Knjižarstvo i štamparstvo u Čačku
Knjižarstvo i štamparstvo u Čačku je počelo da se razvija polovinom 19. veka i traje i dan danas. Čačak je grad sa izraženom kulturnom tradicijom i bogatom istorijskom prošlošću. U njemu je jedna od najstarijih gimnazija u regionu, a samim tim i grad sa velikom tradicijom pismenosti i obrazovanja.Iz čačanske gimnazije potekli su mnogi pisci, pesnici, umetnici i naučni radnici ( Branko V. Radičević, Vladislav Petković Dis, Nadežda Petrović, Radmila Bakočević, Puriša Đorđević, Sonja Savić, braća Teofilović, Mihailo Đoković-Tikalo, Radomir Mihailović Točak, Bora Đorđević, Vladan Matijević...)
Čačansko knjižarstvo do Prvog svetskog rata uredi
Početak knjižarstva u Čačku uredi
Čačak je sredinom 19. veka bio trgovački, zanatlijski i kafanski grad u kome je kupovna moć bila slaba. U čačanskom kraju radilo je samo nekoliko osnovnih škola. Preteča Gradske biblioteke „Vladislav Petković-Dis” bilo je čitalište otvoreno 1848. godine.[1]
Knjige su uglavnom prodavali knjižari torbari. U Srbiji se počelo manipulisati cenama knjiga, pre svega udžbenicima, zbog toga je Popečiteljstvo prosveštenija imenovalo Miloša Popovića za glavnog prvog knjižara 1852. godine. U Čačku je za ceo okrug bio odgovoran trgovac Mića Milijanović . On je prodavao udžbenike i kancelarijski materijal za pisanje, ali ne i književna dela.
Zakon o Knjižarskoj radnji i prvi knjižar u Čačku uredi
Zakon je usvojen 14. jula 1878. godine, uprava Državne pečatnje po svim okruzima u Srbiji sklopila je ugovore sa knjižarima, ovlašćenim za prodaju knjiga. Iz tog dokumenta saznaje se da je knjižaru u Čačku posedovao trgovac Nikola Radovanović, kome se knjižara nalazila u današnjoj Kuželjevoj ulici. Knjižara je bila trošna i od slabog građevinskog materijala. Radovanović je pored svog udela u radu knjižare imao i zaslugu za postavljanje trotoara oko radnji. U knjižari je uglavnom prodavao udžbenike, pesmarice i poneku drugu knjigu iz lepe književnosti. Nakon njegove smrti 29. oktobra 1904. godine, knjižara je pripala njegovom sinovcu Vujadinu Radovanoviću.
Pored Nikole Radovanovića, kao čačanski knjižari pominju se i braća Šljivići. Braća Šljivići su prema jednoj reklami u čačanskom listu Polet, od 1. februara 1924. godine u svojoj radnji-knjižari nudili: sveće od čistog voska, žute i bele sveće za svadbe; čist prirodan med; bombone, čokolade i ratluke; školske knjige i materijal; slike za ukras domova; kandila i posmetne vence; metalne električne lampe...
Ostali čačanski knjižari uredi
Drugi čačanski knjižar bio je Vojislav M. Andrić. Nije utvrđeno gde mu se nalazio knjižarski dućan, uzet pod zakup. Potom je otvorio knjižaru blizu centra varoši, ali se knjižarstvom u Čačku bavio samo tri godine i potom je otišao za Valjevo.
Još jedan zabeleženi knjižar bio je Stevan Hadži Popović, ali i on se ubrzo odselio iz Čačka i u Kragujevcu otvorio izdavačku knjižaru.
Novi čačanski knjižar postaće Isailo A. Petrović.
Isailo A. Petrović uredi
Rođen je 29. januara 1865. godine u Kruševcu, izučio je knjigovezački zanat negde u Rumuniji. Govorio je više stranih jezika. Krajem 80-ih godina doselio se u Čačak. Knjižaru u Čačku je otvorio 1888. godine na Velikoj pijaci (današnji Trg Župana Stracimira), u svojoj kući, građenoj na sprat. U prizemlju se nalazila knjižara sa knjigoveznicom i manjom štamparijom. Objavio je 1894. godine knjigu Emila Zole „Iz ljubavi”, štampanu u Beogradu. Isailo je pored knjigoveznice otvorio i knjižaru u kojoj je držao pored školskih udžbenika, raznih knjiga iz lepe književnosti naših i stranih pisaca i pisaći materijal. Osim toga, njegov posao bio je i povezivanje knjiga i protokola za nadleštvo opštine Čačak. Pored loše prodaje knjiga i kancelarijskog materijala u Srbiji, Petrović je nakon otvaranja knjigoveznice i knjižare ubrajan među bogatije Čačane.[2]
Njegova radnja je nosila zvaničan naziv: Kraljevska srpska povlašćena knjižara Isaila A. Petrovića. Bila je dobro snabdevena knjigama iz beletristike, udžbenicima, raznim kancelarijskim materijalom i školskim priborom, kao što su: hartija, ljubičasto mastilo i antracen, olovke, krede, razni obrasci za delovodnike i druge administrativne knjige. Prodavao je i knjige u pretplati, a paketi sa poručenom robom slati su školama, sudovima, opštinama i pojedincima iz dalje i bliže okoline Čačka.
Petrović je knjižarski materijal nabavljao u više zemalja Evrope i držao je knjižaru i knjigoveznicu sve do svoje smrti.
Isailo A. Petrović je 1. juna 1888. godine obavestio građanstvo da je otvorio i štampariju (sa dve ručne štamparske mašine "Boston"). Štampao je vizit-karte, trgovačka pisma, izveštaje, jelovnike i "raporte za gospodu gostioničare", pozive za svadbe i zabave, posmrtnice... Štampao je i sedam knjiga, među kojima je najpoznatija „Jovan Hus”, M.M. Filipova, a jednu je potpisao kao izdavač.
Zbog spora sa Stevanom Matićem, koji je svoju štampariju preneo iz Gornjeg Milanovca u Čačak, Petrović je dobio zabranu za bavljene štamparstvom. Zbog toga je on svoju štampariju 1900. godine izdao pod zakup Vladimiru S. Stevanoviću i Petru T. Liliću, koji su za razliku od Petrovića bili kvalifikovani za štamparski posao.
Stradao je u Prvom svetskom ratu 25. novembra 1914. godine kod sela Brestovika. Sahranjen je kod crkve u Kolarima.
Njegovim imenom je nazvana nagrada koju Gradska biblioteka "Vladislav Petković-Dis" , od 2000. godine dodeljuje autoru za najnadahnutije likovno oblikovane knjige objavljene u Čačku. Prvi dobitnik je Zoran Jureš, član ULUS-a, vlasnik izdavačke kuće Grafika Jureš.
Povlašćeni knjižari uredi
Popis Srbije u poslednjim decenijama 19. veka pominje dvojicu državnih knjižara u Čačku. Imali su povlašćen položaj u prodaji knjiga ( posebno udžbenika ) državne štamparije. Takođe su prodavali i pisaći, kancelarijski materijal i udžbenike. Od 1892. do 1900. godine u Čačku su to bili Nikola Radovanović i Isailo A. Petrović. Posle 1900. godine oni postaju ovlašćeni knjižari. Nikola Radovanović do svoje smrti 1904. godine, ali ne i njegov naslednik Vujadin Radovanović. Petrović ostaje povlašćeni knjižar do 1907. godine. U međuvremenu taj status dobijaju i neki drugi Čačani. Od 1905. godine su to Jevrem Jovović i Milutin Šibalić. Nije utvrđeno gde su se nalazile njihove knjižarnice. Realna pretpostavka je da su bile u centru varoši, kod škole i državnih nadleštava ili na Velikoj pijaci. U 1909. i 1910. godini je status povlašćenog knjižara imao i Radivoje A. Pavlović. U knjižari koja je prethodno bila vlasništvo Isaila A. Petrovića popis pominje Anastasa Đ. Kostadinovića.
Godine 1915. usledio je nastavak Prvog svetskog rata, a vreme okupacije nije pogodovalo knjižarstvu.
Štamparije u Čačku uredi
Štamparije u Čačku otvaraju se relativno kasno u odnosu na druge gradove, ipak čačansko štamparstvo se ne razlikuje bitno od drugih gradova jer je ono nastalo kao posledica sličnih društvenih uslova koji su bili karakteristični za unutrašnjost Srbije u drugoj polovini 19. veka.[3]
Prva štamparija uredi
Prvu štampariju u Čačku otvorio je već pomenuti Isailo A. Petrović. U čačanskom Narodnom muzeju čuvaju se razglednice starog Čačka izdate u Petrovićevoj knjižari.
Stevan Matić uredi
Stevan Matić je bio prvi kvalifikovani tipograf koji je imao štampariju u Gornjem Milanovcu još 1893. godine, odakle se doselio u Čačak krajem 1898. godine, tako da je on najviše zaslužan za skoro sve što je štampano u periodu od pola veka.
Druga štamparija uredi
Druga po značaju štamparija, otvorena je u Čačku 1924.godine bila je filijala Slavka G. Petrovića, užičkog štampara, koji je prodao štampariju u Užicu i prešao u Čačak. Povećane potrebe grada uslovile su da ove štamparije imaju dovoljno posla i uspešno rade do Drugog svetskog rata.
Udeo u čačanskom štamparstvu ima i Branislav L. Petrović, knjižar koji je tridesetih godina imao u Čačku izdavačku knjižaru i malu štampariju u njoj. Pored raznih formulara štampao je samo tri broja časopisa „Osvit” .
Štamparstvo uredi
Privredni, kulturni i politički razvoj grada uslovljavao je i štamparske potrebe građana. U prvoj polovini 20. veka najviše su štampani plakati raznih udruženja, političkih stranaka, zatim vizit-karte, pozivnice za balove i svadbe, pisma, koverte, objave, posmrtnice, ulaznice, oglasi, cenovnici, jelovnici, nalepnice, razni formulari, čestitke, srećke. Štampane su i knjige, brošure, časopisi i listovi, ali u mnogo manjem broju.
Političke prilike su u velikoj meri uticale na pojavu listova 1941. godine, njihovo izlaženje najčešće je bilo kratkotrajno. Obično su se pojavljivali pred izbore i posle njih se gasili. U tom pogledu karakteristična je 1935. godina kada se pojavilo čak sedam listova. Najduže su izlazili „Čačanska okružna samouprava” ( devet godina ), „Rudnička samouprava” ( osam godina ), „Dragačevo”( šest godina ), „Čačanski glas” ( četiri godine ) i časopisi „Pregled crkve eparhije Žičke”( dvadeset godina ) i „Školski radnik”( šest godina ).
Od knjiga najviše su štampana pravila raznih udruženja i banaka, zatim školski i bankarski izveštaji i knjige religiozne sadržine iz Žičke biblioteke „Sveti Lazar”. U Čačku svoje knjige nisu štampali poznati književnici poreklom iz ovog grada, već oni koji su tu živeli i radili neko vreme kao službenici ili profesori gimnazija i koji u istoriji ne zauzimaju istaknuta mesta. Najpoznatiji među njima je Vojislav Ilić-Mlađi, a zatim Nedeljko Gizdavić, Velisav Janjić, Jelisije Andrić i mnogi drugi.
Treba pomenuti i autore knjiga o prošlosti Čačka kao što su Radomir Ilić, Radomir Krečković, Dragoslav Mitrović i Dragomir Popović.
Za knjige štampane do 1941. godine karakteristična je loša tehnička i štamparska opremljenost, mali obim i samo nekoliko ih ima više od 150 strana. Sve one imaju prvenstveno dokumentarnu, kulturnu i istorijsku vrednost, a manje naučnu ili književnu.
Izdavačko-štamparska delatnost u Čačku u prvoj polovini dvadesetog veka razvijala se srazmerno društvenim uslovima karakterističnim za unutrašnjost Srbije tog vremena. Za razvoj štamparstva u Čačku i okolini od presudnog je značaja pojava Stevana Matića.
Knjižarstvo i štamparstvo novijeg doba uredi
Čačak je decenijama unazad imao bar jednu ili više dobrih knjižara. Jedna od najstarijih je knjižara Rade Azanjac. Nekada dobro snabdevena Nolitova i Prosvetina knjižara gde su bez zakašnjenja stizala najnovija izdanja, nekada iz bivše Jugoslavije, od svih vodećih jugoslovenskih izdavača. Ove stare knjižare, u skladu sa modernim tokovima zamenile su knjižare Lagune, Vulkana i Službenog glasnika, ali je i dalje živa i uspešna jedina prava i bogata knjižara po ukusu grada, knjižara Reči[4], smeštena u strogom centru grada na Trgu Ustanka broj 2 u zgradi Doma kulture, koji još uvek prestavlja kulturnu žilu grada. Ovom knjižarom rukovodi jedan od najstarijih čačanskih knjižara, čuveni Rade Vasilić, koga po svemu nasleđuje Savo Stjepović, i sam pisac i autor više nagrađenih romana, a autor je beogradskog izdavača Dereta.
Nekada je Čačak imao jednu ili dve stare štamparije, a sada ima više mladih privatnih štamparija.
U Čačku je pre više od četrdeset godina pokrenut časopis Gradac kojim rukovodi Branko Kukić, jedan od vodećih srpskih intelektualaca. Iz umetničkog društva Gradac potiču i stotine izvrsnih publikacija. Izdavačka kuća Gradac dobila je nagradu „Gligorije Vozarović” kao najbolji izdavač u 2001. godini.[5]
U Čačku stvara i izdaje predivne dečje knjige Pčelica, osnovana 2003. godine.[6]
Decenijama postoji i izdavačka kuća Legenda, osnovana 1997. godine i obavlja izdavačku delatnost u okviru deset biblioteka[7].
Svi ovi podaci ukazuju na to da je Čačak kao grad uvek imao živo interesovanje za knjigu.
Reference uredi
- ^ Marinković, Radovan (2001). „Čačansko knjižarstvo do Prvog svetskog rata”. "Zbornik radova Narodnog Muzeja": 105—113.
- ^ Starčević, Velimir (2011). Staro srpsko knjižarstvo. Beograd: Službeni glasnik.
- ^ Orbović, Marija (1998). Čačansko štamparstvo i izdavaštvo : 1833-1941. Čačak: Čačak : Gradska biblioteka, Grafika Jureš.
- ^ superweb; Nikitovic, Vladimir. „“Reči“ – čačanska knjižara za sladokusce | Morava Info” (na jeziku: srpski). Arhivirano iz originala 06. 05. 2017. g. Pristupljeno 2019-05-17.
- ^ „Gradac”. www.gradac.org.rs. Pristupljeno 2019-05-17.
- ^ „Knjige za lepše detinjstvo”. Pčelica. Pristupljeno 2019-05-17.
- ^ „LEGENDA...izdavacka kuca...Cacak”. www.legenda.co.rs. Pristupljeno 2019-05-17.