Kult srednjovekovnih srpskih vladara svetitelja

Kult srednjovekovnih srpskih vladara svetitelja bio je ideološki, politički i državotvorni program, koji je započet sa uvrštavanjem Stefana Nemanje, osnivača dinastije u red svetitelja, sa ciljem da se u periodu formiranja samostalne srpske države krajem 12. i početkom 13. veka mladoj državi obezbedi sakralna osnova. Stvaranjem kulta svetitelja, nacionalni srpski vladari potajali su svetitelji, neka vrsta temeljne institucije, sa jasnom potvrdom legitimiteta vlasti i pripadnosti porodici „izabranih naroda”.

Istorijski uslovi

Pravila kulta vladara svetitelja diktirao je tadašnji hrišćanski svet Evrope, ili svetski poredak onog vremena. U takvim uslovima trebalo je „udariti hrišćanski temelj srpskoj državi, i potvrditi da je Srbija hrišćanska država koja pripada vizantijskom kulturnom krugu i tadašnjem svetskom poretku.” Tako je nastal praksa „koja ne samo da je odigrala religijsku već i političku, državotvornu i dinastičku ulogu”.

„ Logika tog programa bila je sveti vladar – sveta dinastija – sveta država – sveti narod koji ima svoje mesto na političkoj sceni. Vladari svetitelji su bili zaštitnici srpske države i čudotvorci, pa ako je trebalo koristili su se i negativnim „čudima”, pomagali su svojim naslednicima da usmrte neprijatelje i pobeđuju u bitkama. ”

Uspostavljanje kultova nacionalnih svetitelja bilo je vezivano za istaknuta crkvena središta u kojima su se nalazili njihovi grobovi i u kojima su čuvane njihove mošti. Kao što su vladar ili duhovnik za života pokazivali očinsku brigu za blagostanje svoga naroda ili pastve, tako njihove mošti postaju stecište molitvenog kulta za opšte spasenje, ali i jemstvo za jedinstvo naroda i opstanak države. Nije, zato, nikakvo čudo što uzdizanje vladara u red svetitelja dobija na snazi i učestalosti kako u razdobljima obrazovanja, tako i u vremenima ponovnog uspostavljanja izgubljene državnosti.

Ko je, i zašto, pokrenuo kult svetih vladara u Srbiji?

U Srba je pojava svetih vladara vezana za kult dukljanskog kralja svetog Jovana Vladimira, ali se u razvijenoj formi javlja od vremena kada su, krajem 12. i početkom 13. veka, kada su Nemanjini sinovi Stefan i Sava uobličili kult svetog Simeona Mirotočivog kao svetog osnivača dobroplodne loze.

Ova praksa potekla je od princa monaha Svetog Save koji je bio ideolog srpske države. Stefan i Sava su prenosom očevih moštiju (Svetog Simeona Mirotočivog) iz Hilandara, gde se upokojio, u Studenicu, njegovu zadužbinu i grobni hram, praktično lančano i pokrenuli stvaranja kulta svetih vladara u Srbiji.

Tim činom Studenica ne samo da je postala središte kulta svetog osnivača Svetog Simeona Mirotočivog, već je obezbedila i uspostavljanje jedinstvenog „važećeg” model na koji su se kasnije nadovezali svi potonji Nemanjići kada su članove svojih porodica pridruživali novonastaloj zajednici svetitelja.

Glavni Savin cilj bio je stvaranje „savršenog naroda” i „Novog Izrailja”, jer je kao bitan uslov za sticanje statusa punopravnog, istorijskog naroda bila neophodna svetost, za sakralno utemeljenje dinastije i države.

U nameri da svoj narod učini „savršenim”, Sveti Sava je pošao na hodočašće u mesta biblijskih dešavanja. Sa tih putovanja donosio je različite relikvije vezane za najvažnije protagoniste jevanđeoske istorije sa ciljem da u sopstvenu sredinu „prenese” bar deo osvećenog prostora. One su čuvane u Žiči, katedralnom i krunidbenom hramu, gde su predstavljale neku vrstu „inscenacije” Svete zemlje.

Uspostavljanje kultnog štovanja domaćeg svetitelja podrazumevalo je nastanak proslavnih sastava – žitija i službi, kao i pobožne prakse vezane za svetiteljev grob i njegove svete slike. Svedočanstvo prisustva svetog, grob i kivot sa moštima određuju sakralnu topografiju crkvenog prostora.

Značaj kulta vladara svetitelja u kasnijim periodima srpske državnosti

Kultovi srpskih vladara svetitelja odigrali su ključnu ulogu i u kasnijem periodu na očuvanju nacionalne svesti za vreme Osmanlija, u doba osmanokratije, a naročito posle obnove Pećke patrijaršije 1557. godine. Kultovi srpskih svetih vladara imali su izuzetnu važnost i nakon Seobe Srba u Vojvodinu, u programu Karlovačke mitropolije, među Srbima koji su živeli u Austrijskoj carevini. Svaka epoha je tumačila kultove u skladu sa svojim vrednostima.

Kada je prosvetiteljska ideja stigla u Srbiju, o svetom Savi se pre svega govorilo kao o prosvetitelju, a kada su nastali događaji iz poslednje decenije 20. veka, započet je proces manipulacija nacionalnim kultovima, i stvaranje dubokog nerazumevanja njihovog pravog smisla, negovanog u srednjovekovnom periodu.

Grobova vladara kao stecišta molitvenog kulta

Za razliku od rimokatoličke, istočna pravoslavna crkva nije bila obavezna da kult svetitelja potvrdi zvaničnom saborskom odlukom; smatralo se da je kanonizacija obavljena samim tim što se narod osvedočio u mirotočivost i čudotvornost moštiju. Tako se npr. u narodu tvrdilo da su osama godina nakon smrti Stefana Mirotočivog, kada je otvoren njegov grob pronađeno netaknuto telo „iz koga je teklo miro i širio se svetački miris.”

Kod Srba je, počevši od uspostavljanja kulta svetog Simeona, viši i krajnji smisao osvećenja moštiju počivao je u njihovoj zaštiti države, naroda, vernika i hodočasnika, i stvarnje uslov za sticanje statusa punopravnog, istorijskog naroda i sakralno utemeljenje dinastije i države.

Kao što su vladar ili duhovnik za života pokazivali očinsku brigu za blagostanje svoga naroda ili pastve, tako su i njihove mošti postajale stecište molitvenog kulta za opšte spasenje, ali i garancija za jedinstvo naroda i opstanak države ili u vremenima ponovnog uspostavljanja izgubljene državnosti.

Spisak srpskih vladara svetitelja

Ana Nemanjić		Žena Stefana Nemanje. Kanonizovana je kao Prepodobna Anastasija Srpska a proslavlja se 5. jula.
Stefan Dragutin		Kralj Srbije. Kanonizovan kao Prepodobni Teoktist a proslavlja se 12. novembra.
Milica Hrebeljanović		Kneginja Srbije. Kanonizovana kao Prepodobna Evgenija (Lazarević) a proslavlja se 1. avgusta.
Jelena Anžujska		Kraljica Srbije. Kanonizovana kao Sveta Jelena Dečanska a proslavlja se 13. juna.
Jelena Dečanska		Kraljica Srbije. Kanonizovana kao Prepodobna Jelena a proslavlja se 12. novembra.
Jovan Vladimir		Vladar Duklje (990—1016). Kanonizovan 1016. kao Sveti mučenik Jovan Vladimir, kralj Srpski, a proslavlja se 4. juna.
Lazar Hrebeljanović		Knez Srbije. Kanonizovala ga Srpska pravoslavna crkva kao Sveti velikomučenik knez Lazar a proslavlja se 28. juna.
Stefan Uroš II Milutin		Kralj Srbije. Kanonizovan kao Sveti kralj Milutin, a proslavlja se 12. novembra.
Stefan Uroš III Dečanski		Kralj Srbije 1321-1331. Kanonizovan kao Sveti kralj Stefan Dečanski a proslavlja se 24. novembra.
Stefan Lazarević		Despot Srbije. Kanonizovan kao sveti Stefan, despot Srpski a proslavlja se 1. avgusta.
Stefan Nemanja		Veliki župan Srbije. Kanonizovan kao sveti Simeon Mirotočivi i proslavlja se 26. februara.