Memorijalni park Staro vojno groblje na Delijskom Visu
Memorijalni park „Staro vojno groblje na Delijskom Visu” je znamenito mesto na nekadašnjem Vojničkom groblju u Nišu, osnovanom u vreme balkanskih ratova u Kraljevini Srbiji, Na njemu su sahrane vojnika nastavljene i u dva svetska rata, i po njihovom okončanju sve do 1956. godine.
| Memorijalni park Staro vojno groblje na Delijskom Visu | |
|---|---|
| Opšte informacije | |
| Mesto | Palilula (Niš) |
| Opština | Niš |
| Država |  Srbija |
| Vrsta spomenika | groblje |
| Vreme nastanka | 20. vek |
| Tip kulturnog dobra | Znamenito mesto |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Niša |
Jedni pored drugih, u parku leže posmrtni ostaci 2.500 poginulim i umrlih heroja iz jedinica Srpske Vojske, 7 medicinskih sestara, 34 vojnika, činovnika i doktora britanske misije u Nišu, ali i posmrtni ostaci poraženiih okupatora Austro-Nemačke vojske u vreme Prvog svetskog rata, kao i posmrtni ostaci, nedićevaca, četniika i saveznički piloti poginuli iznad Niša[1] ili umrli kao zatočenici logora na Crvenom krstu u Nišu tokom Drugog svestkog rata.[2]
Nivo zaštite
urediMemorijalni park „Staro vojno groblje na Delijskom Visu” je prema odluci Izvršnog saveta Skupštine opštine Niš 4. decembra 1993 godine proglašen za nepokretno kulturno dobro — znamenito mesto, i zavedeno pod rednim brojem ZM 05 u lokalni registar Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš, i pod brojem ZM 25 u centralni registar kulturnih dobara Republike Srbije.
Nadležni zavod koji vodi lokalni registar i brigu o ovom lokalitetu je: Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš.[3]
Položaj i prostranstvo
urediMemorijalni park Staro vojno groblje na Delijskom Visu nalazi u istoimenom naselju grada Niša, koje je administrativno na području gradske opštine Palilula u Nišavskom upravnom okrugu. Omeđeno je sa istoka Francuskom ulicom, sa juga i zapada Ulicom Veljka Petrovića, a sa severa Ulicom Milunke Savić.
Locirano je oko 5 km istočno od centra grada Niša, na oko 200 metara južno od magistralne saobraćajnice koja povezuje centar Niša i Nišku Banju i na oko 500 metara jugoistočno od spomenika Ćele Kula i Vojne bolnice, u kojoj je preminuo najveći broj sahranjenih na ovom groblju.
Istorija Vojnog groblja u Nišu
uredi
- Groblje za vreme balkanskih ratova i Velikog rata
Verovatno da je sahranjivanje na Vojničkom groblju počelo još 1912. i 1913. godine u toku velike epidemije kolere i drugih zaraznih bolesti za vreme balkanskih ratova a nastvilo se i tokom Prvog svetskog rata, kada je na njemu sahranjeno pored 2.500 pripadnika Srpske vokeske i 7 medicinskih sestara i 34 vojnika, činovnika i doktora, pripadnika Britanskog komonvelta, iz sastav sanitetske Misije iz Velike Britanije koja je radila u Vojnoj bolnici u Nišu.[4]
Smatra se da je na Vojnom groblju u Nišu 1910-tih godina sahranjeno preko 2.500 vojnika pretežno obolelih od pegavog tifusa, ali i zadobijenih rana širom Srbije, 1914. i 1915. godine koji su se pre smrti lečeni u niškoj Vojnoj bolnici. Kako je pored ranjenika u Vojnoj bolnici Niš lečeneno i oko tri hiljade obolelih od sva tri oblika kolere, tifusa i drugih zaraznih bolesti, a dnevno je u vreme šestomesečne epidemije umiralo i do 36 ljudi, ne iznenađuje činjenica što je ovako veliki broj umrlih sahranjen na ovom, za tu namenu specijalno osnovanom groblju.[4]
U vreme Velikog rata, na groblju su sahranjeni i one koji su za života bili okupatori Kraljevine Srbije, Austrougari, Nemci, Bugari.
Groblje između dva svetska rata
urediGroblje je između dva svetska rata prvi put uređeno 1928. godine, po projektu uređenja „engleskog“ groblja od strane arhitekte ser Roberta Lorimera. Naredne godine (12. maja 1929). na groblju je svečano otkriven spomenik u obliku krsta sa mačem visok 4 metara, kao simbol Velikog rata.[4]
Groblje za vreme Drugog svetskog rata
urediSahranjivanje na Vojnom groblju na Delijskom Visu je nastavljeno i tokom Drugog svetskog rata, kada su na njemu sahranjivani nedićevski vojnici, pa i četnici koji su lečeni u Vojnoj bolnici ili umrli u logoru ma Crvenom krstu.[5][6][7]
Nakon što je među prvim stranim podanicima koji su dospeli u logor na Crvenom krstu (dok je on imao funkciju zarobljeničkog logora), bili i engleskih vojnika, zarobljenih prilikom nemačkog osvajanja grčkog ostrva Krit i prilikom razbijanja savezničke armije u Grčkoj, nekoliko umrlih u logoru sahranjeno je na ovom groblju. Na groblju je zajedno sa Britanskim vojnicima sahranjeno i nekolikoi Američkih pilota, zatočenika logora na Crvenom krstu, po pravilima propisanim Ženevskom i Haškom konvencijom, koje su se pridržavali Nemci kada je reč o ovoj grupi zatvorenika.[8]
Moguće je da je na groblju sahranjeno i devet američkih pilota, čiji je avion srušen od strane nemačkih snaga tokom Drugog svjetskog rata - 14. aprila 1944. godine, iznad Pasi Poljane. Njihova tela su posle rata ekshumirana i prebačena u Sjedinjene Američke Države.[1]
Nakon oslobođenja Niša 14. oktobra 1944. godine na groblju su sahranjivani i vojnici koji su lečeni u vojnim zdravstvenim ustanovama Niša od zadobijenih rana na Sremskom frontu, ali povremeno i pripadnici Jugoslovenska vojske sve do 1956. godine.
Na prostoru Starog vojničkog groblja bilo i Nemačko groblje, na kome su sahranjivani nemački vojnici, ali je ono, zajedno sa spomen-obeležjima, preseljeno u Beograd. Sačuvana je spomen-ploča na kamenoj kuli sa natpisom na nemačkom jeziku:[4]
„U slavu nemačkix 1.300 ratnika palih za Treći rajh do 1942. godine…„
Groblje nakon Drugog svetskog rata
urediPo završetku Drugog svetskog rata, kako se nezvanično može čuti, groblje je ostalo bez titulara prepušteno propadanju. U takvim uslovima Vojno groblje na Delijskom Visu je značajno oštećeno vandalskim, često i osvetničkim ponašanjem pojedinaca, ili iz prikrivene osvete lokalnog stanovništva naselja Delijski Vis zbog činjenica da su tokom Drugog svetskog rata ovde sahranjivani nedićevski vojnici, pa i četnici koji su lečeni u Vojnoj bolnici za vreme Drugog svetskog rata.
Međutim vandalski čin devastacije groblja kulminirao je avgusta 1988. godine u komunističkoj Jugoslaviji, u sklopu izgradnje velikog stambenog kompleksa, na kome je Vojska gradila stanove za svoje pripadnike. Posmrtni ostaci su izvađeni iz grobova i prebačeni na druga mesta, a na parceli Vojnog groblja, napravljeno je petnaest stambenih objekata i sklonište, dok je manji deo ostavljen za Memorijalni park Staro vojno groblje na Delijskom Vis, neposredno uz Ratno vojno groblje Britanskog Komonvelta u Nišu (koje stavljeno pod zaštitu države 1983. godine).
Tada je Staro vojno groblje na Delijskom Visu sa skoro 5 hektra svedeno na samo 300 m², koliko danas iznosi površina memorijalnog kompleksa u čijem sastavu se pored kamenom ogradom ograđenog Ratnog vojnog groblja Britanskog Komonvelta zahvaljujući niškom arhitekte Mihailu Miši Medvedevu ostao sačuvan i mali deo srpskog vojnog groblja.
Na tom jedino sačuvanom prostoru su po završetku stambene izgradnje zakopani posmrtni ostaci 1.779 neidentifikovanih osoba iz nepoznatih perioda, sakupljeni sa nakadašnjeg Starog vojnog groblja na Delijskom Visu. Ovaj prostor je 1993. godine kao znamenito mesto i nepokretnog kulturnog dobro Republike Srbije, proglašen za Memorijalni park, i stavljeno pod zaštitu države.
Vidi još
urediIzvori
uredi- ^ a b Elez, Zdravko (2019-11-08). „Bitka iznad Niša Amerikanaca i Rusa 1944.”. TAMO DALEKO (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2022-12-12.
- ^ N. Ozimić, A. Dinčić, B. Simović, I. Gruden Milentijević, I. Mitić, Žrtve lagera Niš, Niški kulturni centar, Narodni muzej Niš, medivest KT, Niš, 2014
- ^ Mirčetić D.Ž. (2002). Istorijski arhiv Niš 1948-1998. Niš: Vuk Karadžić
- ^ a b v g Ilić, D. „Memorijalni park Srpskog vojnog groblja sa spomenicima Englezima i Nemcima | Slovo juga” (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2022-12-12.
- ^ Milovanović M. M., Nemački koncentracioni logor na Crvenom krstu u Nišu i streljanja na Bubnju, Institut za savremenu istoriju-Opštinski odbor Subnor Niša-IRO-Narodna Knjiga, Niš-Beograd, 1983
- ^ Dinčić A., „Društvo Crvenog krsta i koncentracioni logor u Nišu (1941-1944)“, Zbornik Narodnog muzeja Niš, broj 18-19, Niš, 2010
- ^ Jevtić M. B., Bogdanović B., Jurišni bataljoni vojske Kraljevine Jugoslavije (od mita do stvarnosti), Beograd, 2013
- ^ Aleksandar Dinčić, Saveznici i strani podanici u logoru na Crvenom krstu u Nišu, Narodni muzej Niš, Štampa Sven, Niš.