Irski ustanak (1641)
Irski ustanak (1641) bio je pobuna irskih i engleskih katolika u Irskoj protiv naseljavanja engleskih i škotskih protestanata i njihove dominacije u državnoj upravi Irske. Ovaj ustanak bio je jedan od neposrednih uzroka engleskog građanskog rata. Ustanak je bio dugoročna posledica politike engleskih vladara iz dinastije Tjudora (1509-1603) i Stjuarta (1603-88), koji su Irsku agresivno naseljavali protestantima iz Engleske i Škotske.[2]
| Irski ustanak (1641) | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo Irskog rata i engleskog građanskog rata | |||||||||||
 Progon protestanata u Irskoj na engleskoj graviri iz vremena ustanka. | |||||||||||
| |||||||||||
| Sukobljene strane | |||||||||||
 Kraljevstvo Engleska |
 Irska katolička konfederacija | ||||||||||
| Komandanti i vođe | |||||||||||
|
Džejms Ormond[1] |
Rori O'Mur | ||||||||||
Pozadina uredi
Od sredine 16. veka (tj, od početka reformacije u Engleskoj), zemlja u Irskoj je postepeno oduzimana od irskih zemljoposednika u korist doseljenika iz Engleske, i stvorio se "začarani krug" u kome je svaka pobuna protiv engleske vlasti (i oduzimanja zemlje) kažnjavana novim oduzimanjem poseda od pobunjenika. Provincija Manster gusto je kolonizovana Englezima posle 1580. nakon gušenja Dezmondovih pobuna (engl. Desmond Rebellions1569-73 i 1579-83). Hju O'Nil, grof od Tajrona (engl. Hugh O'Neill, Earl of Tyrone) odupirao se engleskom naseljavanju u Alster punih 9 godina (1594-1603). 1607. O'Nil i drugi irski velikaši iz Alstera napustili su Irsku u nameri da se vrate sa španskom vojskom: nikada se nisu vratili i Alster je masovno kolonizovan. Kralj Džejms I (1603-25) vladao je Engleskom i Škotskom, pa je naseljavanje Alstera postalo zajednički britanski poduhvat, sa bar polovinom doseljenika iz Škotske.[2]
Raseljavanje domaćih Iraca išlo je zajedno sa progonom katoličke crkve u Irskoj: engleski protestanti držali su svu vlast u Irskoj, dok su katolici bili isključeni iz državne službe. Irski parlament potčinjen je engleskom Parlamentu još u 15. veku (engl. Poynings' Law), a u 17. veku izbori su bili namešteni u korist engleskih, škotskih i irskih protestanata, koji su tako dobili većinu u irskom Parlamentu. Međutim, većina Iraca ostala je katolička, kao i "staroengleska" aristokratija, koja je živela u Irskoj još od 12. veka.[2]
Surova uprava ser Tomasa Venvorta, grofa Staforda (engl. Sir Thomas Wentworth), kraljevskog namesnika Irske (1632-40) otuđila je sve slojeve stanovništva u Irskoj. Staford je pokušavao da podigne kraljevske prihode i slomi katoličko plemstvo u Irskoj, konfiskujući imanja irskih katolika pod bilo kakvim izgovorom i planirajući masovnu kolonizaciju provincija Konot i Lenster. Iako je opozvan 1640, njegova politika nastavljena je pod njegovim naslednicima.[2]
Ustanak uredi
Katolička zavera uredi
Tokom 1641. neprijateljstvo Iraca i protestantskih doseljenika pogoršalo se zbog loše žetve; ohrabreni otporom Škota engleskoj vlasti u biskupskim ratovima (1639-40), Rori O'Mur, lord Konor Megvajer, Hju MekMahon i ser Felim O'Nil su u septembru sa drugim nezadovoljnim irskim katolicima skovali zaveru da zaštite svoje interese i povrate oduzeta imanja. Zaverenici su planirali da iznenadnim napadom zauzmu nekoliko ključnih gradova i utvrđenja, a zatim pregovaraju sa engleskim vlastima.
22. oktobra 1641. manje grupe irskih ustanika pod komandom Felima O'Nila napale su više slabo branjenih vladinih utvrđenja u Alsteru: ustanici bi ušli prerušeni, a zatim bi savladali stražare i zarobili oficire. Ustanici su tako osvojili tvrđave Šarlemon, Montdžoj, Dangenon i druge. Međutim, ustanici u Dablinu otkriveni su izdajom: Megvajer i MekMahon su uhapšeni (i pogubljeni u Londonu 1645), dok je Rori O'Mur uspeo da pobegne.
Širenje ustanka uredi
Neuspeh ustanika da zauzmu Dablin pretvorio je planirani državni udar bez krvoprolića u otvoreni rat. Iako je ser Felim O'Nil izdao proglas u kome ustanici izražavaju vernost engleskom kralju, ozlojeđenost Iraca u Alsteru prema doseljenicima brzo je dovela do eksplozije nasilja: protestanti su ubijani na sve strane, kuće su im paljene i imovina pljačkana. U poznatom pokolju u selu Portadaun (okrug Arma), novembra 1641, oko 100 ljudi, žena i dece je pobacano sa mosta i utopljeno u reci Ban.
Za nekoliko dana, veći deo južnog Alstera (okruzi Tajron, Arma i Daun) bio je u rukama ustanika. U novembru, ustanak je zahvatio Lenster i Drogeda je opsednuta. Kralj Čarls I imenovao je Džemsa Batlera, grofa Ormonda za zapovednika engleske vojske u Irskoj, ali trupe poslate da oslobode Drogedu potukao je Rori O'Mur kod Džulijanstona u okrugu Mid 29. novembra 1641. Do proleća 1642. pobuna je zahvatila čitavu Irsku.
Reakcija u Britaniji uredi
Hiljade protestantskih doseljenika pobijene su od ustanika, a mnogi su izbegli u Englesku. Izveštaji o masakrima brzo su se raširili Engleskom i Škotskom i probudili strah od međunarodne katoličke zavere. U engleskom Parlamentu, Džon Pim, vođa opozicije, okrivio je kraljeve ministre za zaveru sa pobunjenicima u Irskoj i predložio da se kralju ne sme dati kontrola nad vojskom koja će gušiti ustanak. Ser Felim O'Nil ojačao je opoziciju tako što je objavio lažno kraljevsko naređenje, kojim se Ircima naređuje da ustanu protiv Parlamenta. U prkos kralju, Parlament je podigao sopstvenu vojsku (engl. Militia Bill) i u martu 1642. obećao zemlju u Irskoj svima koji daju priloge za opremanje vojske (engl. Adventurers Act). U međuvremenu, parlament Škotske poslao je 10.000 vojnika u Alster da zaštite protestantske naseljenike.
Irska konfederacija uredi
U maju 1642. katoličko sveštenstvo Irske organizovalo je nacionalni sinod u Kilkeniju u Lensteru, kako bi stavilo ustanak pod kontrolu i ujedinilo Irsku protiv protestantskih osvajača. Sa predstavnicima irskog plemstva i "staroengleske" katoličke aristokratije, sinod je u oktobru prerastao u Generalnu Skupštinu Kofederacije (engl. Confederate General Assembly) sastavljenu od gornjeg (plemstvo i sveštenstvo) i donjeg doma (sitna vlastela). U novembru je izabran Vrhovni Savet Konfederacije (engl. Supreme Council) od 24 člana (po 6 iz svake od četiri provincije Alster, Lenster, Manster i Konot) pod predsedništvom Ričarda Batlera, grofa Mongareta, kao privremena vlada Irske (dok kralj ne reši svoj sukob sa engleskim Parlamentom)[3]. Konfederacija je izjavljivala vernost kralju Čarlsu, ali je uspostavila sopstvenu vojnu i civilnu vlast i uputila poslanike u Pariz, Madrid i Vatikan, sa zadatkom da traže vojnu pomoć i ubede irske najamnike u stranoj službi da se vrate u domovinu, pošto je ustanak, sa izbijanjem Prvog engleskog građanskog rata (1642-47) prerastao u Irski rat (1641-53). U međuvremenu, obrazovane su 4 regionalne vojne komande (Alster, Lenster, Manster i Konot).
Reference uredi
- ^ Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (knjiga 2). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 693.
- ^ a b v g „The Irish Uprising, 1641”. bcw-project.org. Pristupljeno 2020-01-16.
- ^ Skupština se sastajala u Kilkeniju svake godine do 1648. Konfederacija je formalno raspuštena u januaru 1649. sporazumom i savezom između irskih ustanika i rojalista.