Википедија

Krakov

град у Пољској у Војводству малопољском
Za druge upotrebe, pogledajte Krakov (višeznačna odrednica).

Krakov (polj. Kraków) je grad u Poljskoj u Vojvodstvu malopoljskom. Prema zvaničnim podacima iz 2017. u gradu je živelo 766.739 stanovnika, što ga čini drugim najvećim gradom u Poljskoj.[1] Oko 8 miliona ljudi živi u poluprečniku od 100 km od centra grada.

Krakov
polj. Kraków
Kolažni prikaz znamenitosti Krakova: Glavni trg, Kraljevski zamak na Vavelu, Barbakan, Bazilika Svete Marije, Crkva Svetog Petra i Pavla, Collegium Maius
Zastava
Zastava
Grb
Grb
Administrativni podaci
Država Poljska
Vojvodstvo Malopoljsko
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2017.766.739
 — gustina2.345,84 st./km2
Aglomeracija1 516 000
Geografske karakteristike
Koordinate50° 03′ S; 19° 57′ I / 50.05° S; 19.95° I / 50.05; 19.95
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina220-380 m
Površina326,85 km2
Krakov na karti Poljske
Krakov
Krakov
Krakov na karti Poljske
Ostali podaci
GradonačelnikJacek Majhrovski
Poštanski broj30-024 do 31–962
Pozivni broj12
Registarska oznakaKR
Veb-sajt
http://www.krakow.pl/

Nalazi se na reci Visli u Malopoljskoj. Krakov je administrativni, kulturni, obrazovni, industrijski i turistički centar regije. Grad predstavlja saobraćajni čvor, u njemu se ukrštaju važni međunarodni i regionalni putevi kao i železničke pruge. U blizini grada se nalazi i međunarodni aerodrom.

Sadašnji grad je nastao u 7. veku. Osnovan je na mestu naselja koje potiče iz kamenog doba i razvio se drugog najvažnijeg grada današnje Poljske. Nastao je kao zaselak na brdu Vavel i već do 965. je zabeležen kao trgovački centar centralne Evrope[2]. Bio je prestonica Poljske od 1038. do 1596, Državne zajednice Poljske i Litvanije od 1569. do 1596. Slobodnog grada Krakova od 1815. do 1846, Velikog vojvodstva Krakov od 1846. do 1918. Sa osnivanjem novih univerziteta i drugih kulturnih ustanova sa osnivanjem Druge poljske republike 1918. i tokom 20. veka, Krakov je ponovo potvrdio svoju ulogu glavnog nacionalnog akademskog i umetničkog centra.

Posle invazije Poljske na početku Drugog svetskog rata, novopečeni Krakovski distrikt postao je glavni grad nemačkog Generalnog gubernatorstva. Okupator je Poljake i Jevreje klasifikovao kao nižu rasu i bili su meta za eventualno istrebljenje. Jevrejsko stanovništvo grada je premeštena u ograđenu zonu poznat kao Krakovski geto, odakle su slati u nacističke logore smrti poput Aušvica i okolne logore poput Plazova.

Nadbiskup Krakova Karol Vojtila je 1978. izabran za papu Jovana Pavla II, prvog slovenskog papu i prvog neitalijanskog papu posle 455 godina. Iste godine ceo Stari grad Krakova je uvršen u Uneskovu listu Svetske baštine. U Krakovu se nalazi Jagelonski univerzitet, jedan od najstarijih univerziteta na svetu i tradicionalno najuglednija visokoobrazovna ustanova u Poljskoj.

Godine 2000. Krakov je imenovan za Evropsku prestonicu kulture, a 2013. je zvanično imenovan za jednog od Uneskovih gradova književnosti. Bio je domaćin manifestacije Svetski dan mladih jula 2016.

Poljska je od 1999. godine podeljena na 16 oblasti koje se nazivaju vojvodstva (polj. województwa).

Etimologija imena uredi

 

Krakov je prisvojni pridev od imena Krak, koji je, prema legendi, bio osnivač grada. Pravo poreklo toponima je predmet spora među istoričarima. Knez Krak (Grakch) se prvi put spominje 1190. godine iako grad postoji od 7. veka, kada je bio naseljen plemenom Vislani. Postoji mogućnost i da je naziv potekao od reči kruk[3], što je na poljskom vrana ili svraka.

Puno ime grada je Stołeczne Królewskie Miasto Kraków[4], što se može prevesti kao Kraljevska prestonica Krakov.

Istorija uredi

Rana istorija uredi

Krakovska praistorija počinje sa naseljem iz kamenog doba na mestu današnjeg Vavelskog brda.[5] Jedna legenda pripisuje osnivanje Krakova mitskom vladaru Krakusu, koji ga je sagradio iznad pećine u kojoj je bio zmaj Smok Vavelski.[6]

Mnoge hipoteze ukazuju na to da je Krakov smešten na mapi Klaudija Ptolemeja koja je nastala između 142—147. godine naše ere.[7] Krakov bi trebalo da bude naselje Carrodunum, što se zaključuje po njegovom položaju između već identifikovanih naselja u južnoj Poljskoj.

 
Sukjennjice

Najstarije naselje se nalazilo na odbrambenom Vavelskom brdu. To je bilo jedno od najznačajnijih naselja u državi plemena Vislani. Prvi zabeležni pomen imena grada potiče od Ibrahima ibn Jakuba i zapisan je oko 966. godine. U njemu je Krakov opisan kao važan trgovački centar koji je kontrolisala prvo Velika Moravska (876–879), a koji je češki vojvoda Boleslav Prvi zauzeo 955.[8] Prvi izabrani poljski vladar Mješko I je preoteo grad od Čeha i uvrstio ga u posed dinastije Pjast.[9] Do kraja 10. veka, grad je bio vodeći trgovački centar.[10] Najkasnije od 1000. godine u Krakovu se nalazilo sedište Krakovskog biskupa.

Godine 1038, za vreme vladavine Kazimira Obnovitelja, Krakov je postao prestonica države.[11] Zidane su zgrade od cigala, kao što su kraljevski zamak na Vavelu, romaničke crkve kao što su Crkva Svetog Adalberta, Vavelska katedrala i Bazilika Svete Marije.[12] Grad je bio skoro potpuno razoren tokom mongolske invazije 1241. Grad je praktično identično obnovljen[13] i 1257. dobio samoupravu od kralja Boleslava V, koji je prateći primer Vroclava podario gradu prava po ugledu na Magdeburški zakon, omogućivši poreske benefiije i nove trgovačke povlastice za stanovnike grada.[14] Grad su 1259. ponovo razorili Mongoli. Treći napad 1287. je odbijen zahvaljujući novoizgrađenim utvrđenjima.[15] Godine 1320. u Krakovskoj katedri krunisan je Vladislav Lokjetek. Od tada, pa sve do1734. godine Krakov je bio mesto na kome su krunisani poljski kraljevi. Kralj Kazimir III je 1335. proglasio dva zapadna predgrađa za novi grad nazvan po njemu Kazimjež. Odbrambene zidine su izgrađene 1362. oko središnjeg dela Kazimješa i kod Skalke je izdvojeno zemljište pred za avgustinski red.[16] Severno predgrađe Klepaž je postalo poseban grad 1366.

 
Grob kralja Kazimira III u Vavelskoj katedrali

Grad se pročuo 1364. kada je kralj Kazimir III osnovao univerzitet u Krakovu,[17] drugi najstariji univerzitet u srednjoj Evropi posle Karlovog univerziteta u Pragu. Kralj Kazimir je takođe pokrenuo radove na izgradnji kampusa za Akademiju u Kazimiru, ali je preminuli 1370. i kampus nije nikada završen. Grad je nastavio da raste za vreme zajedničke litvansko-poljske jagelonske dinastije. Kao glavni grad Poljske tokom jagelonske ere i član Hanze, grad je privlačio mnoge zanatlije i trgovce i počele su da cvetaju gilde, nauka i umetnost.[18]

Poljski zlatni vek uredi

Kao prestonica jedne od najvećih kraljevina u Evropi u XV i XVI veku, Krakov se razvijao u svakom pogledu - arhitektonskom, trgovačkom, kulturnom i naučnom. Tada su izgrađena važna zdanja poljske renesansne umetnosti, uključujući i sinagoge u jevrejskoj četvrti, od kojih je najpoznatija Stara sinagoga. Tokom vladavine Kazimira Četvrtog mnogi umetnici su došli da žive i rade u Krakovu, a otvorena je i prva štamparija[19]. Kompleks zamkova na Vavelu je prepravljen u renesansnom stilu. Obnovljen je i Univerzitet nastao 1364. godine.

 
Pogled na stari grad

Po prvi put Krakov je uništen od strane neprijateljske vojske za vreme Švedske najezde 1655. godine.

19. vek uredi

Državna zajednica Poljske i Litvanije je tokom poslednje decenije 18. veka dva puta bila razdeljena između Ruske imperije, Habzburške monarhije i Pruske[20]. Godine 1794. Tadeuš Košćuško podigao je ustanak koji je rezultirao trećom i ujedno poslednjom podelom Poljske[21]. Godine 1809. Napoleon Bonaparta je osvojio poljske teritorije pod upravom Habzburga i pretvorio Krakov u deo Varšavskog vojvodstva. Posle Napoleonovih poraza, Bečki kongres 1815. godine uspostavio je predratne granice, ali je tada i Krakov postao delom nezavisan Slobodni grad Krakov. Godine 1846. podignut je ustanak koji je propao, a njegov rezultat je bilo aneksiranje Krakova od strane Austrije, kada mu je status promenjen u Veliko vojvodstvo Krakov[22].

Godine 1866. je Austrija poražena u Austrijsko-pruskom ratu[23], što je Krakovu dalo dodatnu političku slobodu, a time je on postao i nacionalni centar Poljaka, poznat i kao Poljska Atina. Mnogi vodeći poljski umetnici stanovali su u Krakovu[24], uključujući i Jana Matejka.

Od 1948. do danas uredi

Za vreme nemačke okupacije (1939—1945) pretrpeo je velike ljudske i materijalne gubitke.

Stanovništvo uredi

Prema preliminarnim podacima sa popisa, u gradu je 2017. živelo 766.739 stanovnika.

Demografija
1995.2002.2005.2010.2011.2012.2017.
744.987758.544[25]756.629756.183757.611[25]758.463766.739[1]

Krakovske opštine uredi

Krakov je podeljen na 18 opština koje su označene rimskim ciframa: I, II, III... XVIII. Deo tih opština ima svoje običajne nazive i trenutno traje rasprava o njihovom priznavanju. Ova podela je uvedena 1990. godine.

Kultura uredi

Istorijski centar Krakova
Kraków
 
Svetska baština Uneska
MestoVojvodstvo malopoljsko, Bezirk Krakau, Kraków Voivodeship (1975–1998), Kraków Voivodeship, Poljska  
Koordinate50° 03′ 41″ S; 19° 56′ 14″ I / 50.0614° S; 19.9372° I / 50.0614; 19.9372
Površina327 km2 (3,52×109 sq ft)
Kriterijumkulturna: IV
Referenca29
Upis1978. (2. sednica)
Veb-sajthttp://whc.unesco.org/en/list/29
 
Pečat grada

Krakov je jedan od najvažnijih kulturnih centara Poljske, mnogi ga smatraju za kulturnu prestonicu države. Krakovski stari grad je uvršten u listu svetske kulturne baštine. Svaki dan Krakov poseti između tri i četiri miliona turista.

U Krakovu se nalaze mnoge kulturne institucije od značaja za celu Poljsku.

Izabrana pozorišta:

  • Pozorište Bagatela
  • Krakovsko pozorište - Scena STU
  • Pozorište Groteska
  • Narodno pozorište
  • Staro Krakovsko pozorište
  • Pozorište Slovackog

Potpuna lista pozorišta: Krakovska pozorišta.

U Krakovu se nalazi 28 muzeja sa Narodnim muzejom na čelu, u kome se nalaze brojne kolekcije poljskog i svetskog slikarstva. Sem toga u Krakovu je i sedište Krakovske Filharmonije.

Potpun spisak muzeja: Krakovski muzeji.

Krakovska avangarda

Učilišta uredi

Krakov je sedište mnogih viših škola, kako državnih tako i privatnih. Najvažnije od njih su:

  • Jagelonski Univerzitet
  • Krakovska Politehnika
  • Ekonomska Akademija
  • Akademija Fizičkog Vaspitanja
  • Muzička Akademija
  • Pedagoška Akademija
  • Akademija Lepih Umetnosti
  • Poljoprivredna Akademija
  • Papska teološka Akademija
  • Državna viša škola glume

Potpun spisak: Krakovske više škole.

Sport uredi

Krakovske atrakcije uredi

 

Krakov je jedan od najznačajnijih evropskih turističkih centara sa vrednim atrakcijama iz raznih epoha. U Krakovu se nalazi preko 6 hiljada atraktivnih objekata.

Parkovi i priroda uredi

Parkovi u Krakovu zauzimaju 318,5 ha (2002) što predstavlja manje od 1% površine grada.

U Krakovu se nalazi 5 rezervata prirode ukupne površine 48,6 ha (0,14% površine grada).

Lista spomenika prirode na području Krakova broji 192 objekata.

Osobe povezane sa Krakovom uredi

 

Partnerski gradovi uredi

Galerija uredi

  •  
    Spomenik Adama Mickijeviča
  •  
  •  
    Krakovska crkva
  •  
    Crkva Tela Hristovog
  •  
    Manastir
  •  
    Pozorište Slovackog
  •  
    Ulice Krakova
  •  
    Pogled na Vislu u Krakovu

Reference uredi

  1. ^ a b „Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30.06.2017 r.” (na jeziku: poljski). Główny Urząd Statystyczny. 30. 10. 2017. Arhivirano iz originala 10. 12. 2017. g. Pristupljeno 16. 12. 2017. 
  2. ^ „City - www.krakow.pl”. web.archive.org. 2007-02-19. Arhivirano iz originala 19. 02. 2007. g. Pristupljeno 2022-02-26. 
  3. ^ „Krakowskie ABC - Magiczny Kraków”. www.krakow.pl. Pristupljeno 2022-02-26. 
  4. ^ „Uchwala- Biuletyn Informacji Publicznej Miasta Krakowa - BIP MK”. www.bip.krakow.pl. Pristupljeno 2022-02-26. 
  5. ^ „Wawel Kraków”. Pristupljeno 12. 9. 2007.  Wawel Hill past and present
  6. ^ AGH, ACK Cyfronet. „Uchwala - Biuletyn Informacji Publicznej Miasta Krakowa - BIP MK”. www.bip.krakow.pl. 
  7. ^ „LacusCurtius • Ptolemy's Geography — Book II, Chapter 10[[Kategorija:Botovski naslovi]]”. Arhivirano iz originala 20. 10. 2017. g. Pristupljeno 23. 10. 2005.  Sukob URL—vikiveza (pomoć)
  8. ^ Kraków, Magiczny (maj 2012). „History of Kraków”. Official website of the City of Kraków. Pristupljeno 23. 12. 2012. 
  9. ^ Charles Cawley, Cawley, Charles, Poland. Mieszko I, 966–992., Foundation for Medieval Genealogy, Pristupljeno 20. 7. 2018  Medieval Lands Project, 2006. Cite #51: Dzięcioł, Witold (1963) The Origins of Poland (Veritas, London). pp. 148. Retrieved 17 March 2011.
  10. ^ Krystyna and Frank Van Dongen. „The royal castle in Kraków”. Arhivirano iz originala 24. 7. 2011. g. Pristupljeno 19. 5. 2011. 
  11. ^ The Municipality Of Kraków, Press Office (2008). „Our City. History of Kraków (archaeological findings)”. Arhivirano iz originala 19. 2. 2007. g. Pristupljeno 11. 9. 2007. 
    Strzala, Marek. „History of Kraków”. Krakow Info. Pristupljeno 23. 12. 2012. 
  12. ^ Stanisław Rosik and Przemysław Urbańczyk. „Poland – Ecclesiastical organisation”. Pristupljeno 19. 5. 2011. 
  13. ^ Polska Agencja Prasowa. Nauka w Polsce (June 2007), Rocznica lokacji Krakowa (750-year anniversary of the Kraków Location Act). Arhivirano 2013-04-16 na sajtu Archive.today See also: full text of Kraków Location Act in Polish, translated from Latin by Bożena Wyrozumska (article by Janusz Kędracki). Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. maj 2013) Retrieved 21 December 2012.
  14. ^ Marek Strzala, „Krakow’s oldest known City Charter dates back to 1257”. Pristupljeno 12. 5. 2007. 
  15. ^ Kolodziejczyk, Edmund. „Poland. Geography, political history and the position of the church”. Catholic Encyclopedia. Arhivirano iz originala 09. 12. 2012. g. Pristupljeno 19. 5. 2011. „For the Overview of historic events see: Tartar raids'” 
  16. ^ Stefan Świszczowski, Miasto Kazimierz pod Krakowem, Kraków 1981, s.52. ISBN 978-83-08-00624-5.
  17. ^ Sharon & Peter Pfeiffer, "Krakow. A brief history." „The establishment of a university”. Arhivirano iz originala 16. 04. 2007. g. Pristupljeno 12. 5. 2007. 
  18. ^ Hanseatic towns: Kraków Arhivirano 2007-08-13 na sajtu Wayback Machine, Polonia Online, Retrieved on 25 September 2007.
  19. ^ Segel, Harold B. (1989). Renaissance culture in Poland : the rise of humanism, 1470-1543. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press. ISBN 0-8014-2286-8. OCLC 19325840. 
  20. ^ „Search”. University of Louisiana at Lafayette (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 28. 02. 2022. g. Pristupljeno 2022-02-28. 
  21. ^ „Insurekcja kościuszkowska - Polskie Dzieje - Historia Polski w Internecie”. web.archive.org. 2007-09-26. Arhivirano iz originala 26. 09. 2007. g. Pristupljeno 2022-02-28. 
  22. ^ Chambers's Encyclopaedia: Elephant-Gonzalvo di Cordova (na jeziku: engleski). W. and R. Chambers. 1862. 
  23. ^ „Krakow Info - History of the city of Krakow, Poland”. www.krakow-info.com. Pristupljeno 2022-02-28. 
  24. ^ Moore, Beata (2006). Cracow : city of treasures (1st Francis Lincoln ed izd.). London: Frances Lincoln. ISBN 0-7112-2571-0. OCLC 63186261. 
  25. ^ a b „POLAND: Małopolskie”. Pristupljeno 1. 7. 2018. 

Spoljašnje veze uredi

 
Krakov na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Краков&oldid=26672269”