Википедија

Istorija stomatologije u Srbiji

Istorija stomatologije u Srbiji je hronološki prikaz razvoja stomatologije (zubne medicine) kao grane medicine i dela istorije jednog naroda i njegove kulturne baštine, od dolaska srpskih plemena na Balkan, do današnjih dana.[1][2] Kao deo kulture srpskog naroda, ona nije skup „mrtvih činjenica“ napisanih na papiru i sačuvanih u materijalnim zbirkama, jer se stomatologija kao i medicina neprestano razvijala i preplitala sa sadašnjošću i često određivala njenu budućnost u svetskim istorijskim okvirima.[3] U tom smislu istorija stomatologije, kao deo istorija medicine gledano u širem smislu, postala je priznata naučna oblast koja se u Srbiji istražuje, unazad više od sto pedeset godina.

Prvim istoriografskim delima, napisanim staroslovenskom recenzijom u Srba, u kojima se pored različitih bolesti organizma pominju bolesti zuba i desni (zubobolja, otok obraza, neugodan zadah iz usta, krvarenje desni, rasklaćeni zubi, ispucale usne, promene na jeziku) i neki oblici lečenje bolesti zuba (vađenje zuba, primena lekovitog bilja i biljnih i mineralnih lekova), smatraju se Hilandrski medicinski kodeks (12. do 15. vek) i Hodoški zbornik (15. vek), kao kamen temeljci ne samo srpske medicinske istoriografije, već i stomatologije, kao njene specijalističke grane.

Nazivi uredi

Stomatologija kao grane medicine, odnosno medicinska disciplina, koja se bavi proučavanjem fizioloških i patoloških stanja svih struktura usne duplje i graničnih područja, kao i prevencijom, dijagnostikom, konzervativnim i hirurškim lečenjem bolesti ovih struktura i njihovom rehabilitacijom, protetskim i ortodontskim zbrinjavanjem, je novijeg datuma.

Iako je stomatologija, onakva kakvu mi danas znamo, začeta u dalekoj ljudskoj prošlosti nije nastala odjednom niti je nosila ovo ime. Tako da su njena prva imena bila zubna medicina, zubarstvo, zubovalje, zubno lekarstvo itd.

Zubno lekarstvo od dolaska Slovena do pada Srbije pod Osmansko carstvo uredi

Kao i ostala Slovenska plemena, Srbi su došli na Balkansko poluostrvo za vreme velike seobe naroda, tokom 6. i 7. veka, o čemu najranije sistematizovane podatke nalazimo u spisima vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita u 10. veku.[4] Po njemu Srbi su u 7. vijeku naselili prostranu teritoriju: Rašku, Duklju, Bosnu, Travuniju, Zahumlje i Paganiju. Javljanje čvršćih državnih organizacija kod Srba je tek u 9. vijeku, pa postoje i teoriju o kasnijem doseljavanju Srba, koji su bili vojno napredniji od ranije doseljenih slovenskih srodnika. Nepovoljan geografski položaj srpskih zemalja otežavao je njihovo objedinjavanje. Najsevernija primorska oblast koju su naselili Srbi bila je Paganija od Cetine do Neretve sa ostrvima Hvar, Brač, Korčula i Mljet. Od Neretve do Dubrovnika prostiralo se Zahumlje, dok se od Dubrovnika do Boka kotorske prostirala Travunija sa Konavljem, dok je najjužnija oblast naseljena Srbima Duklja od Kotora do Bojane.

Sredinom 9. veka, formirano je jako državno središte u tadašnjoj Srbiji pod knezom Vlastimirom iz dinastije Vlastimirovići, koji je tokom trogodišnjeg rata uspeo da odbije bugarske napade.[5] Početkom osme decenije 9. veka, tokom vladavine njegovih potomaka, Srbi su primili hrišćanstvo.[a] Tokom vladavine bugarskog vladara Simeona I Srbi su se aktivno uključili u vizantijsko-bugarski sukob. Poslednji Vlastimirović, knez Časlav je uz pomoć i podršku Vizantije obnovio i ojačao srpsku državu, tako da je ona mogla da parira tadašnjem Prvom bugarskom carstvu.[6] Posle Časlavljeve smrti, Srbija se raspala, a kneževine koje su je činile ušle su u sastav Samuilovog carstva.

Podaci o medicinskim znanjima starih Slovena, pre i neposredno posle njihovog dolaska na Balkan su nepotpuna i nepouzdana, zbog nedostataka istorijskih izvora. Materijalni tragovi koji postoje, prema, pisanju istoričara medicine Relje Katića odnose se uglavnom na verovanja o uzrocima bolesti i o korišćenju gatanja u lečenju.

Po izveštajima cara Mavrikija (582—602): Sloveni su po doseljenju na Balkan znali za pripremanje biljnih otrova za strele, a po nalazima iz nekropole u Bajinoj Bašti i za hirurške intervencije, na primer, za trepanaciju lobanje.[b] kao i za lečenje polomljene vičične kosti korom od šumskog drveća, hrasta ili vrbe, kako bi rana zarasla a bol prestao.

Po dolasku na Balkansko poluostrvo Srpska plemena su bila raštrkana i podeljena po mnogim oblastima jer prvo nisu imala sopstvenu državu, a potom se i prva srpaska država pod dinastijom Vlastimirovići raspala. U takvoj organizaciji života nisu postojali potrebni preduslovi za „dolazak“ medicine sa strane ili iz neposrednog okruženja (Grčke, Antičkog Rima, Juga Afrike...). Stanovništvo su u tom periodu lečili narodni lekari, samouka lica, laici (među kojima je bilo i varalica). Spas za svoje bolesti i bolesti svojih najbližih tražen je u vradžbinama, molitvama, ostacima paganskih rituala i eventualno u „lekarušama“.

Ono što se sigurno zna, je činjenica da su stari Sloveni prihvatili mnoge običaje i način života starosedelaca Balkanskog poluostrva. U tome je posebno prednjačio Antički Rim.

Sve do osnivanja jedinstvene srpske države, 1166. godine, od strane velikog župan Stefana Nemanje i njenog jačanja za vreme kralja Milutina i cara Dušana, zubna medicina, kao i medicina uopšte bila je mešavina magijske, animističke, teurgijske i narodne medicina.[7]

Tek pod uticajem Vizantije, u jedinstvenoj srpskoj državi, dogodila se važna promena u srpskom narodu, koja će imati jedan od prvorazrednih značaja u njegovoj budućnosti. Naime krajem 11. veka, počinje proces napuštanja paganstva i primanje hrišćanstva kao zvanične vere. A od relativno razvijene vizantijske zubne medicine srpska plemena počela su da prihvatu, prvo u neposrednom kontaktu, a onda i preko pisanih terapijskih zbornika (npr Spias o zubobolji, N. Podromenosa iz 10. veka), osnovna načela lečenja usta i zuba

Zubno lekarstvo u Osmanskom carstvu uredi

U vreme Osmanskog carstva u opustošenoj i zaostaloj sredini kakva je bila Srbija u viševekovnom ropstvu, oblici stomatološkog lečenja, kao oblika zubne medicine, ako se tako uopšte može nazvati odvijali su se i razvijali zajedno sa medicinom, koja je bila na marginama medicinskih događaja.

U evropskim provincijama Osmanskog carstva, pa i u Srbiji, nije bilo lekara bilo koje struke, pa ni zubnih lekara, niti organizovane zdravstvene zaštite. Po varošima su narod lečili berberi, hećimi i lekari samouci, a po selima narodni vidari, hodže i empirici. Zbog toga je narod u Srbiji bio upućen na svoju narodnu medicinu, na svoje samouke lekare i narodne vidare.

Kako u narodu, tako i na dvoru kneza Miloša, u tek osnovanoj Kneževini Srbiji, nije bilo školovanih lekara, prvim decenijama 19. veka najčuveniji je bio beogradski kafedžija Hećim-Toma Kostić koji je zajedno sa svojom majkom Ćira Manom, 1807. godine izlečio kneza Miloša od zadobijenih rana. U periodu od 1836 do 1838. bolesne je lečio i neki Gojko Marković, koji je u Gurgusovcu (Knjaževcu) držao „špitalj“.[8][9]

Iako su školovani lekari u Srbiju počeli da dolaze nekoliko godina po završetku drugog srpskog ustanka, kada se otpočelo sa organizovanjem uporedne srpske vlasti, ipak je postavljanje novih lekara teklo veoma sporo. Prvi diplomirani doktor medicine, došao je u Beograd 1821. godine. Bio je to Napolitanac - karbonar dr Vita Romita, koji je jedno vreme bio u pratnji turskog guvernera Abdurahman-paše, da bi kasnije prešao u Miloševu službu.[8][10]

Zubno lekarstvo nakon oslobođenja od Osmanskog carstva uredi

Nakon oslobođenja od Osmanlisjkog carstva posle odlaska turskih lekara, u Kneževini Srbiji preovladavali su lekari iz Habsburške Monarhije, među kojima i Srbi lekari sa teritorije današnje Vojvodine. Prema sredini veka u Srbiju je dolazilo sve više lekara slovenske narodnosti: Čeha, Slovaka, Rusina, Poljaka.[v][11]

Sredinom 19. veka, u vreme panslavizma i srpskog pokreta u Južnoj Ugarskoj, Srbija je za obrazovane ljude iz Austrijske carevine bila privlačna zemlja. Ona je još uvek bila vazalna turska kneževina, ali sa značajnim stepenom autonomije i građanskih prava, opredeljena da istraje na putu kulturnog napretka i osvajanja potpune slobode, ili kako je Srbiju predstavio Atanasije Nikolić u nacrtu prvog pečata Društva srpske slovesnosti:

Privlačnost Srbije bila je i u tome što je posle petovekovnog turskog ropstva ona bila neistražena zemlja – čitavo „neobrađeno polje“.

Do 1839. godine, u Kneževini Srbiji je bilo školovanih lekara samo u Beogradu, Kragujevcu i Požarevcu. Osim u ovim mestima, postojali su i gardijski lekari u gradovima gde su bili stacionirani delovi Kneževe garde (Čačku, Karanovcu i Ćupriji), kao i u karantinima (Aleksincac, Rača, Radujevac) i lečilištu u Soko Banji, pa se u pogledu zubnog lekarstva srpski narod ispomagao kako je znao i umeo.

Uočivši ovaj problem sa zubnim lekarima u Srbiji, počev od 1867. godine na Velikoj školi u Beogradu, jedan od prvih srpskih školovanih lekara dr Aćim Medović, držao je predavanja za hirurge-berbere. Po završenom tečaju, on je hirurzima-berberima izdavao uverenje o položenom ispitu, koja je ujedno bila i dozvola za rad. Svoja predavanja dr Aćim Medović objavio je u knjizi „Male hirurgijske usluge i prva pomoć u povredama tela“, u kojoj treće poglavlje posvećuje vađenju zuba. U ovoj prvoj štampanoj knjizi te vrste na srpskom jeziku, iako ne govori isključivo o zubnom lekarstvu, objavljeni su tekstovi o infekciji, apscesu, fokalnoj infekciji, simptome alveolarne pioreje, gangrene i pulpitisa, malpoziciji i o mlečnim zubima.[12] Po rečima istoričarima srpske medicine Brane Dimitrijeviće i Aleksandra Nedoka...

...iako su sa stanovišta savremenog zubnog lekarstva izvesna gledišta netačna, treće poglavlje Medovićeve knjige pokazuje šta se o zubnom lekarstvu tada u Evropi znalo.

Uvidevši nedostatak literature u oblasti zubnog lekarstva, desetak godina nakon objavljaivanje knjige dr Aćim Medović, Srpski vojni sanitet je 1880. godine štampao knjižicu „Nastava za bolničarska predavanja i ispite“ u kojoj se bolničarima, između ostalog, daju uputstva o vađenju zuba i otvaranju apscesa.[13]

Nakon istraživanja prof. dr Vladimira Lukića i dr Žarka Vukovića, došlo se do oglasa dr Ilije Ranimira objavljenog u listu „Ustavnost” 1886. godine s tekstom u kom se vidi kako su, zbog nedostatka zubnih lekara u Srbiji tadašnji lekari lečili oboljenja usta i zuba.

Kada je na svom prethodnom sastanku srpskih lekara održanom 22. aprila 1872. godine u Beogradu doneta odluku o osnivanju Srpskog lekarskog društva, koje je prema ideji osnivača Društvo obuhvatila lekare različitih struka, koji su radili u Srbiji, lekare Srbe koji su živeli van njenih tadašnjih granica, strane lekare i naučnike svetskog ugleda, koji su imali status počasnih članova, kao i nelekare – prijatelje i saradnike Društva u Srbiji, među njima se našao i jedan zubni lekar Ilija Ranimir (1821 — 1901), koji se zubnom praksom bavio u Rusiji, zatim u Vlaškoj, odakle je otišao u Solun, Carigrad, Smirnu, Jerusalem, Vršac, u kome je radio kao praktični zubni lekar sve do prelaska u Beograd 1868. godine.[14]

Stomatologija u 20. veku uredi

Početkom 20. veka u Srbiju dolaze prvi školovani zubne lekari, doktori medicine sa završenom specijalizacijom iz bolesti usta i zuba. Najpoznatiji među njima su bili Miloš Đ Popović, Milivoje Petrović, Ilija Ranimir, i jedan od najznačajnijih među njima za razvoj zubnog lekarstva u Srbiji, Atanasije Puljo, koga danas istoričari medicine smatraju pionirom srpske stomatologije.

Značaj Miloša Đ Popovića uredi

Miloš Đ. Popović je u skladu i sa specijalizacijom iz zubog lekarstva stečenom u Beču otvorio dve zubne stanice u srpskoj vojsci. Prvo je, 1904. godine, otvorio prvu zubnu stanicu (ambulantu) u Vojnoj bolnici u Beogradu, a zatim 1908. i drugu zubnu stanicu pri Stalnoj Moravskoj vojnoj bolnici u Nišu. Tako je zahvaljujući Milošu Đ. Popoviću u Srpskoj vojsci i zvanično od 1908. godine počela sa radom organizovana stomatološke služba, sa dve zubne stanice u Beogradu i Nišu.[15]

 
Hirurški paviljon Vojne bolnice u Nišu u kome je prvo 1908. Miloš Đ. Popović osnovao zubnu stanicu, a potom Atanasije Puljo 1914. osnovao „Odeljenja za lečenje izlomljenih i povređenih vilica“

Značaj Atanasija Pulja uredi

 
Atanasije Puljo, U istoriji stomatologije u Srbiji, ostaće zapamćen kao ...otac srpske stomatologije, pionir na polju maksilofacijalne hirurgije i idejni tvorac Stomatološkog fakulteta u Beogradu.[16]

Atanasije Puljo, prečanin iz Zemuna, tada u Austrougarskoj, koji se smatra ocem stomatologije u Srbiji, svoj pionirski rad započeo je s početka 20. veka, kada je dva puta dolazio u Kraljevinu Srbiju i kao dobrovoljac, učestvovao u ratovima koja je Srbija vodila dvadesetih godina 20. veka.

Prvi boravak u Srbiji

Prvi put Atanasije Puljo je došao u Srbiju oktobra meseca 1912. godine, nakon početka Prvog balkanskog rata (srpsko-turski rat) kada je parešao u Beograd u kome se dobrovoljno stavio na raspolaganje srpskom sanitetu. U Beogradu je Puljo veliki broj ranjenike sa prelomima vilica zbrinjavao na njemu specifičan i jedinstven način koji se ogledao u tome: što je istovremeno sa obradom mekih tkiva koje je vršio hirurg, zubni lekar reponirao polomljene vilične fragmente, i udlagama ih spajao i fiksirao preko preostalih zuba. Na ovu originalnu ideju, o udruženom radu hirurga i stomatologa, i stvaranju nove specijalnosti, hirurgije vilica i lica, Atanasije Puljo je došao prvi, četiri godine pre zvaničnog osnivanja i početka rada maksilofacijalne hirurgije, koja se kao nova hirurška disciplina pojavila tek krajem Prvog svetskog rata. Zato s pravom Srpska stomatologija smatra Atanasija Pulja pionirom na polju maksilofacijalne hirurgije.

Drugi boravak u Srbiji i učešće u Velikom ratu

Drugi put Atanasije Puljo je borfavio u Srbiju u leto i ranu jesen 1914. godine, kada je Prvi svetski rat doneo „reku“ ranjenika koji su preplavili frontovske i rezervne bolnice širom Evrope. Među kojima su, zbog upotrebe savremenih ubojnih sredstav, najpotresnije delovali ranjenici pogođeni u lice-glavu.

Odmah po prelasku u Srbiju Ministarstvo vojno postavilo je Atanasija Pulja za šefa „Odeljenja za lečenje izlomljenih i povređenih vilica“ u Moravskoj stalnoj vojnoj bolnici u Nišu, u kome je prvi put uspostavio maksilofacijalnu hirurgiju i rendgensko snimanje zuba i vilica u Srbiji, čime je Srbija makar za pedalj isprednjačila u poređenju sa Saveznicima i Centralnim sila.[18]

Puljo je u Nišu, ratnoj prestonici Srbije na početku Prvog svetskog rata, osim zbrinjavanja povreda lica i vilica, praktikovao i stomatologiju, o čemu je dr Milan Petrović pisao:

Ratna iskustva Atanasija Pulja[19]

Dr Puljo se oštro suprotstavio doktrini japanskih lekara iz rusko-japanskog rata 1905. koja je glasila: prvo sačekati da rane mekog tkiva zarastu, pa se tek onda baviti kostolomima. On je dokazao obrnuto: da tek nameštanje prelomljenih kostiju omogućava korektnu obradu mekog tkiva.

Ovo načelo obrade „od unutra ka spolja”, koje je Puljo inicirao 1912, biće kasnije pripisano kao kapitalno otkriće američkom zubaru, „najvećem hirurgu plastičaru sveta”, „čudotvorcu Zapadnog fronta”, dr Varazmandu Ovanesu Kazanjianu, koji će tek u proleće 1915. početi da se bavi povredama lica i vilica.

U svetu su tih godina Formirani posebni timovi za obradu maksilofacijalnih povreda, sastavljeni od hirurga i stomatologa. Takve timove imali su tokom Prvog svetskog rata, od 1915. sve zaraćene strane.

Na primer, američki ekspedicioni korpus u Evropi tokom 1917. imao je 74 tima sa po dva hirurga i stomatologa u ustanovama za maksilofacijalnu hirurgiju.[20]

Posle prelaska Moravske stalne vojne bolnice preko Albanije i Crne Gore, Atanasiju Pulji nije omogućen nastavak dotadašnjeg uspešnog specijalističkog rada, on je odlučio da napusti vojsku, i otišao u Francusku, sa željom da godinu dana provede na usavršavanju hirurških postupaka autoplastike i transplantacije kosti i hrskavice.[21][22]

Treći dolazak u Srbiju

Nakon što je u Francuskoj završio usavršavao na hirurškom odeljenju bolnice Sen Luj i Šaptal u Parizu i američkoj bolnici u Nejiju kraj Pariza, Atanasije Puljo, je kao veliki patriota doneo je odluku da se septembra 1919. godine s porodicom vrati u otadžbinu „da pomogne svom napaćenom narodu“.

Osnivač Zubnog odeljenja Opšte državne bolnice u Beogradu

U toku avgusta meseca 1923. godine na osnovu odluke Ministarstva narodnog zdravlja Kraljevine Jugoslavije Puljo je osnovao Polikliniku za bolesti usta i zuba Opšte državne bolnice u Beogradu. Kako se na raspisani konkurs za šefa zubnog odeljenja na Opštoj Državnoj Bolnici u Beogradu, Puljo javio kao jedini kandidat, postavljen je na tu dužnost 10. novembra iste godine. Značajno je istaći da je na ovom odeljenju Atanasije Puljo je osnovao izvestan broj bolesničkih kreveta za zbrinjavanje teških maksilofacijalnih bolesnika i primio 1925. godine prve doktore medicine koji su mogli da specijaliziraju bolesti usta i zuba u Kraljevini Jugoslaviji. Do tada svi su ovu specijalizaciju srpski lekari završavali u inostranstvu, najčešće u Gracu, Beču, Parizu i Berlinu. Njegovim zalaganjem 1930. godine ovo odeljenje menja naziv u Stomatološka poliklinika.[24][25]

Bila je jedna od retkih ustanova te vrste, u to doba, u Evropi. A primanjem isključivo lekara opšte medicine na tu specijalizaciju, uzet je dobar pravac; jer je i na terenu i u vrhovima plamsao je rat između zubara i zubnih lekara; pa se potonji javljaju pre svega kao nosioci najviših moralnih normi. U to doba bilo je „šik“ sastrugati zdrav prednji zub, pa na njega „udariti“ zlatnu krunicu, na šta zubni lekari, doktori opšte medicine, nikako nisu pristajali.[26]

Osnivač Odontostomatološke klinike Medicinskog fakulteta u Beogradu

Odontostomatološku kliniku Medicinskog fakulteta u Beogradu Atanasije Puljo osnovao je 1936. godine, kao njen prvi upravnik, koji je to bio sve do početka Drugog svetskog rata. Te godine izabran je za profesora na predmetu Bolesti usta i zuba, koji su slušali i polagali studenti pete godine medicine. Na njoj su lekari opšte medicine obavljali specijalistički staž, polagali specijalistički ispit i sticali zvanje specijaliste za bolesti usta i zuba. Kadrovi školovani u ovoj ustanovi, zahvaljujući Aleksandru Pulji, dvadesetak godina kasnije postali su nastavni kadar Stomatološkog fakulteta u Beogradu, koji je osnovan školske 1948/1949. godine.[27]

Osnivanje Stomatološke sekcije SLD uredi

Razvoj i napredak srpske stomatologije i njeno kadrovsko jačanje između dva svetska rata, rezultovalo je 1933. godine osnivanje Stomatološke sekcije SLD, koja je potekla od velikog broja stomatologa članova SLD.[28]

Za prvog predsednika je izabran dr Vladimir Kujundžić, a za sekretara dr B. Đukić. Na prvoj plenarnoj sednici dr Kujundžić je saopštio da je Stomatološka sekcija primljena u članstvo Društva stomatoloških društva Jugoslavije.

Cilj osnivanja društva bio je da „svojim radom prati savremeni razvoj celokupne medicinske nauke i onih grana grana jestastvenice koje su joj pomoćnici, da se usavršava, da svoje iskustvo širi pismenim i usmenim izlaganjima, da se bavi naučnim i književnim radom.[29]“

Nakon Drugog svetskog rata 1946. godine počela je sa radom stomatološka sekcija Srpskog lekarskog društva kao prva revitalizovana sekcija Srpskog lekarskog društva u novoosnovanoj DFR Jugoslaviji. Za prvog predsednika Sekcije izabran je dr Živorada Graovca a za sekretara dr Dimitrija Jovanovića.

Napomene uredi

  1. ^ Smatra se da su Vlastimirovići primili hrišćanstvo između 870. i 874. godine, pošto se računa da su u tom periodu rođeni prvi srpski prinčevi sa hrišćanskim imenima: najmlađi Mutimirov sin Stefan i Gojnikov sin Petar. U isto vreme vizantijski car Vasilije I Makedonac (867—886) aktivno je radio na širenju vizantijskog uticaja i hrišćanstva među balkanskim Slovenima.
  2. ^ Trepanacija ili otvaranje lobanje jedna je od najstarijih poznatih hirurških intervencija, radi odstranjivanjan gnojne ili krvne skupine, komadića kostiju ili stranih tela.
  3. ^ U 18. i 19. veku Habsburška Monarhija je, pored Austrije i Mađarske (Ugarske), obuhvatala široku teritoriju, u čiji sastav je ulazila većina slovenskih zemalja: Češka, Slovačka, Galicija, Ukrajina, Hrvatska, Dalmacija, Slavonija i teritorija današnje Vojvodine

Izvori uredi

  1. ^ Studenički tipik. Narodna biblioteka Srbije. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. Beograd 1994; 123-125
  2. ^ Stanić R. Studenica-kamen temeljac srpske kulture i umetnosti. Arhiv za istoriju zdravstvene kulture Srbije, 1988;17:1- 2:7-16.
  3. ^ Thaller L. Značenje povijesti medicine. Med Pregl (Bgd) 1927; 2(7−8): 274−6.
  4. ^ Živković, T., De Conversione Croatorum et Serborum. Izgubljeni izvor Konstantina Porfirogenita, Beograd 2013.
  5. ^ Istorija Srbije - Srednjovekovna Srbija (VII-XIV vek).[1] Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. mart 2014) Pristupljeno 6. 3. 2014.
  6. ^ Kazhdan 1991
  7. ^ Radojčić N. Zakonik cara Stefana Dušana 1349-1354. Beograd: SANU, 1960.
  8. ^ a b Đorđević T. Medicinske prilike za vreme prve vlade Kneza Miloša Obrenovića, Beograd, 1921.
  9. ^ Stanojević V. Sanitet u Prvom srpskom ustanku, Srpski arhiv za celokupno lekarstvo (SACL), sv. 12, 1954.
  10. ^ Arhiv Srbije, Kneževa kancelarija 1822–1839, XVIII, Lekari i apotekari.
  11. ^ Stanojević V. Lekari Poljaci u srpskoj službi, SACL, sv. 4. (1957). str. 490–492
  12. ^ Stomatološki fakultet Univerziteta u Beogradu, Stom. fak. Beograd, 1988, str. 15.
  13. ^ Stomatološki fakultet Univerziteta u Beogradu, Stom. fak. Beograd, 1988, str. 16.
  14. ^ Đukanović D. Povodom stogodišnjice smrti dr Ilije Ranimira – jedinog Zubnog lekara među osnivačima Srpskog lekarskog društva. Stomatološki Informator 2003;9(13):43-4.
  15. ^ Nemanjić, Miloš. „Miloš Đ. Popović – preteča savremenih gerontologa”. Objavljeno na: www.rastko.rs, 2015. Pristupljeno 19. 4. 2019. 
  16. ^ Svetlana Jovanović, Srđan Milovanović, Danica Zagrađanin, Nebojša Milovanović, Dragana Puzović, Dr Atanasije Puljo – pionir srpske stomatologije, Srp Arh Celok Lek. 2012 May-Jun;140(5—6):390-394 str. 390
  17. ^ Barbi A.: Sa srpskom vojskom, Dečje novine, Gornji Milanovac, 1986; 145–147.
  18. ^ Sreten Milenković, Milorad Dimić, 125 godina Vojne bolnice u Nišu, Monografija, Niš:Vojna bolnica;Zrenjanin Jugoremedija; Bečej:Proleter, 2004(Bečej Proleter).116 str. ISBN 978-86-84819-01-9.
  19. ^ Jovanović S, Milovanović S, Zagrađanin D, Milovanović N, Puzović D. Dr Atanasije Puljo - pionir srpske stomatologije. Srpski arhiv za celokupno lekarstvo. 2012; 140(5—6):390-394.[2]
  20. ^ Maksimović P, Zagradjanin D. The Contribution of Atanasije Puljo to the World Medical Science during the Balkan Wars (1912­-1913). 73rd FDI Meeting of the Working Group on Hystory of Dentistry, Belgrade, 1982
  21. ^ Dimitrijević B. Atanasije Puljo, “Danica 2003.“ (166—76).
  22. ^ Dimitrijević B. Atanasije Puljo – osnivač stomatologije u Srbiji, “Bratstvo” 1991-2000 (Društva „Sveti Sava“), Beograd, br. III-IV, 59-74.
  23. ^ Димић Љ.: Културна политика Краљевине Југославије, Стубови културе; 1996, књ. I; 71
  24. ^ Dimitrijević B. Stomatologija i kultura. Beograd: Nova Evropa; 2002.
  25. ^ Gavrilović V. i saradnici. 25 godina Stomatološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Beograd. BIGZ; 1973.
  26. ^ Брана Димитријевић и Александар Недок Прилог историји зубног лекарства у Србији Пројекат Растко / Историја / Историја медицине
  27. ^ (1998) Stomatološki fakultet Univerziteta u Beogradu - pet decenija postojanja 1948-1998. Beograd: Stomatološki fakultet
  28. ^ Gavrilović V. Pregled istorije srpske stomatologije do 1948 godine. Beograd: Stomatološki fakultet Univerziteta u Beogradu; 1988. str. 13-37.
  29. ^ Milorad ŠILIĆ, Milena PROTIĆ, Laslo TOT BAGI i Dušan BLAGOJEVIĆ, STOMATOLOŠKA SEKCIJA DLV SLD: ISTORIJSKI PUT 1 - ZLATNI JUBILEJ, Stomatološki informator

Литература uredi

  • Gavrilović V. Osnivanje i razvoj Stomatološkog fakulteta u Beogradu 1948-1988 godine. Beograd: Stomatološki fakultet; 1988.
  • Živković, Tibor (2012). De conversione Croatorum et Serborum: A Lost Source. Belgrade: The Institute of History. 
  • Живковић, Тибор (2013). De conversione Croatorum et Serborum: Изгубљени извор Константина Порфирогенита. Београд: Завод за уџбенике. 
  • Kazhdan, Alexander P., ур. (1991). The Oxford dictionary of Byzantium. New York [u.a.]: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-504652-6. 
  • Станоје Бојанин, Лечење биљем у средњовековној Србији. Основни преглед Архивирано на сајту Wayback Machine (19. фебруар 2015), Годишњак за друштвену историју 1, 2012
  • Milićević, Mirjana. Spisak radova iz istorije medicine objavljenih u časopisu Timočki medicinski glasnik Timočki medicinski glasnik 29 Suppl. 1 (2004), 14-16
  • Душан Т. Батаковић, Поговор, у Др. Бартоломео Куниберт, Српски устанак и прва владавина Милоша Обреновића 1804-1850, Књига друга, Просвета, Београд (1988). стр. 311-328.
  • Gavrilović V. Razvoj naše stomatologije: 25 godina Stomatološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Beograd: Galenika; 1973. str. 35-49.
  • Gavrilović V. Osnivanje i razvoj Stomatološkog fakulteta u Beogradu 1948-1988 godine. Beograd: Stomatološki fakultet; 1988.
  • Protić M, Hillier V, Selaković S. Istorija stomatologije u Vojvodini. Naučna stomatološka misao u Vojvodini. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu, Klinika za stomatologiju Novi Sad; 2003. str. VI-XIV.
  • Enciklopedija Novog Sada. Stomatologija. Br. 27. Novi Sad: Novosadski klub; 2006. str. 102-6.
  • Blagojević D, Protić M. Stomatološka služba Novog Sada do 1945 godine. Stomatološki Informator 2006;12(18):27-8.
  • Blagojević D. U znaku jubileja – Stomatološka sekcija Društva lekara Vojvodine: 40 godina rada i postojanja - 1962-2002. Med Pregl 2002;55(7—8):351-3.
  • Protić M, Lalić R, Šilić M, Blagojević D. Stomatološka sekcija Društva lekara Vojvodine od 1962-2002. Stomatološki Informator 2002;8(11):5-7.
  • Marković D, Jefić B. Izveštaj povodom proslave 30 godina od osnivanja studija stomatologije na Medicinskom fakultetu u Novom Sadu. Stomatološki Informator 2006;12(19):39-40.

Спољашње везе uredi

 Молимо Вас, обратите пажњу на важно упозорење
у вези са темама из области медицине (здравља).
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_стоматологије_у_Србији&oldid=27441905”