ubrzo posle toga iračke radio i TV stanice počele su sa emitovanjem programa na teritoriji „Arabistana" u kome su otvoreno pozivali arapsko pa čak i beludžko stanovništvo Huzestana na pobunu protiv šahove vladavine. Televizijske stanice iz Basre počele su da prikazuju iranski Huzestan kao deo iračke teritorije i deo nove provincije pod imenom „Nasirija" (ناصرية), a za iranske gradove su korištena isključivo arapska imena.

1971. godine odnosi između Iraka i Irana su prekinuti nakon što je Iran aneksirao ostrva Abu Musa, Veći i Manji Tunb nakon povlanječa Britanaca sa njih. Ova ostrva, koja se nalaze unutar Persijskog zaliva i čuvaju Ormuski prolaz, vitalan za pomorski saobraćaj iz i u zaliv, nisu bila naseljena i sem strateške, nisu imala nikakvu drugu vrednost. Koristeći vojnu nadmoć, Iran je sva tri ostrva proglasio svojom teritorijom, i odmah rasporedio vojne snage na njih; iako je novoosnovana država UAE takođe proglasila ova tri ostrva svojom teritorijom, iranska vojna nadmoć zaustavila je svaku potencijalnu akciju UAE i Iraka u pravcu oslobađanja ovih teritorija od iranskog prisustva. Kao osvetu zbog pretenzija na Huzestan i njegovog prisvajanja, te podrške UAE, Iran je započeo aktivno da podržava Kurdske nacionaliste u njihovoj borbi protiv iračke vlasti. Iranci su naoružavali i obučavali Kurde dajući im čak na korišćenje baze i bolnice na iranskoj teritoriji. Ovakvo stanje rezultiralo je velikim tenzijama koje su marta 1974. godine eskalirale u niz pograničnih sukoba između iračke i iranske vojske koji su potrajali celu godinu do marta 1975, kada je Irak pokrenuo ofanzivu u toku koje je prvi put otvoreno prešao na teritoriju Irana. Bez obzira na upotrebu tenkova, i činjenicu da su Iračani napali na više mesta duž granice sa Iranom, ubrzo su odbijeni od strane mnogo veće i modernije iranske vojske, koja je u tom trenutku bila peta po veličini vojska sveta. Pogotovu se istakla uloga modernog i velikog iranskog ratnog vazduhoplovstva koje je bilo sačinjeno od tada najmodernijih američkih lovaca F-4 fantom i F-5 Tajger. Iračko rukovodstvo je, shvativši da ne može da se nosi sa iranskom vojnom snagom, zatražilo primirje koje je potpisano u Alžiru 6. marta 1975. godine. U toku perioda od 13. juna do 26. decembra iste godine postignut je niz bilateralnih sporazuma kojima je ostvareno primirje između dve zemlje. Alžirskim sporazumom dogovoreno je da Irak ustupi Iranu Šat el Arab duž celog telvega, u zamenu za normalizaciju odnosa i prekid iranske pomoći kurdskim pobunjenicima. Alžirski sporazum je doživljen od strane iračke javnosti kao poniženje; međutim sporazum je značio trenutni prekid iranske i američke pomoći kurdskim borcima, što je omogućilo brzu pobedu iračkih snaga u kampanji za koju se tvrdi da je odnela živote preko 20 000 Kurda.

Odnosi između dve zemlje nakratko su se popravili u toku 1978. godine kada su iranski agenti u Iraku otkrili da se sprema državni udar finansiran od strane Sovjetskog Saveza sa namerom da se sa vlasti zbaci Sadam Husein. Iranci su ove informacije prosledili Huseinu koji je u znak odmazde pogubio veliki broj generala i članova vlade koji su bili deo zavere. U znak zahvalnosti prema Iranu, Husein je proterao iz Iraka ajatolaha Ruholaha Homeinia, šiitskog religijskog vođu koji je bio glavni zagovornik borbe protiv šaha i uvođenja islamske republike, a koji je živeo u azilu u Iraku od proterivanja iz Irana 1964. godine. Uprkos svemu ovome, Sadam Husein i iračka elita smatrali su Alžirski sporazum kao trenutno primirje, nikako kao konačno rešenje iračko-iranskog spora, i poučeni negativnim iskustvom iz pograničnog konflikta 1975. godine, počeli su obimne reforme i naoružavanje vojske, čekajući odgovarajuću priliku da razreše pitanje Šat el Araba.

Odnosi nakon Islamske Revolucije

Glavni članak: Iranska revolucija

Uprkos tenzijama između dve zemlje i iračkim pretenzijama na Šat el Arab i Huzestan, iračka vlada je isprva pozdravila Islamsku Revoluciju u Iranu. Svrgavanje šaha sa vlasti je između ostalog, bio jedan od ciljeva iračke vlasti, pa su Iračani pozdravili revoluciju i njen anti-rojalistički stav. Međutim, gotovo odmah po povratku u Iran, februara 1979. godine ajatolah Homeini je pozvao irački narod na islamsku revoluciju. Vlasti u Teheranu i Bagdadu bile su, i bez već komplikovanih odnosa dve zemlje, direktno suprotstavljene u smislu političke ideologije — i dok je Sadamova Ba'at partija bila socijalistička, sa izrazito sekularnim karakterom, novoosnovana Islamska Republika je bila teokratska, i religija je određivala svaki aspekat politike — uključujući i spoljašnje odnose. Shodno tome, ubrzan porast tenzija je bio gotovo neizbežan. Uprkos svemu navedenom, Sadam Husein je u javnom govoru 17. jula 1979. godine pozdravio iransku revoluciju i pozvao na iransko-iračko prijateljstvo zasnovano na politici nemešanja u unutrašnja pitanja. Tek kada je i nakon ove izjave, ajatolah Homeini nastavio da poziva narod Iraka, a pogotovu šiite, na svrgavanje Ba'at partije sa vlasti, nova iranska vlada je shvaćena u Bagdadu kao direktna pretnja.

Sadamov primarni cilj je bio ono što su Iračani nazivali „ispravljanje nepravde Alžirskog sporazuma", odnosno vraćanje kompletnog Šat el Araba pod iračku kontrolu i okupacija naftom bogate iranske pogranične pokrajine Huzestan. Sadamov dugogodišnji cilj je bio da Irak zameni Egipat na mestu lidera arapskog sveta, ali i da ostvari potpunu kontrolu nad Persijskim zalivom što bi Irak učinilo regionalnom ekonomskom supersilom.

Poniženje Alžirskog sporazuma iz 1975. godine je bio jedan od glavnih motivacionih faktora za iračko rukovodstvo; u period nakon vojnog i političkog poraza od Irana Sadam Husein je započeo reformu vojske; koristeći novac od nafte, uvećao je za 5 godina iračku vojnu moć dvostruko. Procenjuje se da je u godini pre početka rata (1979-1980) Irak zaradio od nafte oko 33 milijarde $. Većina tog novca je potrošena na vojne ali i civilne infrastrukturne projekte; u periodu pre samih ratnih operacija iz Sovjetskog Saveza i Francuske su isporučene Iraku ogromne količine raznovrsnog naoružanja. Iračko rukovodstvo je između ostalog posmatralo iz prve ruke kako se nekada moćna iranska armija koja ih je porazila u konfliktu 1974-75. raspada pod pritiskom sankcija i revolucionarnih čistki; i u tome su videli priliku da materijalizuju svoje aspiracije ka teritorijalnom širenju.

Među mnogim faktorima bila je i činjenica da je populacija iranskog Huzestana mahom sačinjena od etničkih Arapa, te je Sadam mogao u slučaju invazije da se predstavi kao „arapski oslobodilac" koji je došao da oslobodi svoje sunarodnike od „iranske opresije". Mnoge zalivske zemlje, pre svega Saudijska Arabija, Kuvajt i UAE koje su gajile neskriveno neprijateljstvo prema socijalističkom Iraku, podržavale su Sadama u ideji o napadu na Iran; prvenstveno se plašeći širenja Islamske Revolucije unutar svojih granica, ali i u želji da se okonča višedecenijski uticaj Irana kao najmoćnije države persijskog zaliva. Mnogi uticajni Iranci koji su se našli u egzilu u Iraku nakon Islamske revolucije, nagovarali su Sadama na invaziju, uveravajući ga da će haos u kome se Iran našao nakon svrgavanja šaha dovesti do brzog pada mlade Islamske Republike.

Stanje pre početka rata

Iračke pripreme za rat

Poraz u pograničnom sukobu sa Iranom 1975. godine ostavio je jak utisak na iračke vlasti. Iranska vojna moć, koja je ostvarena novcem od nafte bila je drastično veća od iračke. U periodu od 1965. do 1975. godine iranska vojska je opremljena najsavremenijim naoružanjem mahom američke proizvodnje. Najveći utisak je na Iračane međutim ostavilo iransko ratno vazduhoplovstvo. Iranski avioni odneli su suštinsku pobedu nad iračkom vojskom u toku marta 1975. godine, a iračko ratno vazduhoplovstvo, naoružano starijim avionima britanske i sovjetske proizvodnje, dodatno oslabljeno političkim čistkama (koje su u periodu od 1973. do 1978. odnele živote bar 60 oficira iračkog ratnog vazduhoplovstva a nekoliko stotina je uhapšeno i proterano iz zemlje) nije moglo da uradi apsolutno ništa što bi onemogućilo totalnu iransku dominaciju nad nebom. Nepoverenje koje je irački režim tradicionalno gajio prema vazduhoplovstvu bilo su velika prepreka za razvoj istog. Tek 1971. godine potpisan je ekonomsko-vojni sporazum nazvan ,,20 godina prijateljstva" sa Sovjetskim Savezom koji je obuhvatao veliku modernizaciju vojnih snaga. Prvi moderni sovjetski avioni koji su stigli u Irak bili su avioni MiG-21M i MF u jesen 1973. godine a naručeni su i avioni Su-20 kao zamena za starije avione Su-7BMK koji su činili kičmu lovačko bombarderske avijacije Iraka . Isporuke su međutim tekle sporo — nepoverenje u kadrove ratnog vazduhoplovstva i strah od potencijalne revolucije, kao i besomučne čistke oficirskog kadra doprinele su sveopštoj nezainteresovanosti za ovaj rod vojske od strane vlasti. Tek nakon 1975. godine i ponižavajućeg poraza od Irana, ozbiljno se pristupilo modernizaciji svih rodova vojske a posebno ratnog vazduhoplovstva. Tako je 1975. godine naručeno 12 aviona Tu-22B i 2 aviona Tu-22U. Upravo u tom periodu nakon 1975. godine Iračani su pokazali volju da nabave veće količine modernog naoružanja, pa su naručeni avioni MiG-21bis, MiG-23MS i MF i lovci-bombarderi Su-22. Sa druge strane, Sovjetski Savez nije bio siguran u režim u Bagdadu i gledao ga je sa velikim podozrenjem, pa je savremena tehnika a posebno vazduhoplovna, isporučivana sa velikim oklevanjem. Ovo je nateralo Iračane da potraže alternativu sovjetskom naoružanju i tako je postignut dogovor sa Francuskom o kupovini višenamenskih aviona Miraž F1 krajem 1977. godine. Između ostalog 1976. godine isporučeni su prvi avioni MiG-23 i prvi avioni Su-20 a sledeće godine i avioni MiG-21bis i MiG-21UM.

Pred sam rat, Sovjeti su, uznemireni pretnjom Islamske revolucije isporučili Iraku tada vrlo moderne avione MiG-25 sredinom 1979. godine i lovce-bombardere MiG-23BN. Do početka rata u jesen 1980. godine, iračko ratno vazduhoplovstvo imalo je oko 350 mlaznih aviona i to 14 bombardera Tu-22M i Tu-22U; oko 50 aviona MiG-23MS, MF i UB, oko 120 aviona MiG-21PFM, M, MF, bis, U i UM, oko 90 aviona Su-17 i Su-22, oko 40 aviona MiG-25PD i RB te oko 30 aviona Miraž F1. Ovo je dovelo iračko vazduhoplovstvo u poziciju da po prvi put u svojoj istoriji može da se meri sa vazduhoplovstvom svog većeg suseda.

Sa druge strane oklopne snage Iraka su uvek bile veće ili u najmanju ruku izjednačene sa iranskim oklopnim snagama. Tako je recimo, u periodu do početka sukoba sa Iranom 1975. godine Irak već imao preko 600 tenkova T-55, da bi početkom iste 1975. iz SSSR stiglo prvih 100 tenkova T-62. Nakon Alžirskog sporazuma krenulo je drastično naoružavanje od strane Bagdada; do početka rata isporučeno je još 600 tenkova T-62 a pred sam početak rata oko 100 tenkova T-72. Do samog rata, iračke oklopne snage brojale su oko 2000 tenkova i oko 1000 oklopnih vozila — skoro dvostruko više nego što je na raspolaganju imao Iran.

Iračani su namenili tenkovima glavnu ulogu u svojoj ratnoj doktrini; između ostalog gotovo ceo Irak (kao i iranska pokrajina Huzestan) je pustinjska zaravan sem severoistočnog dela uz granicu sa Iranom, pa je tle pogodno za tenkovsko ratovanje; njihove obaveštajne pripreme za rat bile su jako detaljne i bili su upoznati sa trenutnim stanjem u iranskoj vojsci; znali su da je celokupna oblast Šat el Araba vrlo jednostavna za forsiranje pa su od Sovjetskog Saveza nabavili odgovarajuću opremu za prelazak reka. Takođe irački obaveštajci su znali da je zbog Islamske revolucije iranska vojska u rasulu i da je pogranični grad Koramšar, koji su pre revolucije čuvale dve cele divizije u mesecima pre rata bio branjen sa svega par bataljona loše opremljene iranske vojske. U celom rejonu Šat el Araba nalazilo se svega par iranskih tenkovskih jedinica veličine čete. Zbog toga je iznenadni tenkovski prodor u iranski Huzestan praćen pešadijom izabran kao glavna taktika iračkog napada u mesecima pre rata.

Početak rata

U septembru 1980. godine Irak je, odgovarajući na niz okršaja u graničnom području, izvršio invaziju na naftom bogatu iransku pokrajinu Huzestan.

Do kraja tog meseca Irak je prekršio sporazum iz 1975. i preuzeo kontrolu nad celim područjem delte Šat el Arab. Obe zemlje su počele s napadima iz vazduha.

Iranska revolucija je januara 1979. godine s vlasti svrgla šaha Rezu Pahlavija, kog je podržavao Zapad, i ustoličila radikalni šiitski islamski režim ajatolaha Homeinija.

Ajatolah je želeo da proširi svoju ideologiju i na druge zemlje Bliskog istoka, uključujući i Irak, gde je vladajuća sunitska elita duže vreme obuzdavala nepokornu šiitsku većinu. Talas podrške za ajatolaha Homeinija proširio se među iračkim šiitima, uzrokujući otpor vlastima, pa čak i pokušaj atentata na potpredsednika vlade Tarika Aziza.

Mišljenja o uzrocima iračke invazije na Iran se razlikuju. Neki drže da je razlog bio ustanak Šiita, drugi da je cilj bio odbrana Bliskog istoka od širenja Homeinijeve ideologije, dok treći navode Sadamovu želju za vlašću.

Izraelski vazdušni napad

Glavni članak: Operacija Opera

Uprkos anticionizmu islamskog režima ajatolaha Homeinija, Izrael je podržao Iran. Tokom 1970-ih Irak je pokušao da nagovori Francusku da mu proda nuklearni reaktor sličan onim koji su korišćeni u francuskom programu za razvoj oružja. Francuska je to odbila, ali je pristala da proda delove i pomogne u izgradnji eksperimentalnog reaktora Osirak u nuklearnom centru Tuvajta nedaleko od Bagdada.

Izrael je utvrdio da Irak razvija nuklearno oružje. Strahujući da bi Irak u budućnosti mogao da napadne Izrael, premijer Menahem Begin je poslao nekoliko ratnih aviona tipa F-16, koji su za samo nekoliko sekundi reaktor pretvorili u ruševine. Izraelska vojska je tada saopštila da je napadom „nuklearni duh Bagdada vraćen nazad u bocu“.

Izraelski napad je dočekan s osudom, čak i od strane Sjedinjenih Država, tradicionalnog izraelskog saveznika.

Hemijsko oružje

Zna se da je Irak od 1983. koristio bojni otrov iperit, a od 1985. i nervni bojni otrov tabun protiv iranske pešadije i slabo obučenih dobrovoljaca. Tabun ih je ubijao u vrlo kratkom vremenu.

Godine 1988. Irak je hemijsko oružje upotrebio protiv Kurda na severu zemlje (operacija Anfal). Neke kurdske gerilske jedinice pridružile su se iranskoj ofanzivi. Dana 16. marta 1988. Irak je na kurdski grad Halabdžu bacio bombe punjene bojnim otrovima iperit, sarin i tabun. Procenjuje se se da je poginulo od 3.200 do 5.000 civila, dok su mnogi preživeli bili suočeni s dugotrajnim zdravstvenim problemima.

Hemijsko oružje je korišćeno i tokom iračke ofanzive pod nazivom Anfal, sedmomesečne ofanzive u kojoj je korišćena taktika spaljene zemlje i u kojoj je ubijeno ili nestalo između 50.000 i 100.000 Kurda. Tada je uništeno i na stotine sela.

Savet bezbednosti Organizacije ujedinjenih nacija doneo je rezoluciju kojom je osuđeno korišćenje hemijskog oružja. No, Sjedinjene Države i druge vlade zapadnog sveta u završnim fazama rata počele su da pružaju vojnu i političku podršku Bagdadu.

Podrška Zapada

Zapad je strahovao od širenja radikalnog islamizma koji je propagirao ajatolah Homeini, pa je hteo da spreči pobedu Irana. Godine 1982. Sjedinjene Države su uklonile Irak s popisa država koje podržavaju terorizam. Dve godine nakon toga uspostavljeni su diplomatski odnosi, koji su bili prekinuti još od Arapsko-izraelskog rata (1967). Glavni irački dostavljač oružja bio je njegov dugogodišnji saveznik, SSSR.

Nekoliko zapadnih država, uključujući Ujedinjeno Kraljevstvo, Francusku i Sjedinjene Države, potajno je prodavalo oružje i vojnu opremu Iraku, a Amerikanci su sa Sadamovim režimom sarađivali i na obaveštajnom planu. Skandal „Irangejt“, kojim je otkriveno da su Sjedinjene Države tajno prodavale oružje Iranu, pokušavajući isposlovati oslobađanje američkih talaca iz zarobljeništva u Libanu, izazvao je nesuglasice između Vašingtona i Bagdada.

U završnim fazama rata Iran i Irak su svoje vojne snage usmerili na napade na naftne tankere u Persijskom zalivu pokušavajući tako da onemoguće jedno drugo da ostvare prihod od izvoza nafte.

Američki, britanski i francuski ratni brodovi bili su upućeni u Zaliv, gde je nekoliko kuvajtskih tankera plovilo pod američkom zastavom i vojnom pratnjom kako bi se sprečilo da ih napadne Iran.

Tokom „tankerskog rata“ američki ratni brodovi su 1988. godine uništili više iranskih naftnih platformi i čak oborili iranski putnički avion s 290 civila. Vlasti u Vašingtonu su tvrdile da se to desilo „greškom“.

Mir i dug

Iranci sprovode zarobljene iračke vojnike

Prekid vatre stupio je na snagu mesec dana kasnije, 20. avgusta, a u to područje su upućene mirovne snage Organizacije ujedinjenih nacija.

Rat nije bitnije promenio granicu između dve države, ali cena osmogodišnjeg ratovanja u ljudskim žrtvama i posledicama po privredu je bila ogromna i za Irak i za Iran. Procenjuje se da je poginulo 400.000 do milion ljudi, a da ih je ranjeno čak 750.000. Tela poginulih su otkrivana sve donedavno.

Ekonomska cena rata je, prema nekima, za svaku zemlju iznosila više od 400 milijardi dolara. U taj iznos su uključeni troškovi razaranja i procena o izgubljenom prihodu zbog otežane proizvodnje i izvoza nafte.

Literatura

• Karsh, Efraim (2002). The Iran–Iraq War 1980–1988 (na jeziku: engleski). Bloomsbury USA. ISBN 9781841763712. Pristupljeno 8. 3. 2019. 
• Pollack, Kenneth Michael (2004). Arabs at War: Military Effectiveness, 1948-1991 (na jeziku: engleski). U of Nebraska Press. ISBN 9780803206861. Pristupljeno 8. 3. 2019. 
• Farrokh, Kaveh (2011). Iran at War: 1500-1988 (na jeziku: engleski). Bloomsbury USA. ISBN 9781846034916. Pristupljeno 8. 3. 2019. 
• Murray, Williamson; Woods, Kevin M. (2014). The Iran-Iraq War: A Military and Strategic History (na jeziku: engleski). Cambridge University Press. ISBN 9781107062290. Pristupljeno 8. 3. 2019. 
• Razoux, Pierre (2015). The Iran-Iraq War (na jeziku: engleski). Harvard University Press. ISBN 9780674915718. Pristupljeno 8. 3. 2019. 

Spoljašnje veze

• Iranski snimak bitke