Историјат слободног краљевског града Суботице

Istorijat slobodnog kraljevskog grada Subotice (izvorno: „Szabadka Szabad Királyi Város története“) je dvotomno delo Ištvana Ivanjija profesora Subotičke gimnazije, pisana i objavljena u drugoj polovini XIX. veka. Ivanji je pisao na svom maternjem, mađarskom jeziku, dok se u Subotici podjednako govorio i srpski, hrvatski i bunjevački.

Korica prvog toma monografije

Monografija predstavlja složenu građu na preko 1200 strana koji prezentuje materijal nezaobilazan u studiranju istorije Vojvodine, naročito o njenom novijem dobu (XVI-XIX vek). Malo je ko od Ivanjijevih savremenika ostavio budućim generacijama ovako kvalitetnu monografiju njihovog grada.

Prvi tom (1886) se bavi istorijatom, dok je drugi (1892) klasična monografija i svojevrstan leksikon onovremenih društvenih prilika, narodnih i etničkih običaja, geografskih i prirodnih odlika, opisuje kulturni i religiozni život, privredu, obrazovanje itd.

Prvi tom – istorijske prilike

Prvi tom izašao je 1886. godine, i podeljen je na šest poglavlja:

1. Uvod – Grad i njegove administrativne granice, ime grada (nastanak i etimologija), pečat i grb grada
2. Od praistorije do srednjeg veka
3. Subotica u vremenu mađarskih kraljeva, do 1542. (Osnivanje grada, pobuna pora, početak turske najezde, Car Jovan Nenad)
4. Turski period 1542-1686. (Turska administrativna uspostava, Segedinska nahija, depopulacija, status mađara pod turskom upravom, priliv novog stanovništva)
5. Graničarski period 1686-1743. (Oslobođenje od turskog jarma, ponovno useljenje mađara i srba, nastavak borbe protiv turaka, organizovanje graničara, Rakocijev ustanak, normalizacija građanskog života)
6. Grad pod novim imenom: Sveta Marija, 1743-1779. (Sukob mađara i pravoslavnih srba i njegovo rešavanje, feudalni sukobi, unutrašnje prilike i poreski sistem, sukob grada i carske Komore, borba za autonomiju i nezavisnost, osnivanje naselja Bajmok, oslobođenje grada od bečke hegemonije – dobijanje diplome slobodnog grada košta grad 5000 zlatnika)
7. Grad pod imenom: Marija Teresiopolis i od 1779. slobodni kraljevski grad Sabadka (Nove privilegije grada, sukob sa županijom, reforme kralja Jozefa drugog, Turski rat, Francuski ratovi, osnivanje prigrađa Aleksandrovo, kolera 1831. godine, Mađarska revolucija 1848. i Srpska Vojvodina, provizorija i povratak pod krunu, izmirenje Austrije i Mađarske – period dualizma)

Tabla sa prikazom arheoloških nalaza

Drugi tom – društvene prilike

Drugi tom izdat je sedam godina nakon prvog, što ukazuje na ekstremni rad koji je uložen, a uključivao je i putovanja do Beča i Budima. Ivanjiju se tokom ovih godina čak pogoršao vid, tako da je jedno vreme i suspendovan od profesorskog rada. Ovo se razume ako se uzme u obzir preko hiljadu strana meterijala napisanih rukom, a da bi se knjige napisale trebalo je autor da pronađe odgovarajuće izvore i reference u matičnim knjigama, crkvenim i vojnim arhivima, gradskim dokumentima, raznim pismima i zapisima. Subotica i okolina je od tada, naročito u novije vreme obrađivana u niz izdanja i monografija, ali nikad u tako opširnom i obimnom delu, sa toliko detalja i raznovrsnih tema.

Drugi, zaključni tom štampan je 1892. godine, i ima jedanaest poglavlja:

1. Gradska mesna uprava (Razvoj, politika, lista činovnika)
2. Organizacija grada (Zajednička svojina, nepokretna dobra, feudalni zemljoposednici, zgrade, kapital, poslovi i zarade, građanski porezi, opis glavnih privrednih delatnosti itd.)
3. Državni poreski sistem (Vojni porezi, porez na promet, raspodela poreza po periodima itd.)
4. Opis svojine grada (Pogranični sporevi, opis subotičkih pustara, opis Palića sa privredom, prirodne karakteristike okoline grada, poljoprivreda, lista vlasništva itd.)
5. Industrija i trgovina, banke (Istorijat, unutrašnji život, lista banaka u Subotici)
6. Građanstvo i naseljavanje
7. Religiozna pripadnost i etnička podela (Rimokatolici, Franjevci, istaknute verske ličnosti, crkvene zgrade, narodni običaji, završavanje subotičke katedrale, lista klerika, karakteristike crkve na pustarama, kapele, istaknuti verski spomenici i groblja, katolički Nemci; pravoslavni Srbi, Jevreji, protestanti)
8. Obrazovanje (Osnovne škole u gradu i na selu, muške i ženske škole, lista profesora i upravnika, učiteljske škole, srpske škole, jevrejske škole, škola likovne umetnosti, muzička škola, privredno-trgovinske škole, škola za zanatlije, gimnazija)
9. Društvo i kultura (Institucije, udruženja, kasina, štampa, dobrotvorna društva)
10. Bunjevci i njihovi običaji (Poreklo imena i domovina, dijalekt, stil oblačenja, građevinsko nasleđe, duhovnost, domaća radinost, narodna nošnja, način svadbe, prelo, kolo, materica, kralica i ostali bogati običaji)
11. Geografija (Šetnja gradom, nastanak unutrašnje strukture)
12. Dodatak - lista probranih dokumenata

Jedno interesantno istorijsko poglavlje

Ivanji na stranama 86-117 opisuje težak život u vremenu najezde Turaka, a izdvaja se opis – Ludoški. Naime narod se sa okolnjih pustara u begu od turaka povlačio u trsku Ludoškog rita. Znajući da ih turci ako ih uhvate neće štedeti, neki su to skrivanje usavršili do kraja, tako da su čak i zaranjali pod vodu da bi samo kroz grančicu trske uzimali vazduha. Ali Turci su mnoge od njih namamili lukavstvom, vičući noćima sa obale "Kato, Baro, Maro! Izađite hrabro, jer je neprijatelj otišao!" Pošto su u tu svrhu koristili jezik meštana, uz pomoć ranije zarobljenih, mnogi su se u nadi spasa povukli iz vode i bivali uhvaćeni. [pp. 94]

Na žalost, i među Mađarima je bilo izdajnika, koji su Turcima pomagali u pokušaju proširenja velike Osmanske države i na Bačku. Na primer izvesni Imre Tekeli (mađ. Tököli Imre) čija je vojska izdajnika između ostalog 1695. godine napala i Suboticu, rasteravši stanovništvo u okolne šume i usmrtivši oko 30 branitelja grada. Svemu tome, i haranju turske vojske i njihove vazele po Bačkoj stao je na kraj Eugen Savojski koji je Tekelija i od njega predvođenu tursku vojsku sustigao, i u čuvenoj bici kod Sente zauvek razbio njihove napore da napadaju sever. Kao poseban kuriozitet Ivanji napominje da je na svom povratku u Beč, da bi skratio put kroz Bačku i sprečio bolesti Savojski prošao Kanjižu, Segedin, Suboticu, Meljkut, Riđicu, Santovo i Kolut. [pp. 97]

Odnosi između naroda i narodnosti

Ivanji se autentično i bravurno bavi sa i pivotalnim temama. Odnosi stanovnika različite etničke pripadnosti, pre svega mađara i srba koji su Suboticu nastanjivali ili koji su respektivno jedni ili drugi imali vlast, bili su ne samo složeni već i netrpeljivi. Mir je često bio na krhkim nogama. Samo što su turci isterani, počela je borba za privilegije, imanja, feudalne zemlje, političku vlast itd.

Titel, glavna ulica, u Ivanjijevo vreme

Po Ivanjijevim rečima srbi su se u to vreme sastojali od katoličkih (Ivanji: "šizmatskih") srba i bunjevaca (Ivanji: "dalmatinaca"), i da su se u Suboticu uselili radi služenja vojne obaveze, iako u to vreme nijedan sukob sa turcima nisu imali. Tako da se dovelo u pitanje postojanje te milicije i pokušalo se sa njihovom ispostavom južnije, na granicu sa tadašnjom Osmanskom državom, koju su činili Tisa i Dunav. Deo subotičkih srba se tako dobrovoljno iselio u Šajkašku (u mesta Lok, Titel, Mošorin) i na druga mesta (Brestovac, Petrovaradin, pa i Beograd, koji je upravo bio oslobođen od turaka) a delom i u Slavoniju. Mnogi su opet ostajali, iskazavši lojalnost Bečkoj kruni. Prema Ivanjiju matične knjige Franjevaca dokazuju da su se bunjevci nešto ranije uselili od srba u ovom periodu (iz Bosne i Dalmacije), iako su se ta dva slovenska naroda ponašala relativno uniformno i većinom bili katoličke veroispovesti. Bunjevaca je čak i bilo više u Subotici nego srba, a čak i najviše ovde u celoj Bačkoj. [pp. 89]

Ivanji takođe u velike detalje opisuje sukob lokalne civilne uspostave i srba u vremenu Leopolda prvog. Za vreme Turske vlasti u Srbiji srbi su se masovno iseljavali na sever, i bili primljeni da žive u Baji, Subotici, Segedinu, u Temišvarskoj oblasti. Oni su se kao izbeglice obratili direktno Beču, jer su prema mađarima u to vreme gajili sumnjičavost – iako ih je Mađarska u velikom broju primila u vreme velike seobe predvođene patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem. Ivanji kaže da su srbi koji su dospeli u gradove bili vešti u raznim rukotvorinama i postajali cenjene zanatlije, privrednici i trgovci. Ali problem su predstavljali oni nastanjeni u zemunicama na pustari, jer su se – ne razumejući se u drugo no ratovanje – prijavljivali u vojsku.

Po Ivanjijevim rečima u jednom periodu lokalna srpska milicija uspostavljene nemačke Graničarske oblasti je odbila da registruje svoju porodicu i da na imanje plaća porez. Tako da je grad bio primoran da se obrati lično kruni, koja je naredila da se isele svi koji odbiju da svoju imovinu prijave i da na nju plaćaju dažd. Prema Ivanjiju, do ovoga je došlo jer su naoružani srpski graničari kao dežurni ratnici koji su se dobrovoljno prijavili protiv turaka, uživali specijalne privilegije koje su ih učinile ležernim. Pošto nakon isterivanja turaka iz ovih krajeva Pogranična milicija nije imala posla, a njihova nemačka komanda je bila podalje (u Segedinu), oni su počeli da se ponašaju pobunjenički. Nisu poštovali zakon, službenike županije, maltretirali su civilne stanovnike i seljake. Jednom prilikom je sukob između nezavisne milicije i grada čak oružano eskalirao, tako da je županija bila primorana da razoruža militante, što je izazvalo negodovanje krune, kojoj je pogranična vojska direktno bila podređena. [pp. 105]

Iako su za vreme austrijske hegemonije srbi bili privilegovani i potpuno izdvojeni iz županijskog društvenog uređenja (povlastice u vidu velikih danaka, oslobađanje od poreza i dobijanje zemlje kao vojna plata) Ivanji priznaje da je srpsko življe za vreme autonomne mađarske uprave u drugoj polovini XVII. veka ipak bilo delimično zapostavljeno, što je proizašlo iz različitosti te dve nacije. Ali ne i na verskoj osnovi, kao što su srbi tvrdili zato što su tada kao manjina (samo 1/3 stanovništva grada) dobijali manje sredstava za svoje kulturne ustanove i održavanje crkvi. Prema Ivanjiju srbi nacionalisti predvođeni popama su sve nesuglasice podizali do nivoa verske netrpeljivosti, iako su srbi u Bačkoj pravoslavlje po želji i neometano praznovali. [pp. 245]

Problemi kod Ivanjija

Ivanji je relativno lepo oslikao vremensku panoramu, vladao je poznavanjem prilika. Ipak ima pojedinih nedoslednosti sa zvaničnom istoriografijom ili novijim podacima, kao i grešaka u tumačenjima. No ne treba mu zameriti iz bar dva razloga:

• pisao je u duhu vremena i svoje stavove gradio na osnovu tadašnjih svatanja;
• svoj rad je kvalitetno referencirao, poziva se na tada raspoložive izvore.

Na primer Ivanji posvećuje veliku pažnju Bunjevcima, za koje kaže da su slovenska većina u Subotici, ali ih delimično zadužuje prema sebi ne smatrajući ih etničkim entitetom, već samo katoličkim Srbima. Takođe i Srbe koje je smatrao neznatnom manjinom u Subotici (ali o njima ipak detaljno pisao), dok vojvođanske Hrvate, Šokce, Rusine, Slovake i druge narodnosti i ne pominje, ili samo ukratko.

Spoljašnje veze

Oba toma dostupna su u reprint izdanju: CIP – Katalogizacija u publikaciji, Biblioteka Matice srpske, Novi Sad: 949.711.3 Subotica, Izdao: EBI, 1991; ISBN 86-81847-01-05, a) Subotica – Istorija 5429767.