Karpatska Rusija
Pojam Karpatska Rusija (rus. Карпатская Русь, rsn. Карпатьска Русь, ukr. Карпатська Русь), ili Potkarpatska Rusija (rsn. Підкарпатьска Русь, češ. Podkarpatská Rus, slč. Podkarpatská Rus), je višeznačni istorijski horonim (oblasni naziv) koji u najširem značenju obuhvata sve istočnoslovenske prostore oko planinskog venca Karpata. U svom užem značenju, pojam se odnosi prvenstveno na oblasti sa unutrašnje (jugozapadne) strane karpatskog luka, koje su u periodu između dva svetska rata pripadale tadašnjoj Potkarpatskoj Rusiji (autonomna oblast u sastavu Prve čehoslovačke republike), a danas se nalaze u sastavu ukrajinske administrativne jedinice koja nosi naziv: Zakarpatska oblast.[1][2]
Pored svog osnovnog oblika, pojam Karpatska Rusija se u izvorima i literaturi na raznim slovenskim i stranim (neslovenskim) jezicima javlja i u nekim drugim oblicima, koji imaju približna, dodatna ili uža značenja, što predstavlja poseban terminološki izazov, pošto su neki od tih pojmova tokom istorije postali predmet raznih rasprava i sporova. To se u prvom redu odnosi na egzonimski (strani) pojam Karpatska Rutenija, koji se u literaturi na stranim jezicima upotrebljava u sklopu širih nastojanja da se svi endonimski (izvorni) oblasni nazivi, koji su izvedeni iz ruskog imena, zamene nazivima izvedenim iz pojma Rutenija.[3][4][5]
Termnologija uredi
Usled preplitanja različitih etničkih, jezičkih, religijskih i političkih tradicija i pretenzija, prostori na koje se odnosi pojam Karpatska Rusija imaju veoma složenu terminološku istoriju, na šta se nadovezuje i niz specifičnih problema koji proističu iz upotrebe različitih pojmova za označavanje prostornog položaja određenih oblasti u odnosu na karpatski masiv.[6]
Radi bližeg označavanja pojedinih karpatskih oblasti, na osnovnu (karpatsku) odrednicu su tokom istorije dodavani razni afiksi, što je dovelo do stvaranja posebnih naziva za uže oblasti, koje su uz mnoštvo nedoslednosti i preplitanja označavane kao: dokarpatske, zakarpatske, potkarpatske, pretkarpatske ili prikarpatske. Tako su pored osnovnog izraza (Karpatska Rusija) nastali i pojedini specifični izrazi, kao što su: Zakarpatska Rusija, Potkarpatska Rusija, Prikarpatska Rusija (i drugi slični nazivi, koji se upotrebljavaju za bliže označavanje raznih užih oblasti).
Pošto je izbor odgovarajućeg afiksa po pravilu odražavao lokalno shvatanje položaja određene oblasti u odnosu na karpatski masiv, pomenuti horonimi (oblasni nazivi) su dobili višestruka značenja, što predstavlja specifičnost karpatsko-ruske, odnosno rusinske horonimije (skup naziva za zapadnoruske i potonje rusinske oblasti u okruženju karpatskog gorja).[7]
U zavisnosti od toga da li se ugao posmatranja nalazi sa unutrašnje (jugozapadne) ili spoljašnje (severoistočne) strane karpatskog venca, razlikuju se dve terminološke grupe:
- Posmatrano iz istočnoslovenske, a takođe i iz poljske perspektive, oblasti sa severoistočne (spoljašnje) strane karpatskog planinskog luka nalaze se "ispred" Karpata, pa se stoga označavaju kao pretkarpatske (ukr. Передкарпаття) ili potkarpatske oblasti (polj. Podkarpacie), dok se oblasti sa jugozapadne (unutrašnje) strane karpatskog planinskog venca nalaze "iza" Karpata, pa se stoga označavaju kao zakarpatske oblasti (ukr. Закарпаття, polj. Zakarpacie).
- Suprotno tome, a posmatrano iz češkog, slovačkog i mađarskog ugla, perspektiva je potpuno obrnuta, tako da se oblasti sa unutrašnje (jugozapadne) strane karpatskog venca označavaju kao pretkarpatske ili potkarpatske, dok se one sa spoljašnje (severoistočne) strane karpatskog luka označavaju kao zakarpatske. Mađarski pojam Karpatalja (mađ. Kárpátalja / doslovno: karpatsko podnožje) znači Potkarpatje, a označava područje sa unutrašnje strane karpatskog luka. Potkarpatska odrednica ima isti smisao i u češkoj, odnosno slovačkoj terminologiji, koja je 1919. godine ozvaničena u nazivu Potkarpatska Rusija (češ. i slč. Podkarpatská Rus).[8]
Istorija uredi
u bivšoj Kraljevini Ugarskoj
Već tokom ranog srednjeg veka, vlast Kijevske Rusije dopirala je prema zapadu sve do Karpata, koji su predstavljali prirodnu granicu prema susednoj Ugarskoj. Tokom 11. veka, ugarski kraljevi su učvrstili svoju vlast nad susednim oblastima sa unutrašnje strane karpatskog planinskog luka, pokorivši tamošnje istočnoslovensko stanovništvo, koje je živelo na prikarpatskim prostorima u gornjem slivu reke Tise. U srednjovekovnim ugarskim izvorima, to stanovništvo je označavano istim terminima kao i ostalo starorusko stanovništvo sa druge strane Karpata.[9]
Za to vreme, počevši od druge polovine 11. veka, na zapadnim (prikarpatskim) područjima Kijevske Rusije u srednjem i gornjem toku reke Dnjestra stvoreno je nekoliko manjih udeonih kneževina, koje su sredinom 12. veka objedinjene u jedinstvenu Galičku kneževinu. Nedugo potom, već krajem 12. veka, na galičkim i susednim volinskim prostorima stvorena je jedinstvena Galičko-volinska država, čiji su se vladari nazivali kneževima, a potom i kraljevima Rusije. Ta prikarpatska zapadnoruska država je sredinom 14. veka potpala pod poljsku vlast.[10]
Između poljske i habzburške vlasti uredi
(lat. Russia Rubra) i okolne oblasti
na staroj karti iz 1687. godine
sa Podolijom i Volinijom (1781)
Nakon uspostavljanja vlasti nad ruskim oblastima na severoistočnoj strani Karpata, poljski kraljevi su počeli da se nazivaju i gospodarima dela ruske zemlje, a ta oblast je takođe označavana i kao Crvena Rusija (lat. Russia Rubra). Poljska kruna je 1434. godine na istom prikarpatskom prostoru ustanovila i posebno Rusko vojvodstvo (polj. Województwo ruskie), koje je pod tim imenom postojalo tokom naredna tri ipo veka, sve do kraja poljske vlasti (1772).[11]
Za to vreme, susedne oblasti sa unutrašnje (ugarske) strane karpatskog luka su tokom 16. veka, zajedno sa ostalim oblastima Kraljevine Ugarske, ušle u sastav Habzburške monarhije, koja je 1772. godine, nakon Prve podele Poljske, ovladala i najvećim delom dotadašnjeg poljskog Ruskog vojvodstva. Na tom prostoru je stvorena habzburška Kraljevina Galicija i Lodomerija, koja je potom bila u sastavu Austrijskog carstva (1804-1867) i Austrougarske monarhije (1867-1918).[12]
Tokom 19. veka, istočnoslovensko stanovništvo u severoistočnim oblastima Ugarske našlo se na udaru mađarizacije. Na mađarskom jeziku, ugarsko područje u podnožju Karpata je nazivano Karpatalja (mađ. Kárpátalja / doslovno: karpatsko podnožje) što znači Potkarpatje.[13]
U isto vreme, u susednim (galičkim) oblastima sa druge strane Karpata, habzburške vlasti su sprovodile politiku strogog nadzora nad istočnoslovenskim stanovništvom, koje je gajilo simpatije prema carskoj Rusiji. U ruskim spoljnopolitičkim planovima, habzburška vlast nad nekadašnjim najzapadnijim delovima Kijevske Rusije smatrana je okupacijom, a te oblasti su u ruskoj političkoj terminologiji označavane kao Zagranična Rusija (rus. Зарубежная Русь).[14]
Savremeno doba, nakon 1918. godine uredi
Galicije i Bukovine (1914—1915)
Pariskoj mirovnoj konferenciji
Neposredno po završetku Prvog svetskog rata (1914—1918) došlo je do raspada Austrougarske i stvaranja Mađarske Narodne Republike, koja je u decembru 1918. godine priznala stvaranje Rusinske Krajine kao autonomne oblasti pod mađarskim suverenitetom.[15]
Za to vreme, na prostorima dotadašnje austrijske Galicije došlo je do proglašenja nezavisne države koja je krajem 1918. godine nazvana: Zapadnoukrajinska Narodna Republika. Time je pojam Ukrajina, koji je izvorno ponikao u udaljenim dnjeparskim područjima na istoku, po prvi put u istoriji protegnut na zapadna područja nekadašnje Kijevske Rusije, odnosno na matična područja staroruske Galičko-volinske kneževine. Iako je taj prostor čak i za vreme poljske vlasti (od 14. do 18. veka) bio organizovan kao Rusko vojvodstvo, ta oblast je krajem 1918. godine preimenovana u Zapadnu Ukrajinu, koja je propala već tokom leta 1919. godine, a njeno područje je zaposela Poljska.[16]
U međuvremenu, savezničke sile su podržale čehoslovački plan o zaposedanju i priključenju Rusinske Krajine, što je i potvrđeno i Senžermenskim mirovnim sporazumom koji je sklopljen 10. septembra 1919. godine. U sastavu čehoslovačke države, to područje je bilo organizovano kao autonomna oblast pod nazivom: Potkarpatska Rusija (češ. Podkarpatská Rus).[17][18][8]
u sastavu savremene Ukrajine
Tokom međuratnog razdoblja, iz tadašnje Sovjetske Ukrajine je vođena propagandna kampanja protiv rusinskog nacionalnog identiteta i oblasnog naziva Potkarpatska Rusija (Rusinija). Kada su čehoslovačke vlasti odlučile da Potkarpatskoj Rusiji dodele viši stepen autonomije (1938), lokalni zagovornici pro-ukrajinske politike su bez saglasnosti centralnih državnih vlasti u Pragu počeli da promovišu oblasni naziv Karpatska Ukrajina. Krajem 1938. godine, lokalni pro-ukrajinski prvaci su samostalno proglasili promenu oblasnog naziva, ali taj čin nije dobio zvaničnu potvrdu državnih vlasti. Kasniji pokušaj proglašenja nezavisnosti "Karpatske Ukrajine" završio se potpunim kolapsom i okupacijom čitave oblasti od strane Mađarske u martu 1939. godine.[19][20]
Nakon izbijanja Drugog svetskog rata i propasti susedne Poljske u jesen 1939. godine, istočni delovi dotadašnjeg poljskog državnog područja su zaposednuti od strane Sovjetskog Saveza. Tom prilikom, prikarpatske (galičke) oblasti su ušle u Sovjetske Ukrajine, nakon čega je na tim prostorima pokrenuta kampanja sveopšte ukrajinizacije. Nedugo potom, nakon nemačkog napada na SSSR (1941), celokupno galičko područje je okupirano od strane nemačkih trupa,a zatim je u okviru Trećeg rajha organizovano kao okupacioni "Distrikt Galicija" (1941—1944).[21]
Tokom jeseni 1944. godine, sve karpatske oblasti je oslobodila Crvena armija. Iako je SSSR želeo da priključi čitavu oblast bivše Potkarpatske Rusije, to nije moglo biti učinjeno odmah, zbog poštovanja čehoslovačkog državnog suvereniteta, koji nije osporavan zvanično, ali je na terenu već krajem 1944. godine organizovano stvaranje privremenih organa "Zakarpatske Ukrajine" sa ciljem uključivanja te oblasti u sastav SSSR. Sredinom 1945. godine, postignut je međudržavni sporazum, kojim je Čehoslovačka prepustila čitavu oblast Sovjetskom Savezu. U januaru 1946. godine, na tom području je stvorena Zakarpatska oblast, u sastavu Sovjetske Ukrajine. Potom je usledio novi talas ukrajinizacije, koji se zasnivao na prinudnom zatiranju rusinskog nacionalnog identiteta.[22]
Nakon raspada Sovjetskog Saveza i stvaranja nezavisne Ukrajine (1991) došlo je do obnove političkih zahteva za autonomijom karpatskih oblasti i priznavanjem pune nacionalne ravnopravnosti Rusina, čemu se protive ukrajinske državne vlasti.[23]
Geografija uredi
U geografskom smislu, širi prostor Karpatske Rusije deli se na dve kompaktne oblasti. Prva leži sa unutrašnje (jugozapadne) strane Karpata i obuhvata područja u gornjem porečju Tise. Na zapadu granicu stvara reka Hornad i Poprad, a prostor obuhvata i krajni seveoistočni rub Panonske nizije. Danas ova oblast najvećim delom pripada Ukrajini (Zakarpatska oblast), a manji delovi ulaze u sastav susednih država: Poljske, Slovačke, Rumunije i Mađarske. U širem značenju, Karpatska Rusija obuhvata i susednu (prikarpatsku) oblast sa druge strane planinskog venca, a njenu severoistočnu granicu opisuje gornji tok reke Dnjestar, dok prema zapadu obuhvata i istorijsku oblast koja je poznata kao Lemkovina (obuhvata pogranične oblasti na današnjoj poljsko-slovačkoj granici).
Karpatska Rusija obuhvata i severni deo istorijske oblasti Marmaroš. Ljudi u ovim oblastima se većinom bave poljoprivredom. Najveći gradovi su Užgorod, Mukačevo, Hust i Beregovo. Tokom istorije, Karpatska Rusija je uvek bila većinski naseljena Istočnim Slovenima. To je etnički raznorodan prostor, koji danas nastanjuju: Ukrajinci, Rusini, Mađari, Slovaci, Rumuni, Bugari i Rusi.
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Magocsi 2015.
- ^ Rychlík & Rychlíková 2016.
- ^ Solovьev 1947, str. 24-38.
- ^ Soloviev 1959, str. 1-33.
- ^ Himka 1999, str. 8-9.
- ^ Urdea & Urdea 2009, str. 77-96.
- ^ Rusinko 2003, str. 8.
- ^ a b Rychlík & Rychlíková 2016, str. 8.
- ^ Magocsi 2015, str. 22-51.
- ^ Magocsi 2015, str. 46-51.
- ^ Magocsi 2015, str. 67-70.
- ^ Magocsi 2015, str. 97-99.
- ^ Magocsi 2015, str. 135-138, 174.
- ^ Magocsi 2015, str. 129-149.
- ^ Magocsi 2015, str. 179-182.
- ^ Magocsi 2015, str. 182-187.
- ^ Magocsi 1975, str. 360–381.
- ^ Ramač 2013, str. 458.
- ^ Magocsi 1973, str. 201–265.
- ^ Magocsi 2015, str. 269-278.
- ^ Magocsi 2015, str. 279-289.
- ^ Magocsi 2015, str. 291-319.
- ^ Dragan Petrović (2009): Rusinski kulturno-nacionalni identitet u Ukrajini
Literatura uredi
- Vakar, Nicholas P. (1949). „The Name White Russia”. The American Slavic and East European Review. 8 (3): 201—213.
- Isaevič, Яroslav D. (1969). „O proishoždenii nazvaniй Červen, Červenskie goroda, Červonnaя Rusь”. Dokladы i soobщeniя Lьvovskogo otdela Geografičeskogo obщestva USSR za 1966 god: 135—138.
- Juchnowski, Jerzy; Sielezin, Jan R.; Maj, Ewa (2018). The Image of «White» and «Red» Russia in the Polish Political Thought of the 19th and 20th Century. Berlin: Peter Lang.
- Magocsi, Paul R. (1973). „An Historiographical Guide to Subcarpathian Rus'” (PDF). Austrian History Yearbook. 9: 201—265. Arhivirano iz originala 05. 12. 2019. g. Pristupljeno 25. 05. 2021.
- Magocsi, Paul R. (1975). „The Ruthenian Decision to Unite with Czechoslovakia” (PDF). Slavic Review. 34 (2): 360—381. Arhivirano iz originala 28. 04. 2019. g. Pristupljeno 25. 05. 2021.
- Magocsi, Paul R. (1978). The Shaping of a National Identity: Subcarpathian Rus', 1848–1948. Cambridge: Harvard University Press.
- Magocsi, Paul R. (1988). Carpatho-Rusyn Studies: An Annotated Bibliography. 1. New York: Garland.
- Magocsi, Paul R. (2015). With Their Backs to the Mountains: A History of Carpathian Rus’ and Carpatho-Rusyns. Budapest-New York: Central European University Press.
- Milošević, Zoran (2008). Od Malorusa do Ukrajinaca: Prilog proučavanju promjene kulturnog i nacionalnog identiteta Malorusa. Istočno Sarajevo: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. Arhivirano iz originala 18. 08. 2022. g. Pristupljeno 25. 05. 2021.
- Moser, Michael A. (2018). „The Fate of the Ruthenian or Little Russian (Ukrainian) Language in Austrian Galicia (1772-1867)”. Harvard Ukrainian Studies. 35 (2017-2018): 87—104.
- Mыlьnikov, Aleksandr S. (1996). Kartina slavяnskogo mira: Vzglяd iz Vostočnoй Evropы: Эtnogenetičeskie legendы, dogadki, protogipotezы XVI-načala XVIII veka. Sankt-Peterburg: Peterburgskoe Vostokovedenie.
- Paščenko, Jevgenij N. (2010). Slavist i imperiji: Vatroslav Jagić izmedju Galicije, Malorusije i Ukrajine. Zagreb: Hrvatsko-ukrajinsko društvo.
- Ramač, Janko Đ. (2013). „Rusinsko narodno prosvetno društvo i recepcija o Potkarpatskoj Rusiji / Karpatskoj Ukrajini u njegovim izdanjima 1938–1939. godine”. Istraživanja. Filozofski fakultet u Novom Sadu. 24: 457—475.
- Rjabčuk, Mikola (2003). Od Malorusije do Ukrajine. Beograd: Biblioteka grada Beograda.
- Rusinko, Elaine (2003). Straddling Borders: Literature and Identity in Subcarpathian Rus'. Toronto: University of Toronto Press.
- Rychlík, Jan; Rychlíková, Magdaléna (2016). Podkarpatská Rus v dějinách Československa 1918–1946. Praha: Vyšehrad.
- Solovьev, Aleksandr V. (1947). „Velikaя, Malaя i Belaя Rusь” (PDF). Voprosы istorii. 7 (1): 24—38. Arhivirano iz originala (PDF) 30. 08. 2021. g. Pristupljeno 25. 05. 2021.
- Soloviev, Alexandre V. (1959). „Weiß-, Schwarz- und Rotreußen: Versuch einer historisch-politischen Analyse”. Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. 7 (1): 1—33.
- Shandor, Vincent (1997). Carpatho-Ukraine in the Twentieth Century: A Political and Legal History. Cambridge: Harvard University Press.
- Urdea, Petru; Urdea, Claudia (2009). „Elements of Carpathians Geography in the old historic and cartographic documents”. Review of Historical Geography and Toponomastics. 4 (7-8): 77—96.
- Himka, John-Paul (1999). Religion and Nationality in Western Ukraine: The Greek Catholic Church and the Ruthenian National Movement in Galicia, 1870-1900. Montreal & Kingston: McGill-Queen's University Press.
- Ševčenko, Kirill (2019). „Pervaя mirovaя voйna 1914-1918 g. i Karpatskie Rusinы: Naciestroitelьsto vopreki identičnosti”. Politička istorija Slovena između mita i stvarnosti. Beograd: Institut za političke studije. str. 364—378.
