Majka

Majka je tipično biološki ili socijalni ženski roditelj deteta (potomka), dok se muški roditelj naziva ocem. Materinska ljubav predstavlja osećanja koja majka gaji prema svom detetu.

Mirko Mrkić Ostroški - Spomenik srpskim majkama. Umetnički rad postavljen je na Dom vojske u Beogradu. Autor odaje počast srpskim majkama i predstavlja značajne heroine i druge znamenite žene iz nacionalne istorije.

U slučaju sisara kao što su ljudi, majka nosi svoje dete (koje se prvo naziva embrion a zatim fetus) u posteljici od začeća, sve dok se fetus ne razvije dovoljno da bi se rodio. Majka se onda porađa. Kada se dete rodi, majčine dojke stvaraju mleko da bi se dete hranilo.

Za bespolne organizme, reč majka se ponekad koristi u značenju roditelj - predak. U slučaju jednoćelijskih organizama koji se razmožavaju deobom, majka je ćelija koja se deli da bi se stvorile ćelije-potomci, „ćelije-kćeri“.

Majke obično imaju vrlo važnu ulogu u podizanju dece, pa se majkom naziva i žena starija od biološke majke koja ostvaruje ovu ulogu. Ovo se najčešće dešava u slučaju usvojioca ili maćehe, žene detetovog oca. Reč se često koristi i da bi se nazvala osoba koja se stereotipično ponaša kao majka.

U mnogim zemljama sveta majke se slave na Majčin dan, dok je u Srbiji za njih vezan svetovno-religiozni praznik Materice koji se slavi dve nedelje pre Božića. U hrišćanstvu se Devica Marija slavi kao Majka Božja. Reč majka se ponekad koristi i kao ime za monahinju - starešinu ženskog manastira.

U savremenom društvu, samohrana majka, (neudata, razvedena majka, majka udovica i dete) je postao značajan socijalni činilac.

Majčinstvo

Majčinstvo je primarna uloga žene u porodici kao što je uloga hranioca primarna za muškarca. Vezivanje žene uz materinstvo se objašnjava njihovom biološko - fiziološko polnom predodređenošću da nose dete u svojoj utrobi, da ga rađaju i da se brinu za njegovo elementarno održanje (dojenje), a potom i ukupan odgoj. Tako se materinstvo ekskluzivno vezuje uz ženu i tretira kao samorazumljiva i prirodna stvar o kojoj ne može biti diskusije, niti bilo kakve sumnje da je svaka žena apriori podobna majka. Neizvršavanje materinskih funkcija ili loše izvršavanje prema standardima date zajednice objašnjavalo se nekim prirodnim nedostacima ili devijantnošću dotične ženske osobe. Materinstvo je proglašeno za univerzalnu žensku društvenu funkciju koja je trajno vezuje uz porodicu i determinira njenu društvenu poziciju.

Klasična studija o materinstvu

U klasičnoj studiji o materinstvu Nensi Čodorov razmatra tri argumenta na osnovu kojih se materinstvo žena objašnjava kao isključivo ženska uloga i nepromenljiv univerzalni obrazac ženskog roditeljstva. Pri tom autorka na materinstvo gleda pre svega kao na odnos prema drugom ljudskom biću koji podrazumeva staranje za to biće, te stoga materinstvo definiše kao primarno socio - kulturnu aktivnost.

Bio - evolucioni i funkcionalni argument

Pošto majke, rađaju i doje decu one po „prirodi” moraju biti glavni roditelj koji će negovati decu dokle god je to detetu potrebno. Druga vrsta sličnog argumenta kaže da su žene primarne roditeljice jer su to oduvek bile. U oba slučaja se pretpostavlja da je seksualna podela rada u praistoriji opredelila sadašnje uloge i položaje muškaraca i žena kao neizbežne, univerzalne i nepromenljive. Po mišljenju Nensi Čodorov, argument koji majku u sakupljačko - lovačkim društvima praistorije vezuje stalno uz decu nije argument koji bi mogao da važi za moderno postindustrijsko društvo u kojima muškarci ne izdržavaju svoje porodice tako što svaki dan odlaze u lov, već tako što sedaju u kola i odlaze na svoja radna mesta gde veći deo vremena provode sedeći i upotrebljavajući instrumente i alatke za čije korišćenje nije potrebna nikakva fizička snaga i spretnost.

Instinkt kao argument

Drugo objašnjenje iz naturalističkog repertoara jeste da kod majki postoji urođeni instinkt da se staraju za malu decu, dok kod muškaraca taj instinkt ili nikada nije postojao ili je tokom evolucije sasvim iščezao. Postojanjem instinkta kao argumentom između ostalih se služi i psihoanaliza.

Socijalno - psihološki argument

U ovom slučaju se tvrdi da žene preuzimaju ulogu majke jer se od momenta rođenja pripremaju za tu ulogu kroz učenje ženskih uloga i identifikaciju sa ženskim polom.

Odbacivanje naturalističkih argumenata

Neki teoretičari smatraju da je potrebno ne samo odbaciti naturalističke argumente kada je u pitanju objašnjenje materinstva kao društvene uloge i odnosa, već ukazati upravo na načine na koje se ispoljava njegovo varijabilno društveno - kulturno profilisanje. U skladu sa tim, veoma su ilustrativna dva istorijska primera.

Prvi primer je vezan za redovnu pojavu odvajanja majki od deteta, odmah po rođenju i prepuštanju deteta dojiljama koje doje i neguju dete zajedno sa svojom decom sve do njegove pete ili čak sedme godine života. Zatim se dete kao već odraslo vraća svojoj biološkoj i socijalnoj porodici na dalje vaspitavanje i staranje o njemu. Ovaj običaj se javljao pre svega u bogatijim gradskim porodicama u italijanskim gradovima od početka renesansnog perioda, a potom i u bogatijim buržoaskim i aristokratskim porodicama u Francuskoj. Francuski lekari podpomognuti od strane države, morali su da ulože veliku energiju u propagandu i ubeđivanje roditelja, a naročito majki da odustanu, od takve, po njima veoma pogrešne prakse i da prihvate dojenje malih beba, ali i ukupno staranje oko njih kao najefiksniji oblik zaštite od raznih bolesti i preveniranja velike smrtnosti odojčadi.

Drugi primer se tiče modernog društva i građanske porodice sa kojima dolazi do naglašavanja jedne izvanredno važne kulturne uloge od strane žena u porodici, a to je staranje i vođenje dečjeg odgoja i kućnog vaspitanja. Naročito će u ranoj građanskoj porodici biti naglašena ova čisto socio - kulturna uloga materinstva kroz pojam „moralne majke” koja je zadužena da na decu prenosi osnovne moralne i religiozne nazore i zahteve porodice i društvene zajednice. Iz aspekta tako definisane uloge majke, može se slobodno reći da materinstvo postavlja temelje razvoju društvene ličnosti pojedinca.

Motivacija za materinstvom

Istraživanja ukazuju da postoje mnogobrojni činioci koji formiraju odluku žene za materinstvo (biološki, socijalni, psihološki) koji nisu sasvim prepoznati ili priznati. Žene, u zavisnosti od uzrasta, navode različite razloge u korist odluke da nemaju dete, npr. nedovoljnu želju za materinstvom, zatim želju da više toga prožive, a u kasnijim uzrastima i nedostatak odgovarajućeg partnera. Stiče se utisak da savremena žena nema negativan stav prema materinstvu, ali ga privremeno vidi kao prepreku za ostvarenje drugih potencijala i prava, poput obrazovanja i razvoja karijere. Istraživanja pokazuju da roditeljstvo objektivno više utiče na poslovnu sferu života žene, nego muškarca, što ženu dovodi u neravnopravan položaj i u stanje unutrašnjeg konflikta.

Značajna je grupa teorija i istraživanja koja ističu psihološku vrednost deteta za roditelje. Po Rejbinu suština motivacije za roditeljstvom leži u potrebama koje ljudi svesno očekuju da zadovolje roditeljstvom. U tom smislu se razlikuju četiri motiva: altruistički (prosta naklonost i želja za decom, potreba da se ona gaje, podižu i da se o njima brine, bez očekivanja bilo kakve druge koristi), fatalistički (produženje vrste je odrednica čovekovog bića i njegova sudbina), narcistički (povećanje osećanja samozadovoljstva i potvrda fizičkih, bioloških i psiholoških potencijala) i instrumentalni (deca kao sredstvo za postizanje određenog cilja). Slično, Hofmanovi motiv za roditeljstvom sagledavaju kroz vrednost deteta za zadovoljenje psiholoških potreba roditelja. Potrebe delom formira društvo uspostavljanjem vladajućeg sistema vrednosti. Nemaju svi iste potrebe, niti se one doživljavaju u jednakom stepenu. Bitni faktori koji određuju motivaciju za roditeljstvom su: vrednosna dimenzija deteta (očekivanje da će dete zadovoljiti psihološke potrebe roditelja), moguće alternative (mogućnosti zadovoljenja potreba na druge načine), cena deteta (sve od čega se mora odustati, u materijalnom i psihološkom smislu ili što se mora promeniti zarad dobijanja deteta), barijere (materijalni, zdravstveni i drugi činioci koji stoje na putu realizacije roditeljstva) i olakšavajući faktori. Kroz interakciju vrednosti deteta sa ostala četiri faktora formira se motivacija za roditeljstvom. Dimenzije vrednosti deteta su: ekspanzija selfa (potreba da se kroz dete život produži nakon fizičke smrti), privrženost i pripadnost primarnoj grupi (vrednost deteta kao bedema protiv impersonalizacije modernog društva, stimulacija, novina, zabava i uzbuđenje u životu), kreativnost i kompetentnost (potreba za kreativnim ispoljavanjem), moć nad drugima (dete kao način da se utiče na drugo ljudsko biće), instrumentalna vrednost (postizanje drugih ciljeva posredstvom deteta).

Feministička teorija

Aktuelni režim materinstva proizvodi se državnim, medicinskim i socijalnim merama, uslovima rada, uspostavljanjem razlike između produktivnog i neproduktivnog rada, te time plaćenog i neplaćenog rada, komodifikacijom nege, konzumerizmom, razvojem i upotrebom novih tehnologija, ali i proizvodnjom određenih vrednosti u društvu.

U feminističkoj teoriji je napravljena distinkcija između pojma „materinstvo”, kao društveno - represivne institucije usmerene na održanje patrijarhalnog sistema i „majčinstvo”, kao iskustva i potencijalno subverzivnog odnosa prema biološkoj reprodukciji i brizi o deci pozicionirane izvan odnosa moći. Međutim i samo iskustvo majčinstva uvek je kulturalizovano, politizovano i ekonomizovano promenljivim društvenim faktorima.

Neoliberalni režim materinstva

U neoliberalnim uslovima globalne krize, majke su u jednom broju slučajeva zbog otpuštanja sa posla vraćene u kuću, dok muškarac obezbeđuje sredstva za život, što izaziva novi talas retradicionalizacije. Ovakvo stanje podržava i ideologija „intenzivnog majčinstva” isticanjem majke kao glavne obskrbiteljke negom, uz insistiranje da su uloga i rad majke važniji od plaćenog rada.

U lokalnom kontekstu, neoliberalizam se uspostavlja konstantnom reprodukcijom političkog, ekonomskog i društvenog stanja tranzicije, koje je započeto brutalnom primitivnom akumulacijom kapitala, ratom i dezintegracijom socijalističke Jugoslavije. Novi neoliberalni režim materinstva uspostavljen je na ruševinama pojedinih egalitarističkih praksi nastalih iz početnog revolucionarnog impulsa za stvaranje novih oblika društvenih odnosa, koji su u najradikalnijim izrazima podrazumevali totalnu transformaciju porodičnih odnosa, promenu odnosa među polovima, dezintegraciju porodice i uspostavljanje modela kolektivnog domaćinstva i zajedničke odgovornosti za decu.

Ideološki, zakonski i delimično ekonomski, socijalistička Jugoslavija podržavala je emancipaciju žena. Sprovođene su brojne mere u vezi s pravnim izjednačavanjem polova i socijalno - zdravstvenom zaštitom majke i deteta. Ipak, nakon nominalnog izjednačavanja prava muškaraca i žena i početnog entuzijazma usledio je talas retradicionalizacije. Žene su bile prinuđene da se vrate ulogama u patrijarhalnom domaćinstvu, dok su učesnice u proizvodnji kroz plaćeni rad trpele dvostruko opterećenje. U socijalizmu je dominirao princip zapošljavanja za stalno, što je omogućavalo ženama da odu na porodiljsko odsustvo bez straha od gubitka posla. Zdravstvena i socijalna zaštita dece je relativno dobro funkcionisala, a kvalitetna hrana je bila jeftina. Majka - radnica je bila u fokusu državne brige. U socijalističkoj Jugoslaviji razmišljalo se o mogućim modelima društvene solidarnosti sa zaposlenim majkama na nivou podele troškova biološke reprodukcije. Tražilo se njihovo ugrađivanje u poreske sisteme, sistem doprinosa i zdravstvenog osiguranja, kritikovalo se odstupanje od proklamovanih vrednosti, ali do pokretanja šire društvene akcije nikada nije došlo. Što je još značajnije, iako su pojedine komunistkinje, čak i funkcionerke, ukazivale na ovaj problem, model represivne patrijarhalne porodice i nevidljivog rada u kući nikada nije stavljen u fokus zvanične politike i time doveden u pitanje.

Vidi još

• Srpski srodnički odnosi

Literatura

• Milić, A. 2007. Sociologija porodice, Beograd: Čigoja.
• Vilenica, A. 2013 „Postajanje majkom: Od neoliberalnog režima materinstva ka radikalnoj političkoj subjektivizaciji” u Vilenica, A. (ur) „Postajanje majkom u vreme neoliberalnog kapitalizma”, Beograd, uz)bu))na)))
• Vuletić, G. Vuletić, T, 2016. Odnos motivacije za materinstvom sa određenim sociodemografskim varijablama i rodnim identitetom, Beograd: Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu

Spoljašnje veze

• Vilenica, A. 2013 „Postajanje majkom: Od neoliberalnog režima materinstva ka radikalnoj političkoj subjektivizaciji” u Vilenica, A. (ur) „Postajanje majkom u vreme neoliberalnog kapitalizma”, Beograd, uz)bu))na))) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (19. januar 2022).
• Vuletić, G. Vuletić, T, 2016. Odnos motivacije za materinstvom sa određenim sociodemografskim varijablama i rodnim identitetom, Beograd: Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu
• Sajt Mama i beba. RS