Википедија

Karađorđeva ulica (Beograd)

улица у Београду
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Karađorđeva ulica.
Ulica Karađorđeva
Opština Gradska opština Stari grad (Beograd), Gradska opština Savski venac
Početak Pariska 1 (podnožje Kalemegdanske tvrđave)
Kraj Železnička stanica Beograd
Dužina 1300 m
Nazvana 1904.
Stari nazivi Savska
Deo ulice od Brankovog mosta ka Kalemegdanu

Karađorđeva ulica je jedna od najstarijih ulica u Beogradu. Nastala je istovremeno kada je stvoreno i naselje na Kalemegdanu. Proteže se uz savsku obalu, od Pariske br.1 u podnožju Kalemegdanske tvrđave, pored obale Save i Savskog pristaništa, ispod Brankovog mosta, do Železničke stanice Beograd na Savskom trgu.[1]

Sačuvani arhitektonski objekti čine je značajnim kulturnim nasleđem grada, ne samo zbog arhitektonskih vrednosti i mnogobrojnosti objekata već i zbog istorije mesta na kome se nalazi. Zamišljena je i građena kao elitni deo grada u kome je otvoreno prvo osiguravajuće društvo u Beogradu i odigrana prva pozorišna predstava. Ova ulica takođe čuva i uspomenu na Karađorđa i njegove ustanike, koji su upravo ovim putem ušli u Beograd i osvojili ga, ali i na učitelja Miladina, koji je spasio Savski most od rušenja prilikom oslobađanja Beograda 1944. godine.[2]

Ime ulice uredi

Karađorđeva ulica ime je dobila u čast Karađorđa i Prvog srpskog ustanka. Naime, Ovim putem su ustanici, predvođeni Karađorđem, 1806. godine osvojili Beograd. Ulica današnje ime nosi od 1904. godine. Do tada se, od 1896. najvećim delom zvala Savska. Pre 1896. nije imala jedinstveno ime, već ju je činilo nekoliko ulica posebnog imena:[1]

  • Bogojavljanska donja - od Kalemegdana do Velikih stepenica (1872-1896)
  • Savska - od Velikih stepenica do Crnogorske (1872-1896)
  • Majdanska - od Crnogorske do Kraljevića Marka (1872-1896)
  • Moravska - od Kraljevića Marka do Savskog trga (1896-1904)

Istorija uredi

Karađorđeva ulica nastala je istovremeno kada je stvoreno i naselje na Kalemegdanu.[3] Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka I, Beograd: Beogradska knjiga, str. 206). Na planovima grada iz doba vladavine princa Eugena Savojskog vidi se drum koji prati reku Savu i povezuje današnji Kalemegdan Gornji grad sa Savskim pristaništem.[4]

Od 1830. uredi

U novinskom članku jednih nemačkih novina iz 1834. godine navodi se sledeće: "Izvan bedema Beograda, kraj Save, mnogo se sad zida. Knez Miloš hoće, kao što se govori, novi Beograd ovde za svoju rezidenciju da osnuje."[5]

Deo grada na Savskoj padini, od Saborne crkve ka Savamali, nekada se nazivao Varoš-kapija po jednoj od četiri kapije kroz koje se, u vreme turske vladavine, ulazilo u beogradsku varoš. Ovaj deo varoši bio je nastanjen čisto srpskim stanovništvom, dok su na Dorćolu bili izmešani Srbi, Turci, Cincari i Jevreji. Zato je javni život Srba bio sabran upravo na Varoš-kapiji, pa se tu nalazilo i srpsko groblje, koje se prostiralo sve do Zelenog venca.[6] Groblje je 1828. godine premešteno sa Varoš-kapije na Tašmajdan i grad se pomerio prema reci Savi. Po uspostavljanju autonomije Kneževine Srbije (Hatišerifom iz 1830. godine) knez Miloš je, kako bi predupredio moguće nemire, odlučio da na savskoj padini osnuje srpsko naselje, čime je upravo na ovom terenu uspostavio osnovu novog grada, sa objektima u koje su smeštene sve institucije nove države. Godine 1834. knez Miloš je naredio rušenje postojećih kuća i iseljavanje žitelja na Palilu,[7] kada je izvršena i prva urbanizacija Savamale.[8] Nakon naredbe kneza Miloša da se ovde nastane trgovci ovaj deo grada postaje glavna trgovačka četvrt Beograda, a nekada malo i zapostavljeno pristanište na Savi glavna kapija za trgovinu sa Evropom.

Početak urbanizacije uredi

 
Deo Karađorđeve oko Vučine kuće, Gradska opština Savski Venac

Uvođenje parobroda 1834. godine omogućilo je razvoj trgovine na Malom pijacu, dok su izgradnja pruge i zgrade Železničke stanice 1884. godine doprineli porastu značaja Beograda kao strateške veze između Evrope i Srednjeg istoka.[8] Savska luka je uslovila izgradnju đumrukane (carinarnice). [a] Ova zgrada bila je korišćena za potrebe uprave carine, zatim austrijskog konzulata, da bi 1841. u njoj bila održana i prva pozorišna predstava u Beogradu. Na Malom pijacu trgovac Ćira Hristić finansirao je izradu i postavljanje krsta od crvenog mermera kako bi "kada siđu sa broda, odmah uvideli da su u hrišćanskoj zemlji".[2] Krst je, prilikom izgradnje zgrade Beogradske zadruge i izmeštanja Malog pijaca, premešten u park kod hotela „Bristol“, gde se i danas nalazi.[9] Krst je ustanovljen za spomenik kulture i nepokretno kulturno dobro.[10]

Karađorđeva ulica je jedan od najboljih pokazatelja ekonomskog i kulturnog uspona tadašnjeg Beograda i nove države u celini. Uspostavljanjem nove vlasti u ovoj ulici počinju da se zidaju i nove građevine. Uglavnom su to jednospratne, porodične kuće dvojne namene, sa poslovnim prostorom u prizemlju i prostorom za stanovanje na spratu, uglavnom građene bondručnim sistemom.[8]

Sredina 19. veka uredi

Kako piše Branislav Nušić u knjizi Stari Beograd, sve do četrdesetih godina 19. veka centar grada bio je „plato nad Savom, na kome se danas uzdiže Saborna crkva”, što je upravo prostor oko ulice Kralja Petra. na tom prostoru su se, osim Saborne crkve nalazili i dvor, mitropolija, škola, pošta, prva knjižara,[11] prvi hotel...[12]

U to doba na obali Save odvijao se gradski život i trgovina, što je kneza Miloša privuklo da na ovom prostoru planira izgradnju gradskog centra. Kada je 1842. godine na presto stupio Aleksandar Karađorđević, nije imao svoj dvor jer su svi dotadašnji konaci bili svojina Obrenovića. Zato je država kupila kuću na Terazijama, koju je sazidao Stojan Simić, na močvarnom terenu koji je poravnat i nasut.[13] [b] Premeštanjem dvora na Terazijama počinju svoje kuće da grade i drugi ugledni Beograđani, pa se tako i centar prestonice premestio iz ulice Kralja Petra.[14] Premeštanjem gradskog centra i trgovina se premešta u gornje delove varoši, pa značaj Karađorđeve ulice vidno opada.

Sredinom 19. veka za gradnju počinju da se koriste čvrsti materijali, a za ukrašavanje fasada elementi klasičnih stilova.[8] Iako je Karađorđeva ulica bila trgovački centar, a ulica Kralja Petra administrativni, komunikacija između ove dve ulice nije bila rešena. Godinama su se Beograđani od pristaništa do tadašnjeg centra varoši peli blatnjavim stazama. Problem je rešio knez Mihailo 1860. godine. Prateći sestru Perku Bajić do pristaništa shvatio je ovaj veliki problem građana i o svom trošku naručio kamene stepenice i novu kaldrmu do Save.[2]

Kraj 19. veka uredi

Iako samo delimično uređena i neujednačenih arhitektonskih vrednosti, u poslednjoj deceniji 19. veka Karađorđeva postaje prava trgovačka ulica, puna dućana i magaza, sa Malim pijacom koja je dobila karakter trga. Preovladava akademizam skladnih arhitektonskih oblika i skromne dekoracije sa elementima neorenesanse i neobaroka. Revolucionarni napredak predstavlja i uvođenje tramvaja, 1892. godine. Od kada postoji tramvaj u Beogradu, u početku na konjsku vuču, deo kultne linije broj 2 prolazi kroz ovu ulicu. Samo dve godine kasnije uvedena je električna tramvajska mreža, čime Beograd postaje jedan od prvih evropskih gradova sa električnim tramvajskim saobraćajem.

Početak 20. veka uredi

 
Đumrukana 1852. godine
 
Zgrada Beogradske zadruge
 
Hotel „Bristol”
 
Vučina kuća
 
Piloni Brankovog mosta (nekada Most kralja Aleksandra I
 
Krst sa Malog pijaca, danas u Parku Bristol

Početkom 20. veka ulica je regulisana. Godine 1899,[9] rušenjem Paranasovog hana koji ju je kod Malog pijaca delio na dva dela [v], postignut je kontinuirani tok saobraćaja. U Karađorđevoj se otvaraju poslovnice banaka, a tu se nalazi i hladno i toplo kupatilo. O popularnosti ovog prostora govori i cena kvadrata, koji je tada u Karađorđevoj bio pet puta skuplji nego u Knez Mihailovoj ulici.[16]

Period od početka veka do Prvog svetskog rata karakteriše podizanje objekata javne namene, koji su Savamalu učinili najreprezentativnijim i najprestižnijim delom tadašnjeg Beograda. Iako je akademizam još uvek dominantan, pri dekoraciji se koriste i elementi secesije.

Međuratni period uredi

Period između dva svetska rata doneo je ekspanziju gradnje u celom Beogradu, pa tako i u Karađorđevoj ulici. Iako još uvek građene u duhu akademizma, fasade sadrže elemente secesije, nacionalnog stila ili najavljuju predstojeći modernizam, koji već od 30-ih godina počinje da dominira.

Tridesetih godina 20. veka ulica dobija zeleno ostrvo po sredini, čime dobija bulevarski karakter, a Svetonikolski trg (nekad Mali pijac) uređen je kao park.[g][17]

Na uglu sa Crnogorskom se nalazila zgrada u kojoj se 1930-tih dogodila "poznata tragedija" porodice Nerandžića, Komesarijat parobrodske policije i fabrika boja i lakova "Moster" koja je izgorela u velikom požaru 1939.[18]

Poslednjeg ratnog leta, 1944, neformalno kupalište ispod ulice je bilo dosta posećeno, jer su se u blizini nalazila mnoga skloništa u slučaju bombardovanja.[19]

Savremeno doba uredi

U periodu posle Drugog svetskog rata Karađorđeva ulica postaje tranzitna ulica za teretni saobraćaj, čime je njen izgled i značaj potpuno devastiran.[2]

Početkom 21. veka karađorđeva ulica počinje da dobija nove sadržaje – kulturne, ugostiteljske i turističke, tako da se i njena namena menja.[20] Godine 2017. najavljena je potpuna rekonstrukcija Karađorđeve ulice.[21] Rekonstrukcija je počela novembra 2018.[22] Rekonstrukcija je završena krajem avgusta 2019.[23] Radovi na trotoaru završeni su krajem januara 2020.[24]

Karađorđevom ulicom uredi

Najstariji i najvredniji objekti u Karađorđevoj ulici su:

Susedne ulice uredi

Napomene uredi

  1. ^ Kažu da je tokom izgradnje carine knez Miloš, u vaspitne svrhe, postavio "čengele" pored gradilišta kao upozorenje neimarima da ne zabušavaju.[2]
  2. ^ To je bio stari dvor, koji je posle ubistva kralja Aleksandra Obrenovića porušen.
  3. ^ Čuveni Paranosov han, u kome je odsedao i Vasa Pelagić, nalazio se na prostoru na kome se danas nalazi hotel „Bristol“,[2] po drugom izvoru han je srušen 1908[15]
  4. ^ danas park kod hotela „Bristol“[9]

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ a b Ulice i trgovi Beograda 2004, str. 348
  2. ^ a b v g d đ „Beograd nekad i sad: Karađorđeva ulica”. Opusteno.rs. Pristupljeno 28. 11. 2018. [mrtva veza]
  3. ^ Bogunović 2005, str. 206
  4. ^ Škalamera 1979, str. 4
  5. ^ Nušić 1984, str. 7.
  6. ^ Nušić, Branislav. „Varoš kapija”. avantartmagazin. Pristupljeno 28. 11. 2018. 
  7. ^ Kunibert 1988, str. 352
  8. ^ a b v g d đ e ž z Manić, Stefana (2016). „GRAD - MUZEJ: KARAĐORĐEVA ULICA U BEOGRADU KAO SISTEM DOKUMENATA”. Teme - časopis za društvene nauke. god. XL, br. 3: 933—949. Pristupljeno 26. 11. 2018. 
  9. ^ a b v Vasiljević, Branka (21. 4. 2014). „Park na raskršću puteva i istorije”. Politika. Pristupljeno 28. 11. 2018. 
  10. ^ „Krst sa Male pijace”. Katalog nepokretnih kulturnih dobara na području grada Beograda. Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. Pristupljeno 28. 11. 2018. 
  11. ^ „Ulica kralja Petra”. Vodič kroz Beograd. Pristupljeno 31. 3. 2018. 
  12. ^ Nikolić, Zoran (10. 8. 2016). „Beogradske priče: Tihi odlazak "Starog zdanja"”. Večernje Novosti on-lajn. Pristupljeno 3. 4. 2018. 
  13. ^ Mišić 2013, str. 3.
  14. ^ Nušić 1984, str. 7,9
  15. ^ „Politika”, 14. jul 1940
  16. ^ Bogunović 2005, str. 214
  17. ^ Petrović 2010, str. 24-29 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFPetrović2010 (help)
  18. ^ "Politika", 9. feb. 1939
  19. ^ "Kolo", 2. septembar 1944, "Na Savskoj plaži 1944"
  20. ^ Jovanović, Jelena (16. 11. 2013). „Savamala – Novi duh starog Beograda”. City Magazine. Arhivirano iz originala 28. 11. 2018. g. Pristupljeno 28. 11. 2018. 
  21. ^ „NAJAVLJENA KOMPLETNA REKONSTRUKCIJA: Novo lice Karađorđeve ulice za dve godine”. Stari grad. Arhivirano iz originala 28. 11. 2018. g. Pristupljeno 28. 11. 2018. 
  22. ^ „Počela rekonstrukcija Karađorđeve ulice, rok 425 dana”. Zvanični sajt. RTS. Pristupljeno 28. 11. 2018. 
  23. ^ „Karađorđeva ulica otvorena za saobraćaj u oba smera”. Politika. 1. 9. 2019. Pristupljeno 3. 9. 2019. 
  24. ^ Aleksić, Dejan (1. 2. 2020). „Karađorđeva dobila trotoar”. Politika. Pristupljeno 2. 2. 2020. 
  25. ^ „Kuća porodice Žujović”. Protego - graditeljsko nasleđe. Udruženje Protego. Arhivirano iz originala 29. 11. 2018. g. Pristupljeno 28. 11. 2018. 
  26. ^ Ćirić, Sonja (25. 9. 2015). „Život je bajka – Konstantin Jovanović”. Politikin zabavnik. 3320. Pristupljeno 28. 11. 2018. 
  27. ^ „Najbogatija beogradska porodica”. Glas Javnosti (arhiva). 2004. Pristupljeno 28. 11. 2018. 
  28. ^ Petrović 2008, str. 234-237.
  29. ^ Nikolić, Zoran (22. 1. 2014). „Đumrukana - stara kapija Beograda”. Večernje novosti. Pristupljeno 28. 11. 2018. 

Literatura uredi

  • Ulice i trgovi Beograda 1 (A-M). Beograd: Biblioteka grada Beograda. 2004. ISBN 978-86-7191-066-8. COBISS.SR 118774540
  • Bogunović, Slobodan (2005). Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka I. Beograd: Beogradska knjiga. str. 206. COBISS.SR 121002252
  • Škalamera, Željko (1979). „Istorijski razvoj Kosančićevog venca”. Kosančićev venac: istorijat, istraživanja postojećeg stanja, obrada spomenika kulture. Beograd: Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. str. 4. COBISS.SR 49197063
  • Kunibert, Bartolomeo (1988). Prvi srpski ustanak i prva vladavina Miloša Obrenovića 1804–1850. Beograd: Prosveta. COBISS.SR 24628495
  • Petrović, Jelena (2010). Arhitektonsko nasleđe Karađorđeve ulice u Beogradu, master rad br. 24. Beograd: Odeljenje za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta. str. 24—29. 
  • Petrović, Jelena (2010). „Istorijski, društveni i ekonomski razvoj Karađorđeve ulice u Beogradu do 1914. godine”. Godišnjak grada Beograda. Beograd: Muzej grada Beograda. LVII: 135—149. COBISS.SR 188541196
  • Petrović, Jelena (2008). „ZGRADA ZADUŽBINE LUKE ĆELOVIĆA – KARAĐORĐEVA 65, ZAGREBAČKA 1–9 I GAVRILA PRINCIPA 16” (PDF). Nasleđe. Pristupljeno 28. 11. 2018. COBISS.SR 170941452

Spoljašnje veze uredi

 
Karađorđeva ulica na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Карађорђева_улица_(Београд)&oldid=27685747”