Википедија

Istorija Novog Zelanda

Novi Zeland je jedno od poslednjih naseljenih kopna na Zemlji.

Maorsko naseljavanje Novog Zelanda predstavlja krajnju tačku u dugom lancu kratkog naseljavanje ostrva u južnom Tihom okeanu

Polinezijski period uredi

Radiougljenično datiranje, deforestacija i maorski mitohondrijski genom[1] sugerišu da je Novi Zeland prvi put naseljen od strane istočnih Polinežana između 1250. i 1300.[2][3] nakon serija dugih putovanja preko ostrva u južnom Pacifiku.[4] Tokom narednih vekova ti doseljenici su razvili zasebnu kulturu danas poznatu pod nazivom Maori. Stanovništvo je podeljeno na ivi (plemena) i hapu (podplemena), koja su imala raznolike odnose, od međusobne saradnje do sukoba. Grupa Maora je u jednom trenutku naselila Čatamska ostrva (koja su nazvali Rekohu, danas Varekauri), na samom jugu, gde su razvili sopstvenu kulturu koja se zove Moriori.[5][6] Populacija Moriori je bila desetkovana između 1835. i 1862, uglavnom zbog maorske invazije i porobljavanja, uz bolesti koje su doneli Evropljani. Do 1862. preživeo je svega 101 pripadnik ovog plemena a poslednji punokrvni Moriori je umro 1933. Danas se oko 1.000 stanovnika Novog Zelanda izjašnjava kao Moriori.[7]

Evropsko naseljavanje uredi

Prvi Evropljani koji su došli do Novog Zelanda bili su Holanđanin Abel Tasman i njegova posada koji su doplovili do Novog Zelanda 1642.[8] Susret sa domorodačkim stanovništvom je bio neprijateljski, četiri člana posade su ubijena a jedan Maor je pogođen iz topa.[9] Evropljani nisu ponovo dolazili na Novi Zeland sve do 1769. kada je britanski istraživač Džejms Kuk oplovio i mapirao celu obalu.[8] Nakon Kuka, Novi Zeland su posećivali brojni brodovi koji su se bavili lovom na kitove i foke kao i trgovački brodovi. Trgovali su hranom, oruđem, oružjem i drugom robom u zamenu za drvo, hranu i vodu.[10] Pojava krompira i musketa su značajno izmenili maorsku poljoprivredu i ratništvo. Krompiri su obezbedili dovoljnu količinu hrane, što je omogućilo duže i održivije vojne akcije.[11] Kao posledica nastupili su međuplemenski Musketni ratovi, više od 600 bitaka između 1801. i 1840. u kojima je ubijeno 30-40.000 Maora.[12] Od ranog 19. veka hrišćanski misionari su počeli da naseljavaju Novi Zeland i kao rezultat njihovog rada većina maorskog stanovništva je prihvatila hrišćanstvo.[13] Maorsko stanovništvo je tokom 19. veka spalo na oko 40 procenata broja pre kontakta sa Evropljanima, a glavni faktor su bile nove bolesti dok su sukobi sa Evropljanima bili veoma retki.[14]

 
Fragment Vajtangi dogovora

Britanska vlada je 1832. postavila Džejmsa Basbija za namesnika na Novom Zelandu[15] a 1835, nakon najave Francuske da želi da kolonizuje Novi Zeland, labava konfederacija pod nazivom Ujedinjena plemena Novog Zelanda je dala proglas o nezavisnosti i obratila se britanskom kralju Vilijamu IV sa molbom za zaštitu.[15] Nemiri koji su usledili i prave nejasnoće o karakteru ove deklaracije o nezavisnosti su primorali britansko Ministarstvo kolonija da pošalje kapetana Vilijama Hobsona da uspostavi suverenitet britanske krune i da ispregovara dogovor sa Maorima.[16] U Zalivu ostrva je 6. februara 1840. potpisan Ugovor iz Vajtangija, jedan od najznačajnijih dokumenata iz istorije Novog Zelanda.[17] Kao odgovor na pokušaj kolonijalnih kompanija da osnuju nezavisnu naseobinu u Velingtonu[18] i pokušaja kolonizacije od strane Francuza u Akaroi[19] Hobson je 21. maja 1840. proglasio britanski suverenitet na teritoriji celog Novog Zelanda.[20] Nakon potpisivanja ugovora i proglašenja suvereniteta, broj imigranata, uglavnom iz Ujedinjenog Kraljevstva se povećava.[21]

Novi Zeland je u prvom periodu bio deo kolonije Novi Južni Vels, ali ubrzo 1841. godine postaje zasebna krunska kolonija.[22] Autonomiju dobija 1852. godine a prvi saziv parlamenta je zasedao 1854. godine.[23] Dobija punu autonomiju po praktično svim unutrašnjim pitanjima 1856. godine.[23] Postojalo je strahovanje da bi Južno ostrvo moglo da oformi zaebnu koloniju, pa je premijer Alfred Domet doneo odluku da preseli glavni grad iz Oklanda (koji je bio glavni grad od 1841. a pre toga svega godinu dana to je bio Okijato) na lokaciju u Kukovom prolazu.[24] Odabran je Velington zbog luke i centralne pozicije a prva sednica parlamenta u novom glavnom gradu bila je 1865. godine. Kako je rastao broj imigranata dolazilo je do sukoba oko zemlje što je dovelo do Novozelandskih ratova tokom 1860ih i 1870ih i konfiskacije maorskih poseda.[25] Novi Zeland je postao prva zemlja koja je dala pravo glasa ženama[26] a 1894. je donet jedan od prvih zakona o obaveznoj arbitraži između poslodavaca i sindikata.[27]

Savremeni Novi Zeland uredi

Novi Zeland se proglasio za dominion Britanske imperije 1907. godine a punu nezavisnost u vidu krunske zemlje Komonvelta dobio je Vestminsterskim statutom koji je donet 1931, a službeno prihvaćen 1947. godine.[23] Novi Zeland je učestvovao u svetskim dešavanjima kao saveznik Britanske imperije tokom Prvog i Drugog svetskog rata[28] a bio je pogođen i Velikom krizom[29] Kriza je dovela do izbora prve laburističke vlade i uspostavljanja države blagostanja i protekcionističke ekonomije.[30] Nakon Drugog svetskog rata Novi Zeland ulazi u period rastućeg ekonomskog uspeha[31] a maorsko stanovništvo počinje da napušta sela i da se seli u gradove u potrazi za poslom.[32] Dolazi do razvoja maorskog protestnog pokreta koji kritikuje evrocentrizam i radi na većem priznanju maorske kulture i Ugovora iz Vajtangija.[33] Vajtangi tribunal je uspostavljen 1975. da bi se bavio kršenjem Ugovora a od 1985. ima mandat da se bavi i istorijskim pritužbama.[17] Vlada je postigla dovor o naknadi za kršenjee Ugovora sa mnogim plemenima ali tokom 2000-ih dolazi do nesporazuma oko vlasništva nad primorskom zonom u zoni plime i oseke i okeanskog dna u sklopu Novog Zelanda jer Maori zahtevaju da ovaj prostor od važnosti za ribarstvo pripada njima.

Reference uredi

  1. ^ Murray-McIntosh, Rosalind P.; Scrimshaw, Brian J.; Hatfield, Peter J.; Penny, David (1998). „Testing migration patterns and estimating founding population size in Polynesia by using human mtDNA sequences”. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 95 (15): 9047—52. doi:10.1073/pnas.95.15.9047. 
  2. ^ Mein Smith 2005, str. 6.
  3. ^ Wilmshurst, J. M.; Anderson, A. J.; Higham, T. F. G.; Worthy, T. H. (2008). „Dating the late prehistoric dispersal of Polynesians to New Zealand using the commensal Pacific rat”. Proceedings of the National Academy of Sciences. 105 (22): 7676. Bibcode:2008PNAS..105.7676W. doi:10.1073/pnas.0801507105. 
  4. ^ Moodley, Y.; Linz, B.; Yamaoka, Y.; Windsor, H. M.; Breurec, S.; Wu, J. -Y.; Maady, A.; Bernhoft, S.; Thiberge, J. -M. (2009). „The Peopling of the Pacific from a Bacterial Perspective”. Science. 323 (5913): 527—530. Bibcode:2009Sci...323..527M. PMC 2827536  . PMID 19164753. doi:10.1126/science.1166083. 
  5. ^ Clark 1994, str. 123–135.
  6. ^ Davis, Denise (septembar 2007). „The impact of new arrivals”. Te Ara Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 30. 4. 2010. 
  7. ^ Davis, Denise; Solomon, Māui (mart 2009). „'Moriori – The impact of new arrivals'”. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 23. 3. 2011. 
  8. ^ a b Mein Smith 2005, str. 23.
  9. ^ Salmond 2004, str. 82.
  10. ^ King 2003, str. 122.
  11. ^ Fitzpatrick, John (2004). „Food, warfare and the impact of Atlantic capitalism in Aotearo/New Zealand” (PDF). Australasian Political Studies Association Conference: APSA 2004 Conference Papers. Arhivirano iz originala (PDF) 11. 05. 2011. g. Pristupljeno 06. 03. 2012. 
  12. ^ Brailsford 1972, str. 35.
  13. ^ Wagstrom, Thor (2005). „Broken Tongues and Foreign Hearts”. Ur.: Brock, Peggy. Indigenous Peoples and Religious Change. Boston: Brill Academic Publishers. str. 71 and 73. ISBN 9789004138995. 
  14. ^ Lange, Raeburn (1999). May the people live: a history of Māori health development 1900–1920. Auckland University Press. str. 18. ISBN 9781869402143. 
  15. ^ a b Rutherford, James (april 2009) [originally published in 1966]. „Busby, James”. Ur.: McLintock, Alexander. from An Encyclopaedia of New Zealand. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 7. 1. 2011. 
  16. ^ McLintock, Alexander, ur. (april 2009) [originally published in 1966]. „Sir George Gipps”. from An Encyclopaedia of New Zealand. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 7. 1. 2011. 
  17. ^ a b Wilson, John (mart 2009). „Government and nation – The origins of nationhood”. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 7. 1. 2011. 
  18. ^ McLintock, Alexander, ur. (april 2009) [originally published in 1966]. „Settlement from 1840 to 1852”. from An Encyclopaedia of New Zealand. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 7. 1. 2011. 
  19. ^ Foster, Bernard (april 2009) [originally published in 1966]. „Akaroa, French Settlement At”. Ur.: McLintock, Alexander. from An Encyclopaedia of New Zealand. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 7. 1. 2011. 
  20. ^ Simpson, K (septembar 2010). „Hobson, William – Biography”. Ur.: McLintock, Alexander. from the Dictionary of New Zealand Biography. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 7. 1. 2011. 
  21. ^ Phillips, Jock (april 2010). „British immigration and the New Zealand Company”. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 7. 1. 2011. 
  22. ^ „Crown colony era – the Governor-General”. Ministry for Culture and Heritage. mart 2009. Pristupljeno 7. 1. 2011. 
  23. ^ a b v Wilson, John (mart 2009). „Government and nation – The constitution”. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 2. 2. 2011. 
  24. ^ Temple 1980
  25. ^ „New Zealand's 19th-century wars – overview”. Ministry for Culture and Heritage. april 2009. Pristupljeno 7. 1. 2011. 
  26. ^ Wilson., John (mart 2009). „History – Liberal to Labour”. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 2. 2. 2011. 
  27. ^ Boxall, Peter; Haynes, Peter (1997). „Strategy and Trade Union Effectiveness in a Neo-liberal Environment”. British Journal of Industrial Relations. 35 (4): 567—591. doi:10.1111/1467-8543.00069. Arhivirano iz originala (PDF) 11. 05. 2011. g. Pristupljeno 06. 03. 2012. 
  28. ^ „War and Society”. Ministry for Culture and Heritage. Pristupljeno 7. 1. 2011. 
  29. ^ Easton, Brian (april 2010). „Economic history – Interwar years and the great depression”. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 7. 1. 2011. 
  30. ^ Derby, Mark (maj 2010). „Strikes and labour disputes – Wars, depression and first Labour government”. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 1. 2. 2011. 
  31. ^ Easton, Brian (novembar 2010). „Economic history – Great boom, 1935–1966”. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 1. 2. 2011. 
  32. ^ Keane, Basil (novembar 2010). „Te Māori i te ohanga – Māori in the economy – Urbanisation”. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 7. 1. 2011. 
  33. ^ Royal, Te Ahukaramū (mart 2009). „Māori – Urbanisation and renaissance”. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Pristupljeno 1. 2. 2011. 

Literatura uredi

  • Clark, Ross (1994). „Moriori and Māori: The Linguistic Evidence”. Ur.: Sutton, Douglas. The Origins of the First New Zealanders. Auckland: Auckland University Press. str. 123—135. 
  • Salmond, Anne. Two Worlds: First Meetings Between Maori and Europeans 1642–1772. Auckland: Penguin Books. str. 82. ISBN 978-0-670-83298-9. 
  • Wagstrom, Thor (2005). „Broken Tongues and Foreign Hearts”. Ur.: Brock, Peggy. Indigenous Peoples and Religious Change. Boston: Brill Academic Publishers. str. 71and 73. ISBN 9789004138995. 
  • Lange, Raeburn (1999). May the people live: a history of Māori health development 1900–1920. Auckland University Press. str. 18. ISBN 9781869402143. 
  • Temple, Philip (1980). Wellington Yesterday. John McIndoe. ISBN 978-0-86868-012-5. 
  • Brailsford, Barry (1972). Arrows of Plague. Wellington: Hick Smith and Sons. str. 35. ISBN 978-0-456-01060-0. 

Spoljašnje veze uredi

 
Istorija Novog Zelanda na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_Новог_Зеланда&oldid=27558587”