Википедија

Marijinsko jevanđelje

Marijinsko ili Marijino jevanđelje predstavlja najstariji sačuvani spomenik pisan staroslovenskim jezikom u kojem se javljaju crte srpskog narodnog jezika pod čijim uticajem će se kasnije razviti i srpska redakcija staroslovenskog jezika. Pisano je glagoljicom na 174 listova[1], a na osnovu jezičkih crta, smatra se da je nastalo najkasnije početkom XI veka na srpskom štokavskom području[1]. Pronađen je sredinom XIX veka u svetogorskom skitu Ksilurgu posvećenom Uspenju Bogorodice, po kome je i dobio ime, a danas se nalazi u Ruskoj nacionalnoj biblioteci u Sankt Peterburgu, zajedno sa Zografskim jevanđeljem, takođe pisanim glagoljicom.

Marijino jevanđelje

Istorijsko-književni okviri uredi

Kad se u ranofeudalnoj srpskoj državi, između 867. i 874. godine, stvara crkvena organizacija, to se čini po uputstvima vizantijskog cara, ali bez sumnje u okvirima Splitske mitropolije, koja je sa latinskim obredom, iako je u to vreme pod Carigradskom patrijaršijom. Iz Rima se tada savetuje Srbima da priđu Panonskoj nadbiskupiji, kojoj je na čelu slovenski prosvetitelj Metodije i u kojoj se živo radi na slovenskoj pismenosti. O tome 873. godine papa Jovan VIII piše srpskome knezu Mutimiru. Nije se, svakako, ostalo samo na savetima. U Srbiju su tada pouzdano došli poslenici na slovenskoj knjizi, koja se pisala glagoljskim slovima, prvom slovenskom azbukom.

Knjige koje su oni sa sobom doneli bile su za potrebe crkvene službe, ali je među njima možda bila i biografija Konstantina-Ćirila, tvorca slovenske pismenosti, čoveka najveće obdarenosti. Malo je to delo, ali od nesumnjive književne vrednosti, sa istorijskim podacima čija se tačnost sve bolje utvrđuje. Pisano je još u IX veku. Ono predstavlja početak rada na originalnoj slovenskoj književnosti. Najstariji njegovi prepisi sačuvani su kod Srba. Pozni su, iz XV veka. Da je Konstantinova biografija zaista rado čitana kod nas i u XII veku, svedoči nam donekle Savino svetovno ime, Rastko, koje je još Svetislava Vulovića podsećalo na jedno ime iz biografije, na ime moravskog kneza Rastislava. Za XII i XIII vek dokaze nam pruža Stefan Prvovenčani, čije je delo prof. N. Radojčić upoređivao sa biografijom. Došao je do zaključka da je Prvovenčani „odlično poznavao“ biografiju i da mu je i ona služila kao ugled.

Nijedna od tih prvih knjiga koje su upotrebljavane u ranofeudalnoj Srbiji nisu nam sačuvane. One su bile na najstarijem slovenskom književnom jeziku, koji se u nauci obično naziva staroslovenskim. Danas se smatra kao utvrđena činjenica da je to jezik Makedonskih Slovena iz okoline Soluna.

U upotrebi kod pojedinih slovenskih naroda staroslovenski jezik se postepeno menja u fonetskom, leksičkom i morfološkom pogledu. Te promene čine da se stvaraju tzv. recenzije i da se staroslovenski jezik deli na srpskoslovenski, bugarskoslovenski i ruskoslovenski. Pored tih glavnih recenzija, treba pomenuti da se na makedonskom zemljištu javljaju makedonizmi.

Glagoljica je došla Srbima, zajedno s organizovanom hrišćanskom crkvom. To je bilo oko 873. godine, kad je srpski knez Mutimir uvideo da mu je hrišćanstvo potrebno za sprovođenje feudalizacije i za izgradnju države. U Srbiju su poslati učenici slovenskog prosvetitelja Metodija, brata Konstantinovog, njegovog glavnog saradnika, a zatim naslednika u vođstvu nad poslenicima koji su među Slovenima širili prosvetu. Uputio ih je sam Metodije, tada arhiepiskop sremski, sa sedištem u Donjoj Panoniji kneza Kocelja, kod Slovenaca nastanjenih u blizini Blatnog jezera.

Sa pismenošću Srbi su dobili obredne knjige, neophodne za organizovanje kulta. Tu je bilo i književnih tekstova. Oktoisi, triodi i mineji sadržavali su crkvene pesme, među kojima su se nalazili i sastavi od nesumnjive umetničke vrednosti. Da pomenemo Romana Slatkopojca (kako je nazvan od starog slovenskog prevodioca, a kod Vizantinaca je „pesmopevac“ ili „pesmotvorac"), koji je „na raskršću petog i šestog stoleća sastavljao stihove ovakve kao što su npr. ovi (dajemo ih u prevodu pok. prof. Drag. N. Anastasijevića):

... oprosti mu Hristos,
znajući nejaku
i krotku prirodu ljudsku,
tu trsku
koja se povija na svaki vetar,
koja uvek dršće pred opasnošću...

Ili da se setimo Kasije (iz prve polovine IX veka), koja je, zbog inteligencije i otresitosti, propala na konkursu lepote i, mesto da bude carica vizantijska, postala pesnikinja. Neki njeni stihovi su u onom delu Trioda koji je preveden na slovenski pre rada Klimenta Ohridskog na dovršavanju njegovog prevođenja, znači da su oni iz najstarijeg doba slovenske pismenosti, pa su mogli doći među Srbe još iz Panonije ili, možda nešto docnije, iz Velike Moravske. U toj kasnijoj pošiljci rukopisnih knjiga, iz vremena Metodijevog rada u Velikoj Moravskoj (874—885), mogli su biti i prvi slovenski originalni sastavi, koji su takođe bili vezani za kult. To je biografija Konstantina Starijeg (Ćirila), koja je sastavljena uskoro posle njegove smrti (869), a, zatim, to je pesma Konstantina Mlađeg, koja je zamišljena kao predgovor jevanđelju. Biografija je pisana živo, sa mnogo zanimljivih pojedinosti. A pesma, koja je najstarija kod Slovena, sva je u radosnoj ozarenostk što Sloveni više nisu „nagi“, što nisu „bez knjiga“. Sa prvom pošiljkom rukopisnih knjiga, onom iz Panonije, ili sa drugom, iz Velike Moravske, Srbi su dobili i prvi zakonski tekst, Zakon sudni ljudem. Metodijev izvod i prevod Ekloge vizaitijskih careva Lava III i Konstantina V (nastale 720. god.), Zakon je Srbima došao kao sastavni deo Metodijevog prevoda Nomokanoia Jovana Sholastika (iz VI veka) i bio poznat kao knjiga „Metodije“, kako piše Dukljanin iz Bara u drugoj polovini XII veka (librum Sclavorum qui dicitur Methodius).

Sastavljanje glagoljice bilo je dovršeno 863. godine, kad su krenuli za Veliku Moravsku Konstantin Stariji (Ćirilo) i Metodije, a verovatno i Kliment Ohridski, koji je s Metodijem bio „od mladih i mladićskih godina“ i „video svojim očima sva dela svoga učitelja“ (kako se kaže u Klimentovom grčkom žitiju od Teofilakta Ohridskog, pisanom krajem XI ili početkom XII veka, ali za koje je verovatno upotrebljeno i, danas nesačuvano, slovensko žitije od učenika Klimentovog). Već posle trideset godina, u jesen 893. godine, uvedena je i druga slovenska azbuka, ćirilica. To je učinjeno na državnom saboru u Preslavu, u prestonici bugarskoj. Tada je veliki deo Makedonije bio pod Bugarskom, pa je ta saborska odluka važila i za Makedonce.

Ćirilica je u stvari grčko ustavno (uncijalno) pismo, dopunjeno pismenima koja su neophodna za slovenski jezik. Do uvođenja ćirilice došlo je zbog toga što je na istom saboru rešeno da slovenski jezik zameni grčki, dotadašnji jezik državne i crkvene administracije. Htelo se koliko-toliko da zadovolji grčko sveštenstvo, u čijim je rukama do tada bila Bugarska crkva, pa je zadržano grčko pismo, istina nešto dopunjeno. Grčko je pismo jedno od tri upotrebljena pisma u natpisu na Hristovom krstu, pa je tako otpao argument grčkog sveštenstva da „nisu pismena slovenska pismena od boga“. Prilatođavanje grčkog pisma slovenskom jeziku izvršio je možda Kliment Ohridski, za koga se u njegovom kratkom grčkom žitiju od Dimitrija Homatijana (s početka XIII veka) kaže da „ izmisli i druge oblike slova, jasnije od onih koje pronađe mudri Ćirilo“.

Novo slovensko pismo, ćirilica, polako je potiskivalo staro, glagoljicu. Između Kosova i Rile četiri čuvena pustinjaka (Jovan Rilski u X veku, a Gavrilo Lesnovski, Joakim Osogovski i Prohor Pčinjski u XI veku) udaraju osnove monaštvu, koje od tih planinskih krajeva stvara središte slovenske pismenosti i književnosti. Bugarske države nestaje 971. god, a država Makedonskih Slovena kratko traje, od 976. do 1013. godine. Ohridska patrijaršija, koja je smatrana za naslednicu Bugarske patrijaršije, protvorena je u arhiepiskopiju i došla je u grčke ruke. Grci su u njoj slavili slovenske prosvetitelje, Konstantina (Ćirila) i Metodija, Klimenta Ohridskog i sve druge, ali kao hrišćanske svece. Zbog toga njihovi kultovi nisu mogli dobijati onakav karakter kao docniji kultovi Simeona Nemanje i Save. Nisu služili za stvaranje posebne narodnosne celine.

U planinskim krajevima između Kosova i Rile, oko manastira posvećenih kultovima četvorice pustinjaka, kod tamošnjeg slovenskog stanovništva razvija se slovenska svest, u otporu na pritisak Vizantije, koja vlada i tim krajevima i celom Makedonijom i Bugarskom. U prvi mah predeli između Kosova i Rile ulaze u vizantijsku temu Bugarsku sa sedištem u Skoplju. Posle se izdvaja Serdika (današnja Sofija, nekadašnja Serbika) i dobija posebnu temu. Bugarske zemlje između Dunava i planine Balkana sačinjavaju temu Paristrion ili Pardunavon. Na jadranskom primorju, u Duklji, obnavlja se u XI veku srpski državni život, koji uskoro zahvata i Zagorje (docniju Rašku), ali se i tu poštuje tradicija države Makedonskih Slovena, koja je, zbog međunarodnog priznanja, nosila bugarsko ime. Kad knez Konstantin Bodin iz Duklje dolazi da se stavi na čelo ustanka Makedonskih Slovena (1073), uzima ime bugarskog cara Petra, kome je stvorila kult crkva, ona čije je sedište preneto iz Bugarske u Ohrid (učinjeno je to opet zbog priznanja, ovoga puta od strane četiri vaseljenska patrijarha).

Kao što je grčko carstvo imalo naziv Romanija, rimska imperija, tako su Sloveni u Moravskoj dolini, u predelima između Kosova i Rile, kao i u celoj Makedoniji upotrebljavali bugarsko ime, ali ne kao narodnosno već kao državno obeležje, iz slovenskog narodnosnog otpora i u sećanju na carstvo koje je propalo u teškim borbama s Grcima. I naziv vizantijske teme tome je doprinosio.

Književnosti između Kosova i Rile pripada jedan mali spis o Konstantinu (Ćirilu). On je pesničke sadržine, sa očevidnom tendencijom da se slovenski prosvetktelj što više približi „narodima slovenskim, koji se zovu Bugari“. Ćirilo je kz Kapadokije, učio je u Damasku, a u Aleksandriji mu je „glas iz oltara“ rekao da ide da Bugare „uveri“ (da ih obrati u veru) i da im da „zakon“ (hrišćanski). U Solunu na čudesan način zaboravlja grčki. Golub mu donosi „zborak“ (svežanj) od 32 (ili 35) „s'čice“ (valjda biljke s a č), koje se „u telo“ njegovo „skriše“. To su bila slovenska pismena, 32 ili 35 (po Crnoriscu Hrabrom, Konstantin je „stvorio“ 38 slova, ali u pariskom glagoljskom abecedariju iz XII veka ima 31 slovo).

Posle trogodišnjeg ratovanja Bugari, kaže se u spisu, dobijaju Konstantina, odvode ga u grad Ravan na reci Bregalnici i on ih poučava pismu. Pored tog spisa o Konstantinu (Ćirilu), književnost između Kosova i Rile ima i više drugih dela. Pomenućemo samo one koji se vezuju za starozavetnog proroka Isaiju. Telo Isaijino je počivalo u manastiru Joakima Osogovskog, kako nas obaveštava Atanasije Daskal Srbin (s kraja XVIII veka), koji još kazuje da ga je car Stefan Dušan doneo iz Jerusalima, u doba kad je išao da se pokloni grobu Hristovom. Za taj carev put se ne zna i svakako nije ni postojao. Kaluđeri su po svoj prilici zbog spisa o Isaiji pronašli u manastiru telo Isaijino (nije bilo obrnuto, kao što je mislio K. Jireček, da su zbog Isaijinih moštiju nastali spisi). Jedan je spis Skazanje Isaijino kako ga anđeo odnese do sedmog neba. Tu se na čudan način priča o bugarskim, vizantijskim i makedonskim vladarima, kazuju se stvari koje su donekle tačne i neke koje su potpuno izmišljene. Za neke od tih vladara (za Borisa, Petra, Vasilija) se ističe da nisu imali „ni žene ni greha“, što je svakako bogomilski uticaj. Za drugi spis, za Viđenje Isaijino je utvrđeno da mu je teksg bio podvrgnut bogomilskoj doktrinarnoj cenzuri. Postoji i njegova prerada, koja je sa istog terena.

Ta književnost je, bar kako izgleda, bila na ćirilici. Na severu od njenog terena, u Temniću, nađen je ćirilički natpis, koji se, iz paleografskih razloga, stavlja u X vek ili na početak XI veka. I taj natpis potvrđuje da je ćirilica već u to doba potisla glagoljicu iz središnjih krajeva južnoslovenskog etničkog područja. Ali se glagoljica tu donekle zadržala i u XI veku. Za to nam svedoče Marijiisko jevanđelje i Kločev zbornik, dva glagoljska spomenika koja se uvršćuju u staroslovenske, u one, dakle, što su u dovoljnoj meri sačuvali osobine jezika najstarijih poslenika na slovenskoj knjizi, iako, naravno, pokazuju znake vremena i sredine svoga postanka. Marijinsko jevanđelje se tako zove po Bogorodičinom skitu na Svetoj gori, Ksilurgu, prvobitnom središtu ruskog monaštva. Tu je ono nađeno u prošlom veku, a ako je tu bilo od XI veka, otkako je napisano i otkako se pominje Ksilurg, bilo bi to važno svedočanstvo o vezama između ruske monaške kolonije na Sv. Gori i književnosti između Kosova i Rile.

Kločev zbornik nosi svoj naziv po austrijskom grofu Klocu (umro u Trijentu 1856. god.), u čijoj je biblioteci veći njegov deo nađen. Pri kraju XV veka je bio na ostrvu Krku, u vlasništvu porodice Frankopan. Sadrži propovedi Jovana Zlatoustog, Atanasija Velikog i Epifanija, a, što je naročito važno, i jednu propoved slovenskog prosvetitelja Metodija. I Marijinsko jevanđelje i Kločev zbornik pokazuju izvesne osobine srpskog narodnog jezika. Zbog toga se ta dva rukopisa mogu smatrati za najstarije srpske knjige. Po drugim svojim jezičkim osobinama vidi se da su postali blizu makedonskog područja. Najbolje ih je staviti u književnost između Kosova i Rile, u kojoj se dodiruju narodnosne i jezičke oblasti srpska, bugarska i makedonska.

Glagoljica je kod Srba u sve manjoj i manjoj upotrebi i njome se služe do početka XIII veka. Poslednji su srpski glagoljski spomenici Grškovićevi i Mihanovićevi odlomci s kraja XII ili s početka XIII veka (oba su rukopisa Apostoli, pisani za potrebe Istočne crkve). Za Grškovićev odlomak je nedavno izneto mišljenje (od strane prof. J. Hama) da je znatno stariji, da pripada kraju XI ili početku XII veka. Mihanovićevi odlomci su nađeni na koricama Ilovačkog rukopisa Savinog nomokanona — krmčije (prepis iz 1261/62. god.).

Sadrže apostole, pisane za potrebe Istočne crkve. Postoji mišljenje, koje je nedavno izneto i obrazložavano (od strane prof. J. Hama), da je Grškovićev odlomak znatno stariji, da pripada kraju XI ili početku XII veka. Mihanovićev odlomak bio je krajem XV veka upotrebljen za korice ilovačkog rukopisa (prepisa) Savinog Nomokanona, pisanog 1261/62. god.

O Jevanđelju uredi

Jedan staroslovenski rukopis XI veka može se uzeti kao najstarija srpska knjiga. To je glagoljsko Marijinsko jevanđelje, nazvano tako zbog toga što je nađeno u svetogorskom skitu (manastiriću) koji je posvećen bogorodici Mariji. Po osobinama njegovog jezika veliki hrvatski slavista V. Jagić utvrdio je da je prepisivač toga rukopisa bio Srbin. Skit je nekadašnji ruski manastir Ksilurg, u koji su se ruski monasi uselili početkom XI veka. Marijinsko jevanđelje čuva se danas u Moskvi. Dva lista su bila kod A. Mihanovića (pesnika hrvatske himne), pa kod prof. F. Miklošića u Beču i najzad kod prof. A. Leskina u Lajpcigu.

Leksički i glasovno blisko srpskim govorima, Marijino jevanđelje kao glagoljski spomenik dugo se održao u srpskoj sredini ćirilskog pisma. U vremenima kada se odavno ne piše glagoljicom, koja je već pala u zaborav, imamo obilje podataka — da se Marijino jevanđelje kod Srba koristi kao sveštena knjiga u bogosluženju.

Marijino jevanđelje je posle Jagićevog kritičkog izdanja spomenika privuklo pažnju istraživalaca, pored ostalog, i jasnim osobenostima srpskih štokavskih govora. Danas, posle čitavog veka, opet se mogu navesti slikovite reči Stojana Novakovića o mestu Marijinog jevanđelja prema slavnom ruskom Ostromirovom jevanđelju: „Filološka slovenska nauka već poznaje jedan vrlo davnašnji sjajni spomenik stare slovenske književnosti, koji je u samom početku širenja slovenske književnosti među Srbima primio na se obeležje srpske narodnosti. To je Marijinsko Jevanđelje pisano glagoljicom, za Srbe ono što je Jevanđelje Ostromirovo za Ruse, a od Ostromirova jevanđelja bez sumnje starije, i svakojako ne poznije od samog početka XI veka."

Pojavu Marijinog jevanđelja treba tražiti na osnovi živih istorijskih kretanja. Posle pokrštavanja za vlade vizantijskog cara Vasilija I i u prvoj polovini X veka Srbi žive u nekoliko državnih celina. Duž Jadranske obale, od ušća reke Cetine do Bojane, to su oblasti Neretljana, Zahumlja, Travunije i Duklje. Severno od ovih srpskih oblasti, iza planina, nalazila se najprostranija i najznačajnija srpska država, u vizantijskim izvorima zvana Srbija. Iako pod vizantijskom vlašću, naročito u zabrđu, srazmerno kraće (približno 1018-1180), srpske zemlje, u stalnoj borbi za samostalnost, prihvatile su duhovni uticaj i zračenje Vizantijskog carstva, a uz to iz Bugarske znatan deo slovenske pismenosti.

Duhovni vizantijski uticaj naročito je ojačao posle rušenja Samuilovog carstva 1018. kada je Ohridska arhiepiskopija uveliko proširila oblasti svoje nadležnosti i još više se zauzela oko unapređenja pravoslavie crkve. Glagoljski rukopisi sa ovog podruga, u kojima se raspoznaju tragovi srpske govorne sredine, jesu pouzdani belezi velike starine glagoljice, kao davnašnjeg pisma srpskih bogoslužbenih knjiga. U to nas uverava glagoljsko Marijino jevanđelje i još dva, verovatno, čitav vek ili vek i po poznija srpska glagoljska spomenika — Grškovićev odlomak apostola i Mihanovićev odlomak apostola. Radi se sada samo o odlomcima iz apostola, koji se kao sveštena knjiga čitao na slovenskom bogosluženju među pravoslavnima.

Marijino jevanđelje, datovano drugom polovinom X ili početkom XI veka, čuva tradicionalne staroslovenske osobine, ali istovremeno pokazuje — kako se živi govor pisara (srpski štokavski) može odraziti u staroslovenskom tekstu. To još nije dosledno čitanje staroslovenskog teksta na osnovu narodnog izgovora, što će dovesti do nacionalnih redakcija. Marijino jevanđelje nam svedoči da je staroslovenski tekst u srpskoj govornoj sredini mogao da se primi i prihvati bez poteškoća. Naravno, ne treba smetnuti sa uma — da se Marijino jevanđelje u vreme nastanka, odnosno prepisivanja, nije glasno čitalo, proiznosilo, kako je napisano. To neslaganje između napisanog i proiznesenog dovelo je do ispoljavanja redakcijskih odlika. Ispoljavanje redakcijskih odlika bejaše dug tok, koji je, pretpostavljamo, već u XI veku kod Srba dobio i jasne grafijske odlike.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ a b Aleksandar Milanović, „Kratka istorija srpskog književnog jezika“, Beograd. 2004. ISBN 978-86-17-11104-3.

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Маријинско_јеванђеље&oldid=27455349”