Lihtenštajn
Lihtenštajn (nem. Liechtenstein), ili zvanično Kneževina Lihtenštajn (nem. Fürstentum Liechtenstein) je država u zapadnoj Evropi.[3] Graniči se sa Švajcarskom na zapadu, i Austrijom na istoku. Reljef Lihtenštajna je planinski, zbog čega je jedna od glavnih privrednih grana zimski turizam. To je šesta najmanja nacija na svetu.[4] Lihtenštajn je poluustavna monarhija na čijem je čelu princ od Lihtenštajna. Glavni grad Lihtenštajna je Vaduc, najveći grad je Šan a najveća opština je Trizenberg.
| Kneževina Lihtenštajn Fürstentum Liechtenstein (nemački) | |
|---|---|
 | |
| Glavni grad | Vaduc |
| Najveći grad | Šan |
| Službeni jezik | nemački |
| Vladavina | |
| — Knez | Hans-Adam II |
| — Prestolonaslednik | Alojz |
| — Predsednik Vlade | Danijel Riš |
| Istorija | |
| Osnivanje države | 23. januar 1719. |
| — Požunski mir | 12. jul 1806. |
| — Nezavisnost | Od Nemačke 1866. |
| Geografija | |
| Površina | |
| — ukupno | 160 km2 (190) |
| — voda (%) | 2,7%[1] |
| Stanovništvo | |
| — 2014.[2] | 37.340 (193) |
| — gustina | 233,38 st./km2 |
| Ekonomija | |
| BDP / PKM | ≈ 2013 |
| — ukupno | 5,3 mlrd. $ (149) |
| — po stanovniku | 98,432$ (3) |
| BDP / nominalni | ≈ 2020 |
| — ukupno | 6,872 mlrd. $ (147) |
| — po stanovniku | 180,000$ (1) |
| IHR (2021) |  0,935 (16) — veoma visok |
| Valuta | Švajcarski franak |
| — stoti deo valute | 100 центи |
| Ostale informacije | |
| Vremenska zona | UTC +1, +2 (CET, CEST) |
| Internet domen | .li |
| Pozivni broj | +423 |
Ekonomski, Lihtenštajn ima jedan od najvećih bruto domaćih proizvoda po osobi na svetu kada se prilagodi paritetu kupovne moći. Zemlja ima snažan finansijski sektor sa centrom u Vaducu. Nekada je bio poznat kao poreski raj za milijardere, ali se više ne nalazi ni na jednoj zvaničnoj crnoj listi zemalja poreskog raja koje ne sarađuju. Alpska zemlja, Lihtenštajn je planinska, što ga čini destinacijom za zimske sportove.
Lihtenštajn je član Ujedinjenih nacija, Evropskog udruženja za slobodnu trgovinu i Saveta Evrope. Iako nije članica Evropske unije jer nije osmišljena imajući na umu mikrodržave, ona učestvuje i u Šengenskom prostoru i u Evropskom ekonomskom prostoru. Ima carinsku i monetarnu uniju sa Švajcarskom.
Istorija uredi
Sadašnja teritorija Lihtenštajna činila je u prošlosti mali deo rimske regije Recija. Tokom vekova ova zemlja je ostala jako daleko od evropskih strateških interesa. Pre dolaska na vlast aktuelne dinastije, bila je feudalni posed u vlasništvu jednog ogranka porodice Habzburgovaca.
Dinastija Lihtenštajn je svoje ime dobila po dvorcu Lihtenštajn, zdanju smeštenom znatno dalje u Austriji, koji im je pripadao od 1140. do 13. veka, da bi im konačno bio vraćen 1807. Vekovima su članovi dinastije Lihtenštajn uzimali u posed velika područja, naročito u Moravskoj, Donjoj Austriji i Štajerskoj, ne uspevajući ipak da izbegnu starateljstvo krupnije vlastele, pre svih Habzburgovaca, kojima su često nudili svoje savetničke usluge. S obzirom na to da nijedna njihova teritorija nije bila pod direktnom nadležnošću cara, dinastija Lihtenštajn nije mogla da učestvuje u radu Rajhstaga.
Porodica je, želeći da uveća svoju moć dobijanjem stolice u Rajhstagu, počela da čini sve kako bi prigrabila posede zvane unmittelbar, to jest posede kojima je jedini sizeren car lično. Posle dugih pregovora, to im je najzad pošlo za rukom kupovinom dve minijaturne grofovije Šelenberg i Vaduc od Habzburgovaca, redom 1699. i 1712. godine.
Ova dve parcele su ispunjavale tražene kriterijume, tako da ih je car Karlo VI ujedinio i uzdigao na rang kneževine, 23. januara 1719, nadenuvši im ime Lihtenštajn, u čast svog novog kneza Antona Florijana od Lihtenštajna. Upravo tada Lihtenštajn postaje suverena država u sastavu Svetog rimskog carstva. Imajući u vidu da je ova transakcija bila čisto politička, prinčevi Lihtenštajna su se našli na svojoj novoj zemlji tek posle nekoliko decenija.
Godine 1806, Sveto rimsko carstvo palo je pod vlast Francuske. Ovaj događaj značajno je uticao na Lihtenštajn: okoštale političke i administrativne strukture urušile su se ubrzo po carevoj abdikaciji; na njegovo mesto došao je Napoleon. Time je Lihtenštajn oslobođen pritisaka i svakog spoljnog uticaja i po prvi put u svojoj istoriji postaje uistinu nezavisan. Počev od tada, svoju sudbinu je vezao za Austriju.
Tokom Drugog svetskog rata Lihtenštajn je sačuvao neutralnost; porodično bogatstvo koje se našlo u zoni borbenih dejstava premešteno je u unutrašnjost teritorije i u London, da bi se sačuvalo. Po završetku rata Čehoslovačka i Poljska pripojile su nekoliko nemačkih zemalja, što je imalo za posledicu oduzimanje celokupnih poseda od članova dinastije Lihtenštajn, onih koji su tradicionalno bili u njihovom vlasništvu. Tu se, pre svega, misli na Bohemiju, Moravsku i Šlesku. Kneževi dinastije živeli su u Beču počev od 1938. godine. Eksproprijacijom je obuhvaćeno 1.600 km² šuma i obradivog zemljišta, kao i nekoliko zamkova i porodičnih palata; to je još i sada predmet rasprave na Međunarodnom sudu pravde. Tenzija je pojačana za vreme Hladnog rata, kada su tadašnje vlasti Čehoslovačke zabranile ulazak građanima Lihtenštajna na pomenute teritorije.
Finansijske teškoće koje su zadesile porodicu posle rata primorale su je da se odrekne nekoliko vrednih umetničkih predmeta, posebno Da Vinčijeve slike Đinevra de Benči (Ginevra de Benci), koju je otkupila Vlada SAD. Ekonomska kriza koja je potom usledila prisilila je malu državu da se više približi Švajcarskoj i da sa njom zaključi monetarnu i carinsku uniju.
Ovi napori urodili su plodom i zemlja se otada ubrzano razvija. Tokom narednih nekoliko decenija kneževina će ući u eru prosperiteta i ekonomske modernizacije, posebno zahvaljujući stvaranju povoljnih poreskih olakšica koje privlače mnogobrojne firme. Vladar Lihtenštajna danas se ubraja među najbogatije šefove država na svetu, sa imetkom koji se procenjuje na tri milijarde evra[5]. Stanovništvo, isto tako, uživa u jednom od najviših životnih standarda na planeti.
Politika uredi
Lihtenštajn je parlamentarna demokratija na čijem je čelu trenutno knez (Fürst) Hans-Adam Drugi, koji je stupio na presto posle smrti svoga oca 1989. godine. Parlament Lihtenštajna, Landtag, sastavljen je od 25 poslanika koje biraju građani. Vlada, koju sačinjava pet ministara, rukovodi tekućim poslovima.
Na referendumu održanom 1. jula 1984, koji je knez zdušno podupro, birači (dotada isključivo muškarci) izjasnili su se u korist davanja prava glasa ženama, ali samo na nacionalnim izborima (ne i lokalnim).
Za razliku od mnogih drugih ustavnih monarhija, Ustav Lihtenštajna daje knezu više značajnih ovlašćenja, što često izaziva polemike oko toga da li je država, zapravo, apsolutna monarhija. Kritike su, međutim, izgubile dosta na legitimitetu posle referenduma, održanog u martu 2003, koji je potvrdio snažnu narodnu privrženost aktuelnom modelu vlasti. Sem toga, knez Hans-Adam i njegova porodica bili su spremni da odu za Beč za slučaj da su njihova ustavna ovlašćenja bila dovedena u pitanje.
Geografija uredi
Položaj uredi
Države sa kojima se Lihtenštajn graniči su Švajcarska i Austrija. Lihtenštajn, koji nema izlaz na more, okružen je državama koje, takođe, sa svoje strane nemaju izlaz na more. Jedina zemlja na svetu koja se nalazi u istoj situaciji je Uzbekistan. Ukupna dužina granica kneževine iznosi 76 km, od toga je 41 km sa Švajcarskom i 35 km sa Austrijom. Površina države iznosi 160 km².
Geologija i reljef uredi
Lihtenštajn je smešten u Alpima, duž doline reke Rajne. Reka celom svojom dužinom čini prirodnu granicu prema zapadu. Na istoku planine dosežu velike visine, najviši vrh Graušpic se nalazi na 2.599 m nadmorske visine. Vetrovi koji preovladavaju na jugu, međutim, blagotvorno deluju na klimu. U planinskom delu padne oko 2000 mm/m² padavina godišnje, a u nizijskom oko 800 mm/m².[6]
Zimi na padinama prekrivenim snegom okupljaju se ljubitelji zimskih sportova.
Vode uredi
Rajna je najduža i najveća vodena površina u Lihtenštajnu. Sa dužinom od približno 27 kilometara, predstavlja prirodnu granicu sa Švajcarskom i od velikog je značaja za vodosnabdevanje Lihtenštajna. Rajna je važno rekreativno područje za stanovništvo. Sa 10 kilometara, Samina je druga najduža reka u Kneževini. Nemirna reka počinje kod Trizenberga i uliva se u Il u Austriji (blizu Feldkirha).
Jedino prirodno formirano jezero u Lihtenštajnu je Gampriner Zele sa površinom od svega 2,6 ha, koje je nastalo tek 1927. poplavom Rajne sa ogromnom erozijom. Nalazi se u severnom delu zemlje kod sela Bendern-Gamprin, a nastalo je kao posledica velikog izlivanja reke Rajne 1927. Jezero leži na nadmorskoj visini od 435 metara, a maksimalna dubina je do 6 metara. Jezero se vodom snabdeva iz reke putem veštački izgrađenog cevovda. Pored toga, postoje i druga veštački stvorena jezera, koja se uglavnom koriste za proizvodnju električne energije. Jedno od njih je rezervoar Steg, najveće jezero u Lihtenštajnu.
Flora i fauna uredi
Postoje četiri kategorije zaštićenih područja u Lihtenštajnu: područje zaštite prirode, područja zaštite šuma, područje zaštite bilja i područje zaštite pejzaža. Zaštitna područja prirode i šuma su dve najstrože zaštićene kategorije, sa fokusom na očuvanje staništa ugroženih životinjskih i biljnih vrsta. Oni su zaštićeni zakonom ili uredbom i uključuju ciljeve očuvanja i razvoja. Devet područja zaštite prirode su uglavnom močvarna područja i nalaze se u dolini Rajne. Oni služe za zaštitu močvara i voda. Najveće područje zaštite prirode, Ruggeller Riet, je najznačajnije područje za razmnožavanje ptica u Lihtenštajnu i močvarno područje od međunarodnog značaja.[7]
Lihtenštajn ima faunu i floru bogatu vrstama zbog svoje lokacije u dolini Alpske Rajne. Ova dolina je granični region u smislu geologije, geo-botanike i zoogeografije. Ovde se spajaju istočni i zapadni Alpi i preklapaju se flora i fauna istočnih i zapadnih Alpa. Lihtenštajn održava sopstvene crvene liste, koje odgovaraju kriterijumima IUCN-a i uzimajući u obzir njegove posebno male okolnosti. Očuvanje i unapređenje šumskog biodiverziteta počiva na tri stuba gotovo prirodnog uzgoja šuma, šumskih rezervata i posebnih šumskih površina, kao i na malim staništima vrednim zaštite. U šumi je zabranjena upotreba pesticida i đubriva.[7]
Klima uredi
Klima je planinska i kontinentalna.
Društvo uredi
Stanovništvo uredi
Sa populacijom od 39.315 na dan 31. decembra 2021.[8] Lihtenštajn je četvrta najmanja država u Evropi; Vatikan, San Marino i Monako imaju manje stanovnika. Njegovo stanovništvo uglavnom govori alemanski jezik, iako je jedna trećina stranog porekla, pre svega nemački govornici iz Nemačke, Austrije i Švajcarske, zajedno sa drugim Švajcarcima, Italijanima i Turcima. Ljudi rođeni u inostranstvu čine dve trećine radne snage u zemlji.[9]
Samo dve trećine populacije su poreklom iz Lihtenštajna (65,8%). 20,1% stanovnika je došlo iz zemalja u kojima se govori nemački jezik (mahom iz Švajcarske, Austrije, Nemačke). Slede zatim Italijani (3,3%), izbeglice iz bivše Jugoslavije (3,3%), Turci i ostali (manje od 5%).
Jezik uredi
U Lihtenštajnu, kao uostalom i u celom nemačkom govornom području Švajcarske, govorni jezik je alemanski dijalekat proizašao iz nemačkog. I pored toga, nemački je zvanični jezik administracije. Lihtenštajn je jedina zemlja u svetu koja je usvojila isključivo standardni nemački kao jedinstveni nacionalni jezik (Nemačka i Austrija, recimo, priznaju brojne manjinske dijalekte).
Religija uredi
Prema jednoj skorašnjoj anketi, 75,7% žitelja ove kneževine se izjasnilo kao katolici, nasuprot 8% protestanata ili pravoslavca[10] i 4,2% muslimana. 10,9% građana nije se izjasnilo.
Dana 2. decembra 1997, uzevši u obzir dugogodišnju katoličku tradiciju Lihtenštajna, papa Jovan Pavle Drugi ustanovio je grad Vaduc za centar biskupije. Ali ta odluka, koju je Vatikan doneo bez prethodnog konsultovanja sa Vladom Lihtenštajna, naišla je na veliko osporavanje stanovništva. Afera je navela određen broj građana Lihtenštajna katoličke konfesije da, početkom 1998, oforme militantnu organizaciju koja se zalaže za otvoreniju Crkvu.
Cilj uzdizanja na rang nadbiskupije bio je da se omogući častan odlazak monsinjoru Hasu, biskupu Koara, mnogo osporavanom naročito u Cirihu. Ustav Švajcarske (u to vreme) nije dozvoljavao Katoličkoj crkvi da menja granice dijeceza na njenoj teritoriji (zaostavština verskih ratova iz 19. veka); jedini način da se odvoji parče te dijeceze bio je izdvajanje Lihtenštajna, koji je činio njen sasvim mali deo. A da to ne bi izgledalo kao sankcija (kazna), monsinjor Has je tom prilikom stekao viši čin, postavši nadbiskup.
Administrativna podela uredi
Lihtenštajn je podjeljen na 11 opština (Gemeinden). Jedna opština u Lihtenštajnu obuhvata samo jedno mesto. Pet od 11 opština nalazi se u dolini Rajne (njem. Unterland), a ostale u višim predjelima (njem. Oberland).
Privreda uredi
Uprkos maloj površini i ograničenim prirodnim resursima, Lihtenštajn se odlikuje prosperitetnom privredom zasnovanom na modelu slobodnog tržišta i visokom nivou industrijalizacije (industrijski objekti, oprema itd.). Kneževina se u pogledu finansija, kao i životnog standarda stanovništva, može u potpunosti porediti sa najbogatijim urbanim regijama svojih velikih evropskih suseda.
Veoma privlačan porez na dobit preduzeća (najviša stopa je 18%, prosečna evropska penje se otprilike na 30%) i razne druge olakšice podstakle su preko 74.000 multinacionalnih kompanija da otvore svoje sedište u Lihtenštajnu, najčešće u vidu običnog poštanskog sandučeta. Kneževina na taj način crpe 30% svojih prihoda. No, po uzoru na druga poreska utočišta kakav je Monako, Lihtenštajn je nedavno pojačao napore kako bi opovrgao svoju reputaciju međunarodnog centra za pranje novca.
Lihtenštajn, koji je prinuđen da uvozi preko 90% svojih energetskih potreba, nalazi se u carinskoj i monetarnoj uniji sa Švajcarskom, te prema tome koristi švajcarski franak kao nacionalnu valutu. Kneževina je, inače, članica Evropskog ekonomskog prostora (EEE) počev od maja 1995, a vlada nastoji da harmonizuje ekonomsku politiku sa politikom Evropske unije. Nezaposlenost, iako udvostručena u odnosu na 2000. godinu, ne prelazi 2,2% u trećem tromesečju 2004, što je najmanji postotak u celom EEE.
Kultura uredi
U kneževini se održava veliki broj umetničkih i kulturnih dešavanja. Popularnu kulturu pronosi, prevashodno, mlađa generacija, koja je iznedrila mnogobrojne rok i pop muzičke sastave čiji renome često prevazilazi lokalne granice.
Brojna udruženja osnovana su sa ciljem da organizuju izložbe i razne druge manifestacije. Narodni muzej (Landesmuseum), svečano otvoren u novembru 2003, pridružio se drugim kulturnim ustanovama u kneževini: Muzeju umetnosti (Kunstmuseum), Poštanskom muzeju (Postmuseum), Električarski muzej (Elektrizitätsmuseum Lawena)
Jedino pozorište u kneževini, Pozorište na Crkvenom trgu (Theater am Kirchplatz), nalazi se u Šanu. Ali, od oktobra 2003. u Vaducu se nalazi i Kleintheater Schlösslekeller, koji organizuje koncerte, humorističke tačke i predstavljanje kratkih pozorišnih komada. Kneževina se može podičiti nekolicinom domaćih umetnika koji su zaista priznati u svom polju rada, kao što je vajar Georg Malin ili slikari Bruno Kaufman i Martin Fromelt.
Muzička škola je uređena u Kući Rajnbergera u Vaducu (Musikschule Rheinbergerhaus)
Saobraćaj uredi
Drumska mreža Lihtenštajna, dobro održavana, dugačka je otprilike 140 km. Ne postoji nijedan auto-put a saobraćajni propisi, kao i svi saobraćajni znaci, identični su, uz nekoliko izuzetaka, onima u Švajcarskoj. Ti izuzeci se odnose, pre svega, na dozvoljeni nivo alkohola u krvi (0,8 promila naspram 0,4 promila u Švajcarskoj).
Iako je zaključio poštansku uniju sa Švajcarskom, Lihtenštajn raspolaže vlastitim poštanskim markama, kao i međunarodnim pozivnim brojem (+423).
Dužina pruge iznosi 9,5 km, i njome se ostvaruje veza između švajcarskog grada Buksa i austrijskog grada Feldkirha. Prugu, stoga, održavaju i njome upravljaju Austrijske državne železnice, ÖBB (Österreichische Bundesbahn). Javno preduzeće Liechtenstein Bus (LBA) obezbeđuje transportno opsluživanje svih opština Lihtenštajna. Autobusi LBA povezuju, isto tako, kneževinu sa švajcarskim opštinama Sargans, Buks i Sevelen. Javno preduzeće Liechtenstein Bus (LBA) prodalo je jedan „mercedes 0405“ za potrebe mesta Barlad u Rumuniji.
Vojska uredi
Vojska Lihtenštajna sledi politiku neutralnosti i jedna je od retkih zemalja u svetu koja je želela da ukine vojsku. Vojska je ubrzo ukinuta nakon Austrijsko-pruskog rat u kojem je Lihtenštajn imao vojsku od 80 ljudi, mada nisu bili uključeni u borbe.
Nakon tog rata, parlament Lihtenštajna je odbio da obezbedi sredstva za održavanje vojske. Knez se usprotivio, jer bi takav potez oslabio zemlju, i zemlja bi bila lak plen za velike sile. Poslednji vojnik koji je služio vojsku Lihtenštajna, je umro 1939. godine, u svojoj 95 godini.
Sport uredi
Fudbalski timovi Lihtenštajna takmiče se u švajcarskoj ligi. Fudbalski kup Lihtenštajna omogućuje svake godine najboljoj ekipi u zemlji da uđe u Kup UEFA. Najčešće je to FK Vaduc koji inače igra u drugoj švajcarskoj ligi, a povremeno i u Prvoj ligi. Svoj najveći uspeh u takmičenju Lige šampiona postigao je u kvalifikacijama 1996. godine, pobedivši Letonce iz FK Universitate Riga rezultatom 4:2. U narednom kolu susreli su se sa Pari Sen Žermenom, nakon čega su eliminisani iz daljeg takmičenja ukupnim rezultatom 0:7 (0:4 u Vaducu i 3:0 u Parizu).
Fudbalska reprezentacija Lihtenštajna tradicionalno je lak plen svakog protivnika. Lihtenštajnci su, međutim, imali jednu izvanrednu sedmicu u jesen 2004. godine, tokom kvalifikacionih mečeva za odlazak na Svetsko prvenstvo u fudbalu 2006, izborivši nerešen rezultat 2:2 u duelu sa Portugalom u Vaducu, da bi nakon toga trijumfovali nad Luksemburgom sa 4:0. Takmičenje su završili kao pretposlednji u svojoj kvalifikacionoj grupi sa osvojenih 8 bodova (nerešeno sa Portugalom, pobeda nad Luksemburgom, nerešeno sa Slovačkom (0:0) i još jedna pobeda protiv Luksemburga (3:0).
Kao planinska zemlja Lihtenštajn postiže dobre rezultate u zimskim sportovima, naročito u alpskom skijanju. Hani Vencel je tako osvojila dve medalje na Zimskim olimpijskim igrama u SAD, u Lejk Plesidu 1980. godine.
Sportisti ove zemlje pobrali su ukupno devet olimpijskih medalja (dve zlatne, dve srebrne i pet bronzanih).
Izvori uredi
- ^ Raum, Umwelt und Energie Arhivirano 2011-10-12 na sajtu Wayback Machine, Landesverwaltung Liechtenstein. Accessed on 2 October 2011.
- ^ Nacionalna agencija za statistiku
- ^ „United Nations Statistics Division - Standard Country and Area Codes Classifications”. Arhivirano iz originala 13. 07. 2011. g. Pristupljeno 10. 04. 2014.
- ^ https://www.thehindubusinessline.com/blink/takeaway/the-european-microstate-of-liechtenstein-is-the-sixth-smallest-country-of-the-world/article32576662.ece
- ^ „B92”. Pristupljeno 11. 4. 2013.
- ^ Rubić Ivo, Geografija svijeta: Evropa, Zagreb 1957.. str. 291.
- ^ a b https://www.cbd.int/countries/profile/?country=li
- ^ https://www.statistikportal.li/de/themen/bevoelkerung/bevoelkerungsstand
- ^ https://www.wto.org/english/tratop_e/tpr_e/s280_sum_e.pdf
- ^ „Pravoslavni savez Lihtenštajna”.
Spoljašnje veze uredi
- Kneževina Lihtenštajn Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. maj 2008) - zvanična internet stranica kneževine Lihtenštajn
- Zvanična turistička prezentacija
- Kneževska porodica Lihtenštajna
- Skupština Lihtenštajna - Landtag
.svg){kind=small}
