Istorija civilizacije Maja
Istorija civilizacije Maja obuhvata period od formiranja prvih naseobina Maja (preklasična kultura Maja, oko 10. veka pre nove ere) do španskog osvajanja majanskih država (od 1519. do 1697).[1]
Pozadina uredi
Do dolaska španskih istraživača i kolonizatora (Kordobina ekspedicija 1517) plemena Maja živela su na celoj teritoriji današnje Gvatemale i Britanskog Hondurasa, zapadnom delu Hondurasa i Salvadora, a u Meksiku naseljavali su današnje države Tabasko, Čijapas, Kampeče, Jukatan i Kintana Ro.[1][2]
Periodizacija uredi
Preklasični period (do 200. godine) uredi
Smatra se da su prvi ljudi koji su naselili Severnu Ameriku došli iz Azije tokom poslednjeg ledenog doba, moguće pre 15.000 godina. Krećući se postepeno ka jugu, do 11.000 godina p.n.e. stigli su do najjužnije tačke Južne Amerike. Kada su se nastanili u Srednjoj Americi, ljudi su ubrzo postali manje pokretni, pošto su mnogi veliki sisari već bili izumrli zbog lova i klimatskih promena. Razvoj zemljoradnje bio je postepen, ali je njen uticaj bio revolucionaran. Kao dopuna lovu i sakupljanju, u Srednjoj Americi je već 5.000 godina p.n.e. započelo kultivisanje novih biljaka, naročito kukuruza, pasulja i tikve, koje su ubrzo postale siguran izvor hrane. Stočarstvo praktično nije postojalo, pošto je samo nekoliko životinja uspešno pripitomljeno - psi, pčele i ćurke (koje su stigle u Srednju Ameriku tek oko početka nove ere). Lovci su najpre počeli da vode sezonski, polusedelački život, a između 2.500 i 1.400 godina p.n.e. Srednjom Amerikom je preovladao sedelački način života. Živelo se u selima gde su gajene biljke, a jednostavne seoske zajednice ubrzo su se razvile u mnogo složenija društva. Tako su se u Srednjoj Americi formirale civilizacije Olmeka (1500-400. pre n.e) na obali Meksičkog zaliva i Zapoteka u Monte Albanu u oblasti Oašaka (oko 500. pre n.e), dok se na visijama južno od Jukatana već oko 1000. godine pre n. e. počela formirati majanska civilizacija.[3] Prema arheološkim nalazima najstariji period majanske civilizacije može se pratiti od 10. veka pre nove ere do otprilike 200. godine nove ere i naziva se preklasičnom kulturom Maja.[1]
Klasični period (300-900. godine) uredi
Od 300. do 900. godine nove ere Maje razvile veći broj država.[a] U tom periodu dostigli su najveći stepen kulturnog razvoja (klasična kultura Maja) od svih američkih naroda. U dobro organizovanim državama imali su vojsku i sudstvo, razvijenu poljoprivredu, trgovinu i zanatstvo. Gradili su ogromne piramide, monumentalne građevine, hramove, naselja i puteve, od kojih su mnogi i danas sačuvani. Imali su tačan kalendar, zasnovan na dobrom poznavanju astronomije. Služili su se slikovnim pismom, koje je delimično dešifrovano. Najvažniji kulturni centri Maja tog perioda bili su Tikal u Gvatemali, Palenke u Meksiku i Kopan u Hondurasu.[1][2]
Postklasični period (900-1519. godine) uredi
Početkom 10. veka sa severa nadiru plemena Tolteci, osvajaju i naseljavaju južne oblasti Maja. To dovodi do slabljenja i raspada njihove države. Potisnuti na sever, Maje osnivaju nove države (900-1000. godine) na poluostrvu Jukatan,[b] sa važnijim centrima Čičen Ica, Isamal i Majapan. U 11. veku došlo je do razvoja niza gradova-država, među kojima je do 1204.dominantnu ulogu imao Čičen Ica, a zatim do 1460. Majapan (Majapanski savez). Posle toga na teritoriji Maja bilo je 18 malih država, koje su međusobno vodile borbu za prevlast.[1][2]
Period španskog osvajanja (1519-1697) uredi
Za to vreme, Španci su otkrili i kolonizovali Haiti (1492-1510), Jamajku i Portoriko (1509) i Kubu (1511-1514). Nastavljajući kolonijalnu ekspanziju u srednjoj Americi, španski osvajači su iskoristili slabost i razjedinjenost većeg broja država Maja. I pored toga, Maje su im, naoruđani lukom, strelom, kopljem i štitom, pružali snažan otpor. Prva je pod špansku vlast pala najzapadnija država Maja, Tabasko, koji je Ernan Kortes osvojio krajem marta 1519, na putu za Meksiko. Nakon osvajanja Meksika (1519-1521), španski osvajač Pedro de Alvarado savladao je u borbama 1523-1524. otpor Maja na teritoriji Gvatemale. Fransisko de Monteho bezuspešno je pokušao 1527-1528. i 1531-1535. da osvoji Jukatan. To je uspelo 1540-1546. njegovom sinu Fransisku de Montehu Mlađem. Plemena Maja u planinskim oblastima Gvatemale sačuvala su nezavisnost i kulturu sve do 1697, kada su španski osvajači koje je predvodio Martin de Ursua osvojili njihova poslednja uporišta na jezeru Peten.[1]
Napomene uredi
Izvori uredi
Literatura uredi
- Jović, Blagoje (1973). „Maja”. Ur.: Gažević, Nikola. Vojna enciklopedija. 5 (2. izd.). Beograd: Vojnoizdavački zavod.
- Mladenović, Andreja, ur. (1974). VELIKI ATLAS SVETA. Beograd: Prosveta.
- Blek, Džeremi (2006). ENCIKLOPEDIJSKI ISTORIJSKI ATLAS SVETA. Prevod: Adamović-Kulenović, Marina; Savić, Jelena; Kosovac, Jelena; Todorović, Ksenija. Beograd: Mono&Manana. ISBN 86-7804-042-4. COBISS.SR 132029964
- Kane, Njord (2016). History of the Maya [Историја Маја, написао Њорд Кане]. Spangenhelm Publishing. ISBN 978-1-943066-070.
- Morley, Sylvanus Griswold (1946). The Ancient Maya [СТАРЕ МАЈЕ од С. Г. Морлија]. STANFORD UNIVERSITY PRESS.
- Velaskes Garsija, Erik (2022). „NAJSTARIJI STANOVNICI DANAŠNJEG MEKSIKA”. Nova opšta istorija Meksika. Novi Sad: Akademska knjiga. ISBN 978-86-6263-371-2.
- Nalda, Enrike (2022). „KLASIČNO DOBA U STAROM MEKSIKU”. Nova opšta istorija Meksika. Novi Sad: Akademska knjiga. ISBN 978-86-6263-371-2.
- Eskalante Gonsalbo, Pablo (2022). „POSTKLASIČNO DOBA U MEZOAMERICI”. Nova opšta istorija Meksika. Novi Sad: Akademska knjiga. ISBN 978-86-6263-371-2.
- Garsija Martinez, Bernardo (2022). „GODINE OSVAJANJA”. Nova opšta istorija Meksika. Novi Sad: Akademska knjiga. ISBN 978-86-6263-371-2.