Katera

Katera (lat. Catera, grč. Καvτερα) predstavlja najstarije u istorijskim djelima pomenuto naselje na teritoriji današnje Republike Srpske. Istorijski spisi ovo naselje navode pod više imena, Katera, Dekatera, Kotor, dok je prvi pomen ovog naselja na teritoriji prvobitne Bosne, zabilježio Konstantin VII Porfirogenit u svom djelu O upravljanju carstvom. Porfirogenit navodi imena prvih gradova pokrštene Srbije, u koje spadaju: Destinik, Černavusk, Međurečje, Dresneik, Lesnik, Salines. Prema ovom spisu, na prostoru Bosne se nalaze dva grada, Desnik i Katera. Grad na čelu svakog spiska, tadašnjih krljevina i kneževina predstavlja zapravo glavno crkveno središte u datoj zemlji. Ako primijenimo ovo na Bosnu, dobijamo rezultat da je Katera bila na čelu crkvene organizacije, a Desnik je bio jedina parohija te crkve.

Oblast Srednja Bosna - Vladimir Ćorović:Teritorijalni razvoj bosanske države u srednjem vijeku

Zemlja Bosna

Banovina Bosna za vrijeme bana Stefana I Kotromanića- Vladimir Ćorović: Teritorijalni razvoj bosanske države u srednjem vijeku.

Prvobitno se na Bosnu odnosi teritorija oko izvorišta istoimene rijeke i njenog gornjeg toka, okružena visokim planinama oko sarajevskog polja. Brdsko-planinski reljef je i uticao na Južne Slovene da prilikom naseljavanja Balkanskog poluostrva prostor Bosne slabo i nasele. Bosna se u svom prvom poimanju, opisuje kao oblast Desitijata plemena koje je pod vođstvom Batona podiglo veliki Ustanak protiv Rimskog carstva početkom nove ere.

Lokalitet

Na prostoru gornje Bosne postoji lokalitet Kotorac koji se nalazi na sarajevskom području na teritoriji opštine Istočna Ilidža, sa desne strane rijeke Željeznice. Kotorac je u blizini urbanog i upravnog jezgra municipalne jedinice Akve (Aquae), koja se nalazi na teritoriji Lužana na Ilidži na lijevoj strani rijeke Željeznice. Prihvaćeno je mišljenje da je Katera dominantna uzvišica na jugoistočnom rubu Sarajevskog polja, sa desne strane rijeke Željeznice, u čijem je podnožju smješteno naselje Kotorac. Ove navode potvrđuje i najpoznatiji francuski kartograf Gijom de Lil, koji je na osnovu Porfirogenitovog djela izradio kartu Istočna imperija i susjedni regioni, gdje se vidi da je Bosna bila u sastavu Srpskih zemalja sa gradom Katerom i Desnikom.Prema karti De Lila, grad Katera se nalazi u izvorištu rijeke Bosne, tj. u području današnjeg Sarajeva. Prema ostacima tragova, dosta tankog zida koji je opasivao glavicu tzv. Ilijinog brda iznad Gornjeg Butmira, može se uočiti da se nekadašnji grad Katera sastojao od refugijuma (zbjega, skloništa), opkoljenog zidom u koji bi se u slučaju neprilika sklanjalo stanovništvo naselja koje se nalazilo pod gradom. Naselje se sastojalo od drvenih kuća, a grad je vjerovatno bio i sjedište župana.

Nastanak naselja

Gradac na Ilinjači, Istočna Ilidža

Municipalna jedinica Rimskog carstva, Akva je svoj procvat doživjela za vrijeme vladavine Dioklecijana, u razdoblju od 284 do 305. godine. Vrijeme napuštanja rimskog grada u Lužanima je nepoznato, kao i razlozi koji su do njega doveli. To se sigurno desilo u periodu između Bitke kod Hadrijanopolja 378. godine i pada i razaranja Salone. U ovom oko 230 godina dugom razdoblju došlo je do stvaranja izbjegličkog naselja na obližnjem Kotorcu i napuštanja Lužana kao urbanog i upravnog središta. Ova izbjeglička naselja predstavljaju početke razvijanja grada Katere, a zapravo riječ je o Donjem i Gornjem Kotorcu čiji međusobni odnos u potpunosti odgovara naseobinskom sistemu utvrđenja (Gornji) sa podgrađem (Donji). Po Arheološkom leksikonu Bosne i Hercegovine zvanična arheološka istraživanja su vršena na sljedećim lokalitetima:

1. Crnač, Donji Kotorac,
2. Crkvina, Donji Kotorac,
3. Gradac na Ilinjači, Gornji Kotorac i
4. Naklo, Vojkovići.

Sva istraživanja ovih lokaliteta, za rezultat su imala zaključak da je ovo područje, i to ono dolinskog karaktera, bilo naseljeno i kultivisano i u ranoj i razvijenoj antici od prvog do kraja četvrtog vijeka.

Crkveno sjedište

Na lokalitetu Ilinjača je utvrđeno postojanje crkve. Naime, ova crkva pokazuje da je Gornji Kotorac bio i upravno središte nakon napuštanja naselja u Lužanima, jer se u turbulentnim vremenima Velike seobe crkvena organizacija znala nametnuti nad civilnom upravom i biti oslonac i organizator života stanovništva. Iz Porfirogenitovog djela bi se moglo zaključiti da je Bosna (horion – omeđeni prostor), a kastra oikoumena u stvari gradovi koji su pripadali crkvenoj organizaciji, s obzirom da su Sloveni već primili Hrišćanstvo, onda grad na čelu svakog spiska predstavlja glavno crkveno središte pomenute oblasti.

Prema saznanjima proisteklim iz istraživanja na ovom lokalitetu je bila sagrađena i crkva Ilinjača na sjeveroistočnom dijelu platoa.Dosadašnjaistraživanja su utvrdila da je crkva kao i utvrđenje iz kasnoantičkog perioda i pretpostavlja se da njegova gradnja pada u vrijeme vladavine istočnorimskog cara Justinijana I (527—565) dakle u doba još uvijek jedinstvene hrišćanske crkve. Samo ime brda (Ilinjača) upućuje na Svetog Iliju. Takođe jedan od glavnih paganskih bogova među prehrišćanskim Srbima bio je Perun, bog groma. Sa prodorom hrišćanstva bog Perun je zamjenjen sa Svetim Ilijom. Sama crkva je orijentisana pravcem zapad - istok to jeste ulaz je pozicioniran na zapadu, a oltarski prostor sa apsidom na istoku. Radi se o jednobrodnoj građevini koja je imala prizidanu južnu prostoriju.

Kulturni uticaj

• Katera, internet portal u Istočnom Sarajevu.
• Katera, muzički sastav pri hramu Svetog Vasilija Ostroškog u Istočnoj Ilidži.
• Katera, pjesma u izvođenju muzičkog sastava Katera.

Vidi još

• Gradac na Ilinjači

Literatura

• Porfirogenit, Konstantin (2003). O upravljanju carstvom. Zagreb. 
• Mesihović, Salmedin (2010). Katera (kasnoantičko i ranosrrednjovijekovno utvrđenje). Sarajevo. 
• Nikolić, Viduša, Petko (2014). Perunovi zapisi. Kičiner. 
• Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine (2010). Godišnjak. Sarajevo. 
• Ristić, Željko (2017). Grad Katera u Bosni. Istočno Sarajevo.