Istorijski materijalizam

Istorijski materijalizam razume ljudsko društvo kao dijalektički totalitet koji je određen materijalnim uslovima reprodukcije svog opstanka i razvoja, a njega čini složena mreža odnosa u koje ljudi stupaju da bi ispunili biološke i kulturom razvijene potrebe na osnovici prirodnih resursa i tehnike kojom raspolažu. Materijalna reprodukcija čini temelj i osnovni faktor koji oblikuje društvenu nagradnju koja se sastoji od političko-pravnog sistema i kulturnih, moralnih i religioznih obrazaca kolektivnog ljudskog bitisanja. Među njima ne postoji jednostavan uzročno-posledični odnos već dijalektičko jedinstvo i međusobno prožimanje i uslovljavanje. Ekonomiju ne treba shvatiti kao puku naučnu disciplinu ograničenu na današnje obličje kapitalizma koje je on zadobio u različitim nacionalnim granicama.

Kritika političke ekonomije koju je Marks izveo u svojim delima upravo ide na to da pokaže prolazni i istorijski karakter temeljnih ekonomskih kategorija kojima barata dato društvo u svojoj svakodnevnoj materijalnoj proizvodnji, raspodeli, razmeni i potrošnji. Te kategorije čine temeljne pojmove i predstave na kojima se nadovezuju filozofske ideje i pravno-političke koncepcije čija je funkcija uspostavljanje i stabilizacija društvene strukture, njenog institucionalnog sklopa i klasnog poretka. Marksizmu se često prebacivao ekonomizam u tumačenju društvenog života i njegovih raznovrsnih fenomena ali se time gubi iz vida dijalektički metod na kome istorijski materijalizam insistira u analizi jedne epohe. Ideologija, politika, pravo, moral, religija, kultura i mreža društvenih institucija povratno deluje na proizvodnu strukturu i procese jednog društva, i nju usmeravaju u određenim pravcima razvoja. Marksizam i te kako takve uticaje uzima u obzir i pokušava da ih objasni na naučnoj osnovi. Međutim, osnovnu anatomiju, ulogu, granice i načelo funkcionisanja celokupne društvene nadgradnje daje materijalna reprodukcija i njen "rezon" na kome počiva, a koja odražava klasne odnose među društvenim grupama.

U opštem pogledu Marks i Engels su identifikovali pet društveno-ekonomskih formacija koje su se pojavile u istoriji Zapadne Evrope i sveta i koje bi nastale eventualnom emancipacijom radničke klase u budućnosti:

1. Primitivni komunizam: viđen je u kooperativnim plemenskim društvima u dalekoj prošlosti čovečanstva.
2. Robovlasničko društvo: koje se rađa kada pleme postane grad-država i kada zarobljava veliki broj robova. Tada se stvara robovlasnička i vojna aristokratija i začinje se obimnija trgovina.
3. Feudalizam: zemljoposednička aristokratija postaje vladajuća klasa na osnovu feudalnog vlasništva i vlasti, na čijoj zemlji moraju da rade kmetovi. Trgovci se polako pretvaraju u prve kapitaliste.
4. Kapitalizam: uspostavlja se vladajuća klasa kapitalista koja raspolaže novčanim kapitalom i sredstvima za proizvodnju na osnovu kojih eksploatiše radničku klasu pod fikcijom slobodnog ugovora.
5. Diktatura proletarijata: označava prelazan period socijalizma u kome radnici jačaju klasnu svest, zbacuju kapitaliste i preuzimaju kontrolu nad državom, prirodnim resursima i sredstvima za proizvodnju.
6. Komunizam: besklasno i bezdržavno društvo koje počiva na visokoj osnovici proizvodnih snaga i racionalnoj kontroli materijalne proizvodnje, raspodele, razmene i potrošnje.

Literatura

• Avineri, Shlomo (1968). The Social and Political Thought of Karl Marx. Cambridge University Press. 
• Istoričeskiй materializm v XXI veke: neobhodimostь obnovleniя: Sbornik stateй / Sost. i red. V. E. Bugera. — Moskva: Kompaniя Sputnik+, 2005. ISBN 978-5-93406-924-8.