Википедија

Kritski muslimani

муслимански становници острва Крит

Kritski muslimani (grč. Τουρκοκρητικοί ) ili Kritski Turci bili su muslimanski stanovnici ostrva Krit.[3] Njihovi potomci su se uglavnom naselili u Turskoj, ostrvima Dodekanez pod italijanskom upravom, Siriji, Libanu, Palestini, Libiji i Egiptu.

Kritski muslimani
Kritski muslimani u tradicionalnoj nošnji
Ukupna populacija
450 000[1] (1971., procena)
Regioni sa značajnom populacijom
 Turska200 000 (1971.)[2]
 Egipat100 000 (1971.)[2]
 Libija100 000 (1971.)[2]
Jezici
kritski dijalekat, turski, arapski
Religija
sunizam

Kritski muslimani su bili potomci etničkih Grka koji su prešli na islam nakon osmanskog osvajanja Krita u sedamnaestom veku. Oni su se identifikovali kao grčki muslimani, a neki Grci hrišćani su ih nazivali „Turcima“ zbog njihove vere; s ne zbog njihovog etničkog porekla. Ova visoka stopa lokalnog prelaska na islam bila je slična onoj u Bosni i Hercegovini, Albaniji, delovima zapadne Severne Makedonije i Bugarskoj; možda čak i jedinstveno visoka stopa preobraćenja, a ne imigranata. Grčki muslimani Krita nastavili su da govore kritskim grčkim dijalektom. Mešoviti brakovi i prelazak na islam proizveli su grupu ljudi zvanih Turkokrićani; etnički Grk, koji je prešao (ili se pretvarao da je prešao) na islam iz različitih praktičnih razloga. Izveštaji evropskih putnika beleže da 'Turci' sa Krita uglavnom nisu bili turskog porekla, već su bili kritski preobraćenici iz pravoslavlja."[4][5]

Nasilje tokom 19. veka dovelo je do toga da mnogi muslimani napuste Krit, posebno tokom Kritske pobune (1897–1898),[traži se izvor] i nakon jednostrane deklaracije Krita o uniji sa Grčkom 1908.[6] Konačno, nakon grčko-turskog rata 1919–1922. i Turskog rata za nezavisnost, preostali muslimani Krita su prinudno "razmenjeni" za grčke hrišćane Anadolije prema uslovima Sporazuma iz Lozane (1923).

U svim periodima, većina kritskih muslimana je govorila grčki koristeći kritski grčki dijalekt, ali jezik administracije i prestižni jezik višeg sloja muslimanske gradske zajednice bio je osmanski turski. U narodnoj tradiciji, međutim, kritski grčki se koristio da izrazi muslimanski „islamski senzibilitet“. Danas se najveći broj potomaka Turkokrićana nalazi u Ajvaliku. Oni koji su napustili Krit krajem 19. i početkom 20. veka naselili su se uglavnom duž turske obale Egeja i Sredozemnog mora. Pored Ajvalika i ostrva Džunda, naselili su se u Izmiru, Čukurovu, Bodrumu, Sideu, Mudanji, Adani i Mersinu.[7]

Istorija

uredi

Počevši od 1645. godine, Osmansko carstvo je postepeno preuzimalo Krit od Venecijanske republike, koja je njime vladala od 1204. U konačnom velikom porazu, Kandija (savremeni Iraklion) je pala u ruke Osmanlija 1669. (iako su neka priobalna ostrva ostala venecijanska do 1715.) Krit je ostao u sastavu Osmanskog carstva do 1897. godine.

Pad Krita nije bio praćen prilivom muslimana. U isto vreme, mnogi Krićani su prešli na islam – više nego u bilo kom drugom delu grčkog sveta. Za to su davana razna objašnjenja, uključujući prekid rata, mogućnost dobijanja timara (za one koji su u ratu prešli Osmanlijama), latinsko-pravoslavni razdor, izbegavanje poreza. Muslimani su imali slobodu kretanja i imali su pravo da se pridruže plaćenoj miliciji (kojoj su i Krićani težili pod vlašću Venecije).[8] Teško je proceniti proporciju stanovništva koja je postala muslimanska, pošto osmanski poreski zapisi računaju samo hrišćane: procene se kreću od 30 do 40%.[9] Do kasnog 18. veka, čak 30% ostrvljana je možda bilo muslimansko. Muslimansko stanovništvo je opadalo tokom 19. veka, a do poslednjeg osmanskog popisa, 1881. godine, muslimani su činili samo 26% stanovništva, koncentrisani u tri velika grada na severnoj obali, i u Monofaci.

Godina[10] 1821 1832 1858 1881 1900 1910 1920 1928
Muslimani 47% 43% 22% 26% 11% 8% 7% 0%

Ljudi koji tvrde da potiču od kritskih muslimana i danas se nalaze u nekoliko muslimanskih zemalja, a uglavnom u Turskoj.

Između 1821. i 1828. godine, tokom grčkog rata za nezavisnost, ostrvo je bilo poprište ponovljenih neprijateljstava. Većina muslimana je proterana u velike utvrđene gradove na severnoj obali, a i muslimansko i hrišćansko stanovništvo ostrva pretrpelo je teške gubitke, zbog sukoba, kuge ili gladi. Oko 1830. godine, Krit je bio osiromašeno i zaostalo ostrvo.

Pošto osmanski sultan Mahmud II nije imao svoju vojsku na raspolaganju, bio je primoran da potraži pomoć svog pobunjenog vazala i rivala, Ali-paše iz Egipta, koji je poslao trupe na ostrvo. Počevši od 1832. godine, ostrvom je dve decenije upravljao Mustafa Najli-paša, čija je vladavina pokušala da stvori sintezu između muslimanskih zemljoposednika i novonastalih hrišćanskih trgovačkih klasa. Njegova vladavina je uglavnom bila oprezna, probritanska, i više se trudio da pridobije podršku hrišćana (oženivši ćerku sveštenika i dozvolio joj da ostane hrišćanka) nego muslimana. Međutim, 1834. godine u Atini je već bio osnovan Kritski komitet koji je radio na ujedinjenju ostrva sa Grčkom.

Godine 1840. Henri Džon Templ, britanski premijer, je prisilio Egipat da vrati Krit pod direktnu osmansku vlast. Mustafa Najli-paša je bezuspešno pokušavao da postane polu-nezavisan princ, ali su Krićani ustali protiv njega, ponovo terajući muslimane da privremeno opsade gradove. Anglo-osmanska pomorska operacija povratila je kontrolu na ostrvu i Mustafa Najli-paša je potvrđen za guvernera, iako pod komandom iz Istanbula. Na Kritu je ostao do 1851. godine kada je pozvan u prestonicu, gde je u relativno poodmaklim godinama nastavio uspešnu karijeru.

Na ostrvu su izbile verske tenzije između muslimana i hrišćana, a hrišćansko stanovništvo Krita se dva puta pobunilo protiv osmanske vlasti (1866. i 1897. godine). U ustanku 1866. pobunjenici su u početku uspeli da preuzmu kontrolu nad većim delom zaleđa, iako su kao i uvek četiri utvrđena grada na severnoj obali i južni grad Jerapetra ostala u rukama Osmanlija. Osmanski pristup „kritskom pitanju“ bio je da, ako Krit bude izgubljen, sledeća linija odbrane bi morali da budu Dardaneli, kao što je kasnije i bio slučaj. Osmanski veliki vezir, Mehmed Emin Ali-paša, stigao je na ostrvo u oktobru 1867. godine i pokrenuo ponovno osvajanje ostrva od okruga do okruga, nakon čega je usledilo podizanje lokalnih tvrđava širom ostrva. Što je još važnije, osmislio je organski zakon koji je kritskim hrišćanima dao jednaku (u praksi, zbog njihovog superiornog broja, većine) kontrolu nad lokalnom administracijom. U vreme Berlinskog kongresa u leto 1878. došlo je do daljeg ustanka, koji je brzo zaustavljen uspostavljanjem Pakta iz Halepa.

 
Etnička karta Krita, oko 1861. godine
  Grčko pravoslavno stanovništvo
  Kritski muslimani/Turci

Krit je postao polunezavisna parlamentarna država u okviru Osmanskog carstva pod grčkim pravoslavnim guvernerom. Jedan broj starijih „hrišćanskih paša“, uključujući Fotijades pašu i Adosides pašu, vladao je ostrvom 1880-ih, predsedavajući parlamentom u kojem su se liberali i konzervativci borili za vlast. Sporovi između njih doveli su do dalje pobune 1889. i kolapsa aranžmana Pakta iz Halepe. Međunarodne sile su dozvolile otomanskim vlastima da pošalju trupe na ostrvo i zavedu red, ali je sultan Abdul Hamid II iskoristio priliku da ostrvom zavlada vanrednim stanjem. Ova akcija dovela je do međunarodnog simpatija prema kritskim hrišćanima i do gubitka bilo kakvog preostalog pristanka među njima na nastavak osmanske vladavine. Kada je u septembru 1895. počela mala pobuna, brzo je izmakla kontroli i do leta 1896. osmanske snage su izgubile vojnu kontrolu nad većim delom ostrva. Nova pobuna koja je počela 1897. dovela je do rata između Grčke i Osmanskog carstva. Velike sile su poslale multinacionalne pomorske snage, Međunarodnu eskadrilu, na Krit u februaru 1897. godine, a do kraja marta 1897. zaustavile su operacije kritskih ustanika i grčke vojske protiv Osmanlija na Kritu prisiljavajući grčku vojsku da napusti ostrvo. Sile su bombardovale pobunjeničke snage, postavljale mornare i marince na obalu i uspostavljale blokadu Krita i ključnih luka u Grčkoj. U međuvremenu, viši admirali Međunarodne eskadrile formirali su „Admiralski savet“ koji je privremeno upravljao Kritom do razrešenja Kritskog ustanka, a Savet Admirala je na kraju odlučio da Krit postane autonomna država u okviru Osmanskog carstva.[11] Nakon nasilnih pobuna kritskih muslimana protiv kritskih hrišćana i britanskih okupacionih snaga 6. septembra 1898. (25. avgusta prema julijanskom kalendaru koji je tada bio u upotrebi na Kritu, koji je bio 12 dana iza modernog gregorijanskog kalendara tokom 19. veka), Savet admirala naredio je svim osmanskim snagama da napuste Krit, a poslednja od njih je evakuisana 6. novembra 1898. Dolazak princa Đorđa od Grčke i Danske 21. decembra 1898. kao prvog visokog komesara autonomne Kritske države, iako je još uvek bila pod vlašću sultana, efektivno je odvojila Krit od Osmanskog carstva.[12]

Muslimansko stanovništvo ostrva je dramatično opalo zbog ovih promena, pri čemu su mnogi emigrirali u druge delove Osmanskog carstva.[13] Od leta 1896. do kraja neprijateljstava 1898. Kritski muslimani su ostali pod opsadom u četiri priobalna grada, gde su se dogodili masakri nad njima. Usledili su kasniji talasi emigracije kako se ostrvo u etapama spajalo sa Grčkom. Kritski poslanici su 1908. proglasili uniju sa Grčkom, koja je bila međunarodno priznata nakon Balkanskih ratova 1913. Prema Londonskom ugovoru, sultan Mehmed V odrekao se svojih formalnih prava na ostrvo. Kritski muslimani koji su još uvek ostali bili su primorani da napuste Krit zbog razmene stanovništva između Grčke i Turske 1923. U Turskoj su neki potomci ovog stanovništva nastavili da govore oblik kritskog grčkog dijalekta do nedavno.

Kultura

uredi

Turci na Kritu su proizveli raznolik književni opus, što je jednog istraživača navelo da definiše „kritsku školu“ koja broji dvadeset i jednog pesnika koji su evoluirali u okviru osmanske divanske poezije ili turske narodne književnosti, posebno u 18. veku. Različite teme obiluju radovima ovih književnika, odražavajući dinamiku kulturnog života na ostrvu.

Primer ove tradicije mogu se uočiti u stihovima ispod Giritli Siri-paše (1844–1895) koje su svakako bile upućene njegovoj supruzi, pesnikinji-kompozitorki Lejli Saz, koja je i sama istaknuta ličnost turske književnosti i turske klasične muzike: Fidânsın nev-nihâl-i hüsn ü ânsın âfet-i cânsın
Gül âşık bülbül âşıkdır sana, bir özge cânânsın[14]

Nedavno je veliki broj knjiga koje su napisali potomci kritskih muslimana u obliku romansiranih porodičnih dela sa scenama smeštenim na Kritu i u Anadoliji doživeli dan na turskom tržištu knjiga. „Kritimu“ Sabe Altinsaja i trilogija Ahmeta Jorulmaza prvi su dali primer u ovom potezu. Postoje čak i porodična dela koje je napisao kritski muslimanski pisac Mustafa Olpak, čije biografije u retrospektivi sa obala Istanbula, Krita i Kenije prate njegove dedove koji su prvobitno dovedeni u Osmansko carstvo kao robovi na Krit.

Studija jednog grčkog istraživača broji šest kritskih muslimana koji su se bavili muzikom na kritskom grčkom dijalektu. Krićani su sa sobom u Tursku doneli muzičku tradiciju koju su delili sa kritskim hrišćanima:

Jedan od značajnih aspekata Giritli kulture je da se ovaj islamski — često bektašijski — senzibilitet izražava kroz grčki jezik. [Došlo je] do neke zabune oko njihovog kulturnog identiteta, a često se pretpostavlja da je njihova muzika nekako više „turska“ nego „kritska“. Po mom mišljenju ova pretpostavka je prilično pogrešna...

[15]

 
Ahmed Ibrahim Resmi (1700–1783), osmanski državnik i istoričar, rođen u muslimanskoj porodici grčkog porekla na Kritu.

Turska

uredi

Među talasima imigracije sa Krita i odgovarajućim obrascima ponašanja mogu se uočiti nijanse. Krajem 19. veka muslimani su pobegli od odmazde da bi našli utočište na današnjoj teritoriji Turske ili šire. Tokom 1910-ih, sa raspadom Kritske države, koja je muslimanskoj zajednici ostrva priznala odgovarajući status, mnogi drugi su otišli. Grčko-turski rat (1919–22) i razmena stanovništva koja je usledila je poslednje poglavlje među osnovnim uzrocima koji su oblikovali ove nijanse.[16]

Među doprinosima koji su kritski muslimani dali turskoj kulturi uopšte, treba pomenuti njihove posebne kulinarske tradicije zasnovane na konzumiranju maslinovog ulja i iznenađujuće širokog spektra bilja i drugih biljnih sirovina. Iako svojim sunarodnicima sigurno nisu upoznali maslinovo ulje i začinsko bilje, kritski muslimani su uveliko proširili znanje i utrli put za raznovrsniju upotrebu ovih proizvoda. Njihova sklonost ka bilju, od kojih bi se neka mogla smatrati neobičnim, takođe je bila izvor nekih šala. Lanac restorana Giritli u Istanbulu, Ankari i Bodrumu, i restorani kritska kuhinje u Izmiru su indikativne reference u ovom pogledu. Povremeno, iako neadekvatna briga vlasti su pokazale i u prvim godinama Turske Republike za naseljavanje kritskih muslimana na lokalitetima gde su pronađeni vinogradi koje su ostavili preminuli Grci, jer je ovaj kapital morao biti izgubljen u rukama kultivatora bez prethodnog znanja o vinogradarstvu. U oblasti pomorske industrije, pionir izgradnje čamaca koji je postao ogromna industrija u Bodrumu u naše vreme, Zia Guvendiren je bio kritski musliman, kao i mnogi njegovi bivši šegrti koji su i sami postali majstori brodograditelji i koji imaju sedište u Bodrumu ili Guljuku danas.

Sveukupni obrazac ulaganja u stručnost i uspeh ostaje izvanredan među kritskim muslimanima, što potvrđuju poznata imena u nastavku. Međutim, sa rodnim ulogama i društvenim promenama koje su počinjale iz različitih osnova za kritske muslimane, prilagođavanje „otadžbini“ nije se uvek odvijalo bez bola, uključujući i podvrgavanje uvredama kao u drugim slučajevima koji uključuju useljavanje ljudi. Prema Piteru Lojzosu, često su gurani u najsiromašniju zemlju: Po dolasku su ih nakratko proslavljali, jer su se 'Turci' 'vraćali' u srce Turske... poput maloazijskih hrišćana koji žele da se nasele na zemlji u severnoj Grčkoj, muslimanske izbeglice su otkrile da su lokalni ljudi, ponekad vladini zvaničnici, već okupirali najbolje zemljište i kuće. [17] Isti autor prikazuje sliku u kojoj nisu delili „osmansko shvatanje određenih zanata i zanata kao niskog statusa“, pa su im bile otvorene više preduzetničke mogućnosti. Kao i drugi koji nisu govorili turski, stradali su tokom akcije „Građani govore turski!“ kampanja koja je počela 1928. „Arapi, Čerkezi, muslimani Krita i Kurdi u zemlji bili su meta jer ne govore turski. U Mersinu, na primer, 'Kurdi, Krićani, Arapi i Sirijci' su kažnjeni zato što govore jezike koji nisu turski.“. U sažetom prevodu knjige o Bodrumu koju je napravio Lojzos, navodi se da se čak 1967. Krićani i 'lokalni Turci' nisu mešali u nekim gradovima; nastavili su da govore grčki i uglavnom su se venčavali sa drugim Krićanima.[18]

Dijaspora

uredi

Danas se procenjuje da živi oko 7.000 kritskih muslimana u Tripoliju u Libanu i oko 3.000 u Al Hamidiji u Siriji. Većina njih su muslimani kritskog porekla. Zapisi sugerišu da je zajednica napustila Krit između 1866. i 1897. godine, nakon izbijanja poslednjeg Kritskog ustanka protiv Osmanskog carstva, kojim je okončan grčko-turski rat 1897. godine.[19] Sultan Abdul Hamid II pružio je kritskim muslimanskim porodicama koje su pobegle sa ostrva utočište na levantinskoj obali. Novo naselje je dobilo ime Hamidije po sultanu.

Mnogi kritski muslimani Libana su donekle uspeli da sačuvaju svoj identitet i jezik. Za razliku od susednih zajednica, oni su monogamni i smatraju razvod braka sramotom. Njihova zajednica je bila blisko povezana i potpuno endogamna sve do građanskog rata u Libanu, kada su mnogi od njih bili primorani da migriraju, a zajednica je raspršena.

Kritski muslimani čine 60% stanovništva Al Hamidije. Zajednica je veoma zabrinuta za održavanje svoje kulture. Poznavanje govornog grčkog jezika je izuzetno dobro.

Reference

uredi
  1. ^ Rippin, Andrew (2008). World Islam: critical concepts in Islamic studies. London: Routledge. str. 77. ISBN 978-0-415-45653-1. 
  2. ^ a b v Rippin, Andrew (2008). World Islam: critical concepts in Islamic studies. London: Routledge. str. 77. ISBN 978-0-415-45653-1. 
  3. ^ Finding W. D. Fard: Unveiling the Identity of the Founder of the Nation of Islam. str. 28. 
  4. ^ Hayden, Barbara J. (2004). Reports on the Vrokastro Area, Eastern Crete, Volume 2: The Settlement History of the Vrokastro Area and Related Studies (na jeziku: engleski). University of Pennsylvania Press, Incorporated. str. 299. ISBN 978-1-931707-59-6. 
  5. ^ Balta, Evangelia; Ölmez, Mehmet (2011). Between Religion and Language: Turkish-speaking Christians, Jews and Greek-speaking Muslims and Catholics in the Ottoman Empire (na jeziku: engleski). Eren. ISBN 978-975-6372-47-0. 
  6. ^ Smith, Michael Llewellyn (1998). Ionian Vision: Greece in Asia Minor, 1919-1922 (na jeziku: engleski). Hurst. ISBN 978-1-85065-368-4. 
  7. ^ „Cretan Turks at the End of the 19 th Century: Migration and Settlement (19. Yüzyılda Girit Türkleri: Göç ve Yerleşim)”. 
  8. ^ Greene, Molly (2000). A shared world: Christians and Muslims in the early modern mediterranean. Princeton, NJ : Princeton Univ. Press. str. 39—44. ISBN 978-0-691-00898-1. 
  9. ^ Greene, Molly (2000). A shared world: Christians and Muslims in the early modern mediterranean. Princeton, NJ : Princeton Univ. Press. str. 52—54. ISBN 978-0-691-00898-1. 
  10. ^ Macrakis, Aglaia Lily (1983). Cretan Rebel: Eleftherios Venizelos in Ottoman Crete (1864-1898) (na jeziku: engleski). UMI. str. 51. 
  11. ^ McTiernan, Mick. A Very Bad Place Indeed For a Soldier. The British involvement in the early stages of the European Intervention in Crete. 1897 - 1898. str. 28. 
  12. ^ McTiernan, Mick. A Very Bad Place Indeed For a Soldier. The British involvement in the early stages of the European Intervention in Crete. 1897 - 1898. str. 35. 
  13. ^ „The Cretan Rebellion of 1897 and the Emigration of the Cretan Muslims”. Refugee History. 21. 7. 2017. 
  14. ^ Prevod: Vitka si mladica, sveža si lepota i gracioznost, naklonost prema svom umu! U tebe je zaljubljena ruža, u tebe je zaljubljen slavuj. Ti si neobična voljena osoba!)
  15. ^ Tziovas, Dimitris (5. 7. 2017). Greece and the Balkans: Identities, Perceptions and Cultural Encounters since the Enlightenment (na jeziku: engleski). Routledge. ISBN 978-1-351-93217-2. 
  16. ^ Smith, Michael Llewellyn (1998). Ionian Vision: Greece in Asia Minor, 1919-1922 (na jeziku: engleski). Hurst. ISBN 978-1-85065-368-4. 
  17. ^ Social capital: critical perspectives (Reprinted izd.). Oxford: Oxford Univ. Press. 2002. str. 133. ISBN 0-19-829713-0. 
  18. ^ Mansur, Fatma (1972). Bodrum: a town in the Aegean. Leiden: Brill. ISBN 90-04-03424-2. 
  19. ^ „sokalidou.pdf” (PDF). 

Literatura

uredi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Критски_муслимани&oldid=27699020”