Kraljevstvo Aksum
Kraljevstvo Aksum ili Aksumsko carstvo (staroetiopski:Mangiśta Aksum), bila je važna država u severoistočnoj Africi, koja je svoj uspon i rast otpočela od 4. veku p. n. e. da bi svoj zenit dosegla u 1. veku naše ere.
| Kraljevstvo Aksum Mangiśta Aksum | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Afrika | ||
| Prestonica | Aksum | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | Giz | ||
| Oblik države | monarhija | ||
| Istorija | |||
| Postojanje | |||
| — Osnivanje | oko 100. | ||
| — Ukidanje | oko 960. | ||
Njeno drevno sedište, grad Aksum, nalazilo se u severnoj Etiopiji. Kraljevstvo Aksum počelo je da koristi ime Etiopija već u 4. veku.[1] Aksum je navodno i mesto gde se nalazi mitski Kovčeg Saveza (Aron Habri) i dvor kraljice od Sabe. Aksum je bio i prvo veliko carstvo koje je prihvatilo hrišćanstvo.
Istorija uredi
Aksum se prvi put pominje u 1. veku u rimskom Peljaru po Eritrejskom moru (Periplus Maris Erythraei) kao važan centar za trgovinu slonovačom, cenjenu robu antičkog sveta. Iz tog Peljara se doznaje i da je vladar Aksuma u 1. veku bio Zoskales, koji je pored vladavine u Aksumu imao kontrolu i nad dve luke u Crvenom moru: Adulis (kod današnje Masave) i Avalites (kod Asabe) danas u Eritreji. Iz tog Peljara doznaje se i da je Zoskales bio upoznat s grčkom literaturom.[2]
Trgovina kao izvorište snage i moći uredi
Smešteno u severnoj Etiopiji i Eritreji, Kraljevstvo Aksum bilo je duboko vezano uz trgovinu između Indije i Sredozemlja. Aksum je iskoristio promenu rimskih pomorskih puteva prema Indiji. Ta promena dogodila se negde oko početka naše ere. Stariji plovni putevi išli su do Persijskog zaliva, jer se plovidba odvijala samo uz obalu. Tako su se koristile brojne usputne luke i na kraju karavanski putevi, kojima se roba dostavljala do Levanta.
Crveno more je u tom vremenu bilo od sekundarnog značaja. Negde oko 100. p. n. e. počela je da se koristi nova pomorska ruta od Egipta do Indije preko Crvenog mora. Na njoj su mogli da se koriste monsunski vetrovi da se prebrodi Arapsko more i dopre do južne Indije. Negde oko 100. godine, obim prometa po Crvenom moru se dramatično povećao, jer je narasla rimska potražnja za egzotičnim robama.
U to vreme, luka Adulis na Crvenom moru, postala je glavna luka za izvoz afričkih dragocenih roba poput; slonovače, tamjana, zlata, robova i egzotičnih životinja. Kako bi osigurali dostavu takvih dobara, kraljevi Aksuma činili su sve da prošire svoju trgovačku mrežu po unutrašnjosti Afrike. Imali su brojne suparnike, koji su se bavili istim poslom od pre, poput Kraljevine Kuš, koja je u prošlosti opskrbljivala Egipat s afričkim robama preko Nila. Već negde pri kraju 1. veka, Aksum je stekao kontrolu nad teritorijom Kraljevine Kuš. Tokom 2. i 3. veka, Kraljevstvo Aksum proširilo je svoju kontrolu nad južnim delom Crvenog mora. Tako je Kraljevstvo Aksum postupno uspelo da postane glavni dobavljač afričkih roba za Rimsko carstvo.[3]
Poreklo Aksuma uredi
Za Kraljevstvo Aksum se dugo držalo da su ga osnovali Sabejci koji su prešli preko Crvenog mora iz Južne Arabije (današnji Jemen ) na teritoriju Etiopije. Danas pak mnogi misle da je ono rezultat autohtonog afričkog razvoja.[4]
Naučnici poput Stjuarta Manro-Heja ukazali su na postojanje puno starijeg Kraljevstva Damot (Kraljevstvo D'mt), koje je postojalo puno pre Sabejske migracije već tamo oko 4. ili 5. veka p.n.e. Drugi argumenat koji navodi Manro-Hej jeste da su Sabejski doseljenici živeli na teritoriji Aksuma tek nekoliko decenija i bilo ih je vrlo malo. Treći argumenat Manro-Heja je staroetiopski semitski jezik Giz, za koji se danas drži da nije izvedenica Sabejskog. U međuvremenu su prikupljeni dokazi o postojanju semitskih jezika u Etiopiji i Eritreji starih 2000. god. p.n.e.[5]
Sabejski uticaj na kraljevstvo Aksum se danas drži za marginalan, ograničen na svega nekoliko lokaliteta, a i tamo se gubi nakon nekoliko decenija (ili vekova). Ti lokaliteti su možda bili trgovačke ili vojne kolonije, koje su živele u nekoj vrsti simbioze ili saveza sa Kraljevstvom Damot ili neka proto-aksumitska država. Zbrku povećava postojanje antičkog etiopskog grada koji se zvao Saba, ali koje po svemu izgleda nije bilo naselja Sabejaca.
Aksumsko carstvo uredi
Carstvo Aksum na vrhuncu svoje moći prostiralo se na većini teritorije današnjih država; Eritreje, na severu Etiopije i Sudana, te po Jemenu i delu južne Arabije. Glavni grad carstva bio je Aksum (sever Etiopije). Današnji Aksum je manji grad, koji ničim ne govori da je nekad bio metropola, kulturno i gospodarsko središte carstva. I danas se pored grada nalaze ostaci aksumskih grobova sa visokim obeliscima i stelama. Ostali važni gradovi carstva bili su; Jeha, Havulti, Matara, Adulis, i Kohaito (poslednja tri su današnjoj Eritreji).
Od 3. veka, Kraljevstvo Aksum je počelo da se meša u južnoarapske poslove, preuzevši kontrolu nad obalnim pojasom Tihama (danas severni Jemen). Pri kraju 3. veka, Aksum je otpočeo da kuje spostveni novac nazvavši ga po tada slavnom hrišćanskom proroku Mani. Tako je Aksum bio jedna od četiri velike sile svoga vremena, uz Persiju, Rim, i Kinu koja je kovala novac.
Negde oko 325. ili 328. za vreme kralja Ezana, Aksum je prihvatio hrišćanstvo i bio prva država koja je koristila motiv krsta na svojim kovanicama. Na svom vrhuncu, Kraljevstvo Aksum kontrolisalo je sever Etiopije, Eritreje i Sudana, jug Egipta, Džibuti, Jemen, i južni deo Saudijske Arabije. Ukupno je kontrolisala 1,25 miliona km².[6]
Po nekim istoričarima, Aksum je bio saveznik Vizantije u borbi protiv Sasanidskog Persijskog carstva i rastućeg uticaja islama u tom delu sveta. To savezništvo je naprasno prekinuto iz neobjašnjivih razloga u 7. veku.
Propast Aksuma i pobeda paganskih plemena uredi
Nakon drugog zlatnog doba, početkom 6. veka, carstvo je se počelo da se urušava, tako da je početkom 7. veka prestala proizvodnja kovanica. Istovremeno, desio se proces velike seobe stanovništva, koje je krenulo na visoravni u unutrašnjosti Etiopije radi veće sigurnosti i boljih uslova za život. Po mesnoj usmenoj predaji, za to je bila kriva jevrejska kraljica po imenu Gudit (Judita). Ona je vojno porazila Aksumsko carstvo, te potom uništila sve njegove tragove (crkve i knjige). Neki savremeni istoričari sumnjaju u njezino postojanje, pa dakle i u tu priču.
Druga teorija polazi od toga da je Aksumsko carstvo srušila paganska kraljica s juga, po imenu Bani al-Hamvijah, verovatno vladarica plemena al-Damutah ili Damoti (Sidama). Nakon kraćeg crnog razdoblja pomutnje i propasti, Aksumsko carstvo nasleđuje u 11. ili 12. veku Dinastija Zagaj, iako ne više tako moćna i snažna. Nakon dinastije Zagaj, na vlast se popeo Jekuno Amlak, koji je ubio poslednjeg kralja iz dinastije Zagaj i osnovao modernu Solomonsku dinastiju. On je tvrdio da vuče rodoslovlje od poslednjeg cara Aksumskog carstva, Dil Naoda.
Treća teorija o propasti Aksumskog carstva polazi od naučnih činjenica o klimatskim promenama koje su se desile u tom vremenu na Rogu Afrike. Uz to preterano iscrpljivanje zemlje ekstenzivnom zemljoradnjom, te smanjenje trgovačke aktivnosti po Crvenom moru, dovelo je do gospodarskog sloma carstva.
Život u Kraljevstvu Aksum uredi
Društveno uređenje Kraljevstva Aksum uredi
Stanovnici Aksuma bili su mešavina naroda. Jedan deo bili su Habeši, narod koji je govorio semitskim jezikom[7] dobar deo govorio je Kušitski, te Nilo-saharskim jezicima (Narod Kunama i Nara).
Aksumitski kraljevi nosili su zvanični naslov — nigusa Nagast na staroetiopskom jeziku (Kralj kraljeva).
Aksumsko carstvo krenulo je kao robovlasničko društvo, ali su s vremenom uveli feudalni sistem kao pogodniji za zemljoradnju.
Religija uredi
Pre prodora hrišćanstva u Aksum, praktikovao se politeizam u kojem je Astar bio glavno božanstvo. Oko 324. godine posle nove ere, kralja Ezana II preobratio je na hrišćanstvo njegov rob-učitelj Sveti Frumencije, osnivač Etiopske crkve. Frumencije je bio u kontaktu sa crkvenim krugovima iz Aleksandrijske patrijaršije, te su ga oni postavili za episkopaa Etiopije oko 330. godine. Uticaj crkvenih krugova iz Aleksandrije nikada nije bio osobito jak u Aksumu, tako da je etiopska crkva razvila sopstveni crkveni obred.
Kultura uredi
Carstvo Aksum je bilo poznato po svojim brojnim kulturnim dostignućima, poput sopstvenog alfabeta — Giz koji se razvio iz južnoarapskog alfabeta.
Kovanice uredi
Carstvo Aksum je bila prva afrička država dovoljno privredno snažna da se upusti u ambiciozni poduhvat kovanja sopstvenog novca (o tome postoje brojne legende na staroetiopskom i grčkom). Od vladavine kralja Endubisa do kralja Armaha (oko 270 — 610), kovao se zlatni, srebrni i bronzani novac.
Stele i obelisci uredi
Brojne stele i obelisci su najprepoznatljiviji delovi aksumitske ostavštine. Ti kameni viziri služili su im za označavanje grobova. Najveći od svih dosad pronađenih obeliska bio je visok 33 m.
Izvori uredi
- ^ Stuart Munro-Hay: Aksum: An African Civilization of Late Antiquity. Edinburgh: University Press, 1991, str. 57.
- ^ Periplus of the Erythreaean Sea, glave 4 i 5 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. avgust 2014), Pristupljeno 9. 4. 2013.
- ^ Stanley M. Burstein: State Formation in Ancient Northeast Africa and the Indian Ocean Trade (U delu se opisuje uticaj trgovine s Indijom na Kraljevstvo Aksum.
- ^ Pankhurst Richard: Let's Look Across the Red Sea, K.P. Addis Tribune, 17. januar 2003., Pristupljeno 9. 4. 2013.
- ^ Herausgegeben von Uhlig, Siegbert. Encyclopaedia Aethiopica, "Ge'ez". Wiesbaden:Harrassowitz Verlag, 2005, str. 732.
- ^ Peter Turchin, Jonathan M. Adams, and Thomas D. Hall: East-West Orientation of Historical Empires Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. мај 2008), University of Connecticut, новембар 2004.
- ^ Crawford Young: The Rising Tide of Cultural Pluralism: The Nation-state at Bay?, University of Wisconsin Press: 1993, стр. 160
Литература uredi
- Francis Anfray. Les anciens ethiopiens. Paris: Armand Colin, 1991. (језик: француски)
- Carlo Conti Rossini. Storia d'Etiopia. Bergamo: Istituto Italiano d'Arti Grafiche, 1928. (језик: италијански)
- Stuart Munro-Hay. Aksum: A Civilization of Late Antiquity. Edinburgh: University Press. 1991. ISBN 978-0-7486-0106-6.. (jezik: engleski)
- Karl W. Butzer. Rise and Fall of Axum, Ethiopia: A Geo-Archaeological Interpretation. American Antiquity, Vol. 46, No. 3. (Jul., 1981), pp. 471–495 (jezik: engleski)
- Joseph W. Michels. Changing settlement patterns in the Aksum-Yeha region of Ethiopia: 700 BC — AD 850 (BAR International Series 1448) Oxford: Archaeopress, 2005. (jezik: engleski)
- Mukhtār, Muḥammad Jamāl al-Dīn. 1981. Ancient civilizations of Africa. General history of Africa, 2. London: Heinemann Educational Books. ISBN 978-0-435-94805-4.. (jezik: engleski)
- David W. Phillipson. Ancient Ethiopia. Aksum: Its antecedents and successors. London: The British Museum, 1998. (jezik: engleski)
- David W. Phillipson. Archaeology at Aksum, Ethiopia, 1993-97. London: British Institute in Eastern Africa, 2000. (jezik: engleski)
- Williams, Stephen. "Ethiopia: Africa's Holy Land". New African, Tom 458. (siječanj 2007), pp. 94–97. (jezik: engleski)
- Belai Giday. Ethiopian Civilization. Addis Ababa, 1992. (jezik: engleski)
Spoljašnje veze uredi
- Istočno-zapadne pozicije istorijskih carstava (jezik: engleski)
- Afričke civilizacije: Aksum (jezik: engleski)
- Etiopske riznice — Kraljica od Sabe, — Aksum (jezik: engleski)