Историја српског рударства

Istorija srpskog rudarstva je veoma stara, počeci rudarstva na našoj teritoriji idu nekoliko hiljada godina unazad. Savremena arheološka istraživanja potvrđuju da se koreni rudarstva na tlu Centralnog Balkana nalaze u praistoriji. Pojava rudarstva usko je povezana sa početkom proizvodnje oruđa i oružja, sa čovekovom željom da prirodu potčini sebi. Pređen je dug put od prvobitnog površinskog prikupljanja minerala u praistoriji, preko rimske epohe, srednjeg veka do današnjih dana na tlu Srbije.

Praistorija

Prva pojava rudarstva u Srbiji

Vinčanska glinena figura

Od pojave ljudi koji koriste oruđe iz prirode, od drveta, kostiju i kamena, do prvobitnog površinskog prikupljanja minerala, prošlo je više stotina hiljada godina. Istraživanja najstarijeg rudarstva na području Srbije započeta su u Majdanpeku i Boru početkom 20. veka. Traženje i prikupljanje kremena, opsidijana i pigmenta predstavljaju klice zajedničkog početka rudarstva i geologije. U početke rudarenja svrstava se i kopanje gline za izradu keramičkih sudova, pribora za ribarenje, tkanje i zagrevanje (tegovi, pršljenci) i u građevinske svrhe. Pozajmišta sa kojih se praistorijski čovek snabdevao glinom prisutna su na svim lokalitetima neolitskih naselja Centralnog i Istočnog Balkana, kao što su eponimna naselja Vinča-Belo brdo i Starčevo. Na tim lokacijama danas su najčešće ciglane, što potvrđuje da su u praistoriji znali da odaberu kvalitetnu glinu. Najstarije poznato prikupljanje i korišćenje kremena na teritoriji Srbije je Kremenac kod sela Rujnik, nedaleko od Niša. Lokalitet je poznat po nalazima artefakata iz paleolita. Arheološki istraženo naselje Vinča smatra se najvišim dostignućem neolitske kulture u Evropi. Vinča je bila centar prve urbane evropske civilizacije, koja se bavila rudarstvom. Stanovnici Vinče vadili su rudu žive cinabarit na Avali, a sa Karpata su donosili opsidijan (vulkansko staklo) koji su koristili kao sečivo.

Najstariji rudarski gradovi

Jedno od najbogatijih arheološko-rudarskih područja Evrope je teritorija Srbije sa nalazištima najstarijih rudarskih radova:

• Rudna glava kod Majdanpeka
• Belovode u blizini Petrovca na Mlavi
• Pločnik kod Prokuplja
• Mali Šturac (Prlovi) na Rudniku
• Stojnik na Kosmaju
• Jarmovac kod Priboja
• Deli Jovan
• Rujnik itd

Ova nalazišta predstavljaju izuzetne spomenike kulture početaka rudarstva, geologije i metalurgije u neolitu i ranom eneolitu. Kao glavno oruđe za razbijanje i usitnjavanje rude služili su kameni batovi, pijuci su izrađivani od krune i čeonih parožaka jelenskih rogova, lopate od lopatičnih kostiju vola, jelena, svinje ili neke druge životinje, a klinovi od jelenskih parožaka.

Tehnološki napredak

Najveći tehnološki napredak u otkopavanju praistorijski rudar dostigao je korišćenjem vatre i vode za razaranje stena. Zagrevanjem i naglim hlađenjem (širenjem i skupljanjem) stena se raspada. Umešnost praistorijskih rudara potvrđuje dubina okana, najdublje je oko 20 metara, a broj i raspored oko 40 otkrivenih okana ukazuje na to da je eksploatacija bila intenzivna i da je trajala veoma dugo. Arheološka nalazišta koja su iz prošlosti izronila na Rudnoj glavi, Pločniku i Belim vodama, kao centrima početaka umeća otkrivanja, otkopavanja i topljenja rude bakra.

Osim Rudne glave, Pločnika i Belih vode, za istoriju praistorijskog rudarstva značajan je i rudnik Mali Šturac (Prlovi) na Rudniku. Na ovom lokalitetu, osim karbonatne rude bakra, nalažen je i gorski kristal koji se koristio za izradu nakita. Pronađeni kameni batovi na Malom Šturcu potvrđuju postojanje rudarstva na ovom lokalitetu.

Potpunija i pouzdanija rekonstrukcija praistorijskog rudarstva nije moguća zbog nedostatka detaljnijih podataka.

Rimska epoha rudarstva u Srbiji

Dolaskom Rimljana u naše krajeve rudarstvo je dobijalo veći značaj, pa se i tehnika iskopavanja rude usavršavala. Umesto kamenih sekira i batova, u upotrebi je alat od gvožđa. 0 značaju rudarstva za Rimsku imperiju najbolje svedoči činjenica da je položaj rudnika umnogome uticao na mrežu puteva, koji su obavezno vodili kroz oblasti bogate rudom.

Rimski kovani novac

Za vreme rimske vladavine, u našim krajevima glavni rudnici su bili: na Kosmaju (Babe, Stojnik, Guberevac), na Avali rudnik žive i cinabarita, u Kučevu, na Kopaoniku, Rudniku, u Novom Brdu i na planini Rogozni kod Banjske. U zapadnom delu Kopaonika otkriven je antički arheometalurški kompleks na nalazištu Zajačak (Kremići). Najbrojniji ostaci rudarskih radova konstatovani su na mestu gde su se nalazile brojne peći za topljenje rude. Te peći su bile Jedna od značajnih kovnica u prvoj polovini III veka bila je u Viminacijumu (Kostolac), koja je u početku kovala bakarni, a kasnije srebrni novac. Ruda za rad kovnice dobijala se iz kučajnskih rudnika. Postoje pouzdani izvori koji svedoče da je ruda iz rudnika u Srbiji za vreme rimske vladavine transportovana u rimske centre, dok je manja količina rude bila namenjena lokalnoj upotrebi.

Eksploatacija gline u rimskom periodu je bila intenzivna, jer je opeka bila glavni građevinski materijal. Rimljani su u radionicama proizvodili opeku, vodovodne i kanalizacione cevi i drugi građevinski materijal, kao i keramičarske proizvode široke namene. U Viminacijumu je otkriven grnčarsko-zanatski centar sa tri peći za opeku i šest manjih peći za keramiku. Takvih centara na teritoriji Srbije otkopano je na više mesta (Niš, Sremska Mitrovica itd.). Proizvodnja opeke i njen kvalitet bili su pod strogom kontrolom.

Rimsko rudarstvo na tlu naše zemlje, s kojim se moglo meriti jedino rudarstvo na Pirinejskom poluostrvu, bilo je moćna privredna grana. Svako značajnije rudište pripadalo je državi, odnosno caru i carskoj blagajni. Tako postavljeno i organizovano, rimsko rudarstvo na Centralnom Balkanu delilo je sudbinu celog Rimskog carstva.

Srednjovekovno rudarstvo

Što se tiče razvoja rudarstva i rudarskih centara u srednjovekovnoj Srbiji zapaža se da su to ista rudarska područja koja su korišćena od praistorije, preko rimskog perioda, do današnjih dana. U svim tim rudnicima eksploatisane su rude zlata, srebra, bakra, olova, cinka i gvožđa. Dolaskom Nemanjića na presto srpske države stvoreni su početni uslovi za razvoj rudarske delatnosti u Srbiji. U to vreme je rudarstvo postalo okosnica bogatstva, ekonomske, političke i vojne moći srednjovekovne Srbije. Srednjovekovni putopisci ostavili su veoma mnogo podataka o bogatstvu naših reka zlatom. Poznata su ispirališta zlata na zlatonosnim rekama: Peku, Bukovačkoj reci, Lisičjem potoku, Komči, Rečici,u dolini Mlave, u Novakovom potoku, otkrivena su stara okna i galerije. U Velikom Bubnju i Jokinom potoku otkriveni su piriti i zlatonosni kvarc.

Kralj Uroš I, vladar koji je doveo nemačke rudare Sase

Srednjovekovni rudnici

Najpoznatiji srednjovekovni rudnici su: Brskovo, rudnici srebra, cinka i olova; rudnici gvozdene rude u Kučevu, na Kopaoniku; ruda bakra se kopala u Kučevu, na Rudniku, Kratovu, Rudnoj Glavi kod Majdanpeka, dok se srebro dobijalo, osim u Brskovu, na Rudniku, Kučevu, Novom Brdu, Kratovu. Rudnici Novo Brdo i Janjevo, po bogatstvu, bili su poznati u svetu. Novo Brdo, simbol bogatstva srednjovekovne Srbije, savremenici su nazivali srebrnim i zlatnim gradom.

Dolazak nemačkih rudara Sasa

Veliki doprinos razvoju srednjovekovnog rudarstva u Srbiji dali su rudari Sasi, koji se 1254. godine pominju u povelji kralja Uroša. Njih je Uroš doveo iz Nemačke i angažovao ih u Brskovu, tada najvećem rudniku srebra, a odatle su se premeštali prema potrebi. Na Rudniku se javljuju krajem XIII veka, a u Trepči i Novom Brdu početkom XIV veka. Njihovim dolaskom uvodi se naprednija tehnologija proizvodnje i osnove rudarskog prava. Svoja prava, znanja i kulturu utiskuju u srpsku sredinu, uvode rudarsku terminologiju, urbano uređuju rudarske centre i slično. Brojni sačuvani toponimi u Srbiji podsećaju na Sase. Razvoj rudarstva podsticao je razvoj trgovine i ubrzao celokupni privredni razvoj Srbije. Stefan Uroš I je kovao srebrni novac, a veći prihodi omogućili su kralju da se postepeno osamostali od vlastele, jer je mogao da drži značajnu plaćenu vojsku.

Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevića

Rudarski zakonik Despota Stefana Lazarevića

Zakon o rudnicima ili novobrdski zakonik despota Stefana Lazarevića iz 1412. godine tačno određuje uslove rada u rudniku, počev od obaveze vlasnika da stalno održava rudnik, preko određivanja dužine dozvoljenog prekida rada u pojedinim delovima jame, do normiranja dimenzija rudarskog alata i pribora. Sam spis je očuvan u nekoliko poznijih prepisa, od kojih je najznačajniji ilustrovani prepis iz 16. veka, koji je otkriven 1959. godine kada je poklonjen Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, a danas se nalazi u Arhivu SANU.

Tursko osvajanje početkom XIV veka

Tursko osvajanje teritorije srednjovekovne Srbije i rudnika trajalo je oko pola stoleća. Snaga i značaj srpskog rudnika Novog Brda dolazi do izražaja u odmeravanju snage sa Turcima. Opsedanje Novog Brda počelo je 1412. a pad 1441, agonija je trajala do 1444. godine kada je grad definitivno porobljen i popaljen. Padom Novog Brda pod tursku vlast, njegova zlatna epoha je završena i nikad se nije obnovila, a Novo Brdo - zlatni i srebrni grad, potpuno je pao u zaborav. Osmanlije su u drugoj polovini 15. veka postale gospodari svih rudnika na Balkanu, ali im je rudarstvo bilo teško razumljiva delatnost. Padom srpske srednjovekovne države počinje urušavanje rudarstva. Period Srbije pod Turskom okupacijom obeležava tamnu stranu srpskog rudarstva.

Osamnaesti i devetnaesti vek

Austrijsko osvajanje

Početkom 18. veka, zauzevši severnu Srbiju, austrijska vojna uprava, posle zaključenja Požarevačkog mira, po nalogu dvorskog ratnog veća, počinje da otvara rudnike u Srbiji. Austrijancima su bili dobro poznati naši rudnici. U rejonu Peka otpočinju radovi u Crnajci, Majdanpeku i Kučajni, a u šumadijskoj oblasti rade na Avali, Kosmaju i Rudniku. U toku dve decenije Austrijanci su u severnoj Srbiji eksploatisali bakar u Crnajci, bakar i gvožđe u Majdanpeku, olovo i gvožđe na Rudniku i srebronosno olovo u Kučajni, na Kosmaju i Avali. Neuspešno su pokušavali ispiranje zlata u Moravi. Pod austrijskim zulumom stanovništvo je počelo da napušta severnu Srbiju. To je verovatno i razlog što rudarstvo za vreme austrijske okupacije nije napredovalo.

Devetnaesi vek

Početkom 19. veka 1804. godine u Srbiji izbija Prvi srpski ustanak. U ratnom stanju potreba za barutom i olovom je bila ogromna, zbog toga je snabdevanje sa olovom obavljano sa sopstvenih rudišta. Vodeći ljudi ustanka, sa Karađorđem na čelu, nastoje da obnove rudarstvo u Srbiji, pa Senat 1806. godine donosi odluku da u Srbiju dovede 35 rudara Sasa i jednog inženjera. U vreme Prvog srpskog ustanka rudarstvo je, ne uspevši da se razvije, ugašeno 1813. godine, sa slomom ustanka. Vodeći ljudi u Srbiji iz tog perioda zaslužuju poštovanje i divljenje za napore koje su uložili da obnove naše rudarstvo. Sve što je urađeno za nepunu deceniju, a toga je bilo dosta, porušili su Turci.

Novi koraci u podizanju rudarstva Srbije učinjeni su 1835. godine. Prve mere na organizaciji rudarstva 1837. godine bile su donošenje odluke o slanju četiri mladića na Rudarsku akademiju u Frajbergu (Nemačka) i osnivanje prve rudarske državne institucije 1838. godine. Knez Miloš je izdao Rudarski zakon, kojim su regulisani rad i uprava u rudnicima Srbije. Od 1919. godine o rudarstvu brine Ministarstvo šuma i rudnika, a posle Drugog svetskog rata obrazovano je samostalno ministarstvo rudarstva. Prvi rudnik u oslobođenoj Srbiji bio je Majdanpek u koji su uložena velika sredstva.

Ministarstvo prosvete 1865. godine odlučuje da dvadeset mladića pošalje na školovanje na evropske univerzitete, što govori da je država Srbija ulagala u rudarstvo. Tehnologija rada u rudnicima bila je primitivna i skromna, a rudari su na posao dolazili u svojoj odeći. U Srbiji se ugalj počeo kopati, u nekim izdancima, u okolini Smedereva. Rabadžijskim kolima ili kiridžijskim karavanima ugalj je isporučivan železničkoj upravi i topionici u Kragujevcu, kao i drugim potrošačima: stanovništvu, kovačima, trgovcima, zanatlijama i kafedžijama. Po svemu sudeći, ugalj - u tada privredno vrlo nerazvijenoj, a šumom još uvek bogatoj Srbiji - nikome nije bio potreban, pa je interesovanje za njega bilo neznatno. Sa gradnjom prvih industrijskih postrojenja, poput pivara, parnih mlinova, fabrika špiritusa i sa pojavom brodova na parni pogon na Dunavu, povećavalo se interesovanje za ugalj, a samim tim i interesovanje za eksploataciju uglja.

Vajfert Đorđe, tvorac modernog rudarstva u Srbiji

Uloga Đorđa Vajferta u srpskom rudarstvu

Đorđe Vajfert srpski industrijalac nemačkog porekla je imao u Beogradu dve fabrike piva pa je smatrao da svoje pivare treba da snabdeva sirovinama iz svoje zemlje, što je, prema kazivanju njegovog biografa, bio neposredni povod njegovog angažovanja u rudarstvu. Tako je Vajfert ušao u rudarstvo Srbije i u njemu imao značajnu ulogu. Uverivši se u unosnost posla u rudarstvu, Vajfert je počeo strpljivo da vodi istražne radove i da ulaže u njih, za ono vreme, ogromna materijalna sredstva. Zahvaljujući tim ulaganjima, pronašao je najdragocenije rudište u Srbiji - borsko. U petogodišnje istražne radove na borskom rudištu uložio je sav novac koji je donosio Kostolac. Tako su već krajem XIX veka Bor i Kostolac bili sudbinski povezani.

Dvadeseti vek

Prva polovina dvadesetog veka

Istorija rudišta Majdanpek je duga i zanimljiva. To je rudnik koji je radio u svim periodima našeg rudarstva. Svoju istoriju u XIX veku započeo je kao rudnik gvožđa, zatim za kratko vreme - gvožđa i bakra, da bi potom 40 godina bio rudnik bakra. Pored Majdanpeka slavnu i dugu istoriju grabi i rudnik Bor, poznat po bogatstvu rude. Godine 1905. podignuta je prva topionica u Boru. Bor je ostvarivao obimnu proizvodnju, četrdeset hiljada tona blister bakra godišnje, odnosno milion tona rude visokog kvaliteta.

Glavno rudište olova, cinka i srebra je bio rudnik Trepča, poznat u svetu po velikim koncentracijama rude na malom prostoru. Trepča se, zahvaljujući veoma povoljnim koncentracijama rude i metala, razvila u najveći rudnik olova i cinka u Evropi.

Kraljevina Jugoslavija, sa svojom skromnom i rascepkanom privredom, nije pokazivala namere i nije imala potrebu za valorizacijom mineralno-sirovinskog bogatstva. Krupna preduzeća bila su u rukama krupnog kapitala, čija su osnovna poslovna načela sadržana u pravilu da sa što manje ulaganja izvuku što veću dobit. U takvim okolnostima funkcionisalo je tadašnje rudarstvo. Pred Drugi svetski rat Jugoslavija je proizvodila 40% evropskog antimona, čiji su rezultati bili jako dobri. Najveći deo te proizvodnje poticao je iz podrinjskih rudnika Krupnja, Zajače, Stolica i Dobrog potoka.

Druga polovina dvadesetog veka

Rudarsko-geološki fakultet

Rudarsko-geološki fakultet danas

Posle završetka Drugog svetskog rata, u porušenoj i opustošenoj zemlji rudnici su nacionalizovani. Ulagani su veliki napori u revitalizaciju rudnika i oživljavanje proizvodnje postojećih rudnika i otvaranje novih. U investicionom i stručnom smislu to nisu bili nimalo laki zadaci, pogotovo jer je nedostatak stručnjaka bio izražen. Upravo zbog toga ministarstvo za nauku i kulturu Srbije donelo je 1946. godine odluku o otvaranju Rudarskog odseka na Tehničkom fakultetu u Beogradu, na kome će se školovati, pored rudarskih, i geološki stručnjaci. Za šefa Rudarskog odseka imenovan je ugledni rudarski inženjer Milovan Antunović Kobliška. Odsek je 1948. godine prerastao u Rudarski fakultet sa dva odseka: Rudarskim i Geološkim. Njihovim spajanjem nastao je, 1956. godine, Rudarsko-geološki fakultet Univerziteta u Beogradu. Do danas je na fakultetu diplomiralo više od 3000 inženjera rudarstva, preko 3300 inženjera geologije, odbranjeno je oko 600 magistarskih teza i 550 doktorskih disertacija. Stručnjaci fakulteta autori su više hiljada projekata, studija, ekspertiza i druge projektne dokumentacije.

Vidi još

• Rudarstvo
• Rudarstvo u Srbiji
• Rudarstvo u srednjovekovnoj Srbiji
• Rudarsko-geološki fakultet Univerziteta u Beogradu

Literatura

• Blagojević, Miloš (1981). „Osnove privrednog razvitka”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 357—371. 
• Veselinović, Andrija (1979). „Prilog proučavanju rudarstva na Balkanu krajem XV veka”. Istorijski časopis. 25-26 (1978-1979): 249—252. 
• Dinić, Mihailo (1955). Za istoriju rudarstva u srednjevekovnoj Srbiji i Bosni. 1. Beograd: Naučna knjiga. 
• Dinić, Mihailo (1962). Za istoriju rudarstva u srednjevekovnoj Srbiji i Bosni. 2. Beograd: Naučno delo. 
• Kovačević-Kojić, Desanka (1970). „Uloga rudarstva u privrednom razvoju gradskih naselja Srbije i Bosne tokom prve polovine XV vijeka”. Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine. 18 (1968-1969): 257—263. 
• Kovačević-Kojić, Desanka (1982). „Privredni uspon”. Istorija srpskog naroda. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 100—108. 
• Kovačević-Kojić, Desanka (1982). „Srbija, majdan srebra i zlata”. Istorija srpskog naroda. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 268—277. 
• Kovačević-Kojić, Desanka (1983). „O rudarskoj proizvodnji u srednjovjekovnoj Bosni”. Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine. 34: 113—122. 
• Kovačević-Kojić, Desanka (2013). „O sastavu i obradi plemenitih metala iz srpskih srednjovjekovnih rudnika”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 50 (2): 853—861. 
• Kovačević-Kojić, Desanka (2014). „On the Composition and Processing of Precious Metals mined in Medieval Serbia”. Balcanica. 45: 97—106. 
• Tošić, Đuro (2004). „Ugovor o zakupu rudarskih postrojenja u mjestu Žeravice” (PDF). Mešovita građa (Miscellanea). 22: 141—149. 
• Ćirković, Sima; Kovačević-Kojić, Desanka; Ćuk, Ruža (2002). Staro srpsko rudarstvo. Beograd-Novi Sad: Vukova zadužbina; Prometej. 
• Ćirković, Sima (2005). Latinički prepis Rudarskog zakonika despota Stefana Lazarevića: Uvod, tekst, prevod i komentari. Beograd: SANU. 
• N. Jordović (1994), Grnčarski i ciglarski centar u Viminacijumu, Saopštenje HHU1/1994, Republički zavod za zaštitu spomenika, Beograd
• B. Jovanović (1982), Rudna Glava - najstarije rudarstvo bakra na Centralnom Balkanu, Bakar, Bor
• Đ. Stamenković (1997), Borski bakar: prošlost-sadašnjost-budućnost, JP Štampa, radio i film, Bor
• V. Simić (1951), Istorijski razvoj našeg rudarstva, Savet za energetiku i ekstraktivnu industriju Vlade FNRJ, Beograd