Monarhija u Kanadi

Kanada je ustavna i parlamentarna monarhija s kraljem Čarlsom III kao svojim monarhom od 8. septembra 2022. godine. Član je Komonvelta.

Kralj je de jure šef države i njegove dužnosti su uglavnom ceremonijalne. Kralj, koji je i monarh Ujedinjenog Kraljevstva, ne vrši svoje dužnosti neposredno nego ga u zemlji zastupa generalni guverner Kanade. Kanadski prestolonasljednik je Vilijam, princ od Velsa.

Titula

U Kanadi, kraljeva zvanična titula je na engleskom i francuskom jeziku:

• engleski: „Charles the Third, by the Grace of God King of Canada and His other Realms and Territories, Head of the Commonwealth.“
• francuski: „Charles Trois, par la grâce de Dieu, Roi du Canada et de ses autres royaumes et territoires, Chef du Commonwealth.“
• prevod: „Čarls Treći, Božjom milošću kralj Kanade i njegovih drugih posjeda i teritorija, vođa Komonvelta“

U praksi, kralj Čarls III se jednostavno oslovljava kao „kralj“ ili „kralj Kanade“.

Počevši od 2023. godine izmjenjena je titula monarha tako da ona više ne pominje Ujedinjeno Kraljevstvo niti titulu "branilac vjere", a stupila je na snagu po kraljevskoj proklamaciji 8. januara 2024. Dotadašnja titula glasila je:

• engleski: „Charles the Third, by the Grace of God of the United Kingdom, Canada and His other Realms and Territories King, Head of the Commonwealth, Defender of the Faith“
• francuski: „Charles Trois, par la grâce de Dieu Roi du Royaume-Uni, du Canada et de ses autres royaumes et territoires, Chef du Commonwealth, Défenseur de la Foi“
• prevod: „Čarls Treći, Božjom milošću kralj Ujedinjenog Kraljevstva, Kanade i njegovih drugih posjeda i teritorija, vođa Komonvelta, branilac vjere“.

Ni kralj niti njegov generalni guverner Kanade nisu imali nikakvu vjersku ulogu u Kanadi iako je do 2024. godine kralj nosio titulu "branioca vjere".

Kanada je pretposlednja država Komonvelta van samog Ujedinjenog Kraljevstva koja je eliminisala monarhovu titulu "branilac vjere" (samo još Novi Zeland ima tu titulu), usklađujući se samim time sa praksom državnog sekularizma. Takođe je poslednja država koja je eliminisala pomen Ujedinjenog Kraljevstva kao matične monarhije iz titule kralja.

Ustavni sistem

Kanadski ustav se sastoji iz mnogobrojnih statuta i konvencija koje proističu iz britanskog i kanadskog prava. One propisuju parlamentarni sistem vladavine u Kanadi i regulišu njen odnos s drugim monarhijama Komonvelta.

Sve državne nadležnosti pripadaju monarhu, koga na federalnom nivou zastupa generalni guverner Kanade. Njega imenuje monarh na predlog premijera Kanade. Na provincijskom nivou, zastupnici i namjesnici monarha su lajtnant guverneri. Njih postavlja generalni guverner Kanade na predlog premijera Kanade, stavljenog u saglasnost sa provincijskim premijerom.

Sve institucije kanadske vlasti djeluju u ime monarha. Današnji ustavni sistem i ustavni položaj monarha se može samo izmijeniti sa saglasnošću Senata i Doma komuna, ali i takođe svih parlamentarnih domova u provincijama.

Nadležnosti

Uloga monarha, kao i generalnog guvernera, ustanovljena je ustavnim aktima i konvencijama. Faktički, kralj se nalazi u centru ustavne strukture.

Nadležnosti koje pripadaju monarhu su poznate pod nazivom kraljevski prerogativi. Oni se odnose na zaključivanje međunarodnih ugovora, imenovanje ambasadora, proglašenja ratnog stanja itd. Radi korišćenja ovih prerogativa, nije potrebna saglasnost Parlamenta, dok sa druge strane, za sve akte koje usvoji Parlament, a koji se tiču položaja i uloge monarha, potrebna je monarhova saglasnost. Bez obzira na dosta široka ovlašćenja monarha, ona su ipak uveliko sužena. Na primjer, monarh nema pravo da uspostavlja ili da skuplja poreze, to se može vršiti samo zakonom.

Korišćenje kraljevskih prerogativa je čisto formalne prirode, budući da ih monarh ili generalni guverner Kanade najčešće koristi samo na predlog premijera Kanade. Iako premijera postavlja kraljevska vlast, odnosno generalni guverner Kanade, to je formalnost budući da se premijer bira iz reda parlamentarne većine u Domu komuna. Obično je to vođa partije koja je pobijedila na parlamentarnim izborima.

Kraljevska vlast postavlja i druge funkcionere i službenike, po predlogu premijera. Ta postavljenja uključuju lajtnant guvernere, članove Tajnog savjeta za Kanadu, senatore, predsjednika Senata, sudije Vrhovnog suda itd. Prema Ustavnom aktu iz 1867, sva postavljenja formalno vrši generalni guverner Kanade. Monarh ima i druga prava, npr. u domenu međunarodnih ugovora, spoljne politike, rata i mira, vrhovnog komandovanja oružanim snagama itd. Generalni guverner Kanade, u ime monarha, akredituje sve kanadske ambasadore i prima diplomate stranih zemalja.

Svi kanadski pasoši izdaju se u ime Njegovog veličanstva kralja. U Kanadi, svi značajni društveni anketni odbori se nazivaju „kraljevskim komisijama“. One se formiraju od strane Kabineta, s kraljevskom sankcijom.

Monarh je formalno jedan od tri činioca Parlamenta, druga dva su Senat i Dom komuna. Samo monarh ili generalni guverner Kanade imaju pravo da raspuste Parlament, što dovodi do novih opštih izbora. Novo zasjedanje otpočinje otvaranjem Parlamenta, u toku kojeg monarh ili generalni guverner Kanade čitaju prestonu besjedu u sali Senata.

Kraljevska sankcija

Svi kanadski zakoni se potvrđuju i potpisuju od strane monarha ili njegovog zastupnika. Zbog toga, tekst svakog federalnog zakona počinje s riječima: „Njegovo veličanstvo po odluci i sa odobrenjem Senata i Doma komuna Kanade donosi...“ Potpis monarha ili njegovog zastupnika, federalnog ili provincijskog, naziva se kraljevska sankcija (engl. Royal Assent).

Kraljevska sankcija je neophodna kako bi zakon stupio na snagu, i obično, na federalni zakon svoj potpis stavlja generalni guverner Kanade, a na provincijski zakon — lajtnant guverner. Na svaki zakon se takođe stavlja Veliki pečat Kanade ili pečat odgovarajuće provincije. Generalni guverner Kanade može odlučiti da ne potpiše zakon nego da ga proslijedi na potpis monarhu, kako bi on lično odlučivao o njemu. Lajtnant guverneri takođe mogu koristiti ovaj metod, kako bi neke zakone proslijedili generalnom guverneru, ili ako on želi, da ih šalje dalje monarhu. Monarh ima pravo da odbije zakon, ali samo na određeni rok propisan kanadskim ustavom.

Monarh se smatra za „izvor pravde“ i formalno je odgovoran za vladavinu prava. Ali, monarh se nikada ne miješa u pravne poslove. Na taj način, pravda se izvršava u njegovo ime. Običajno pravo nalaže da „monarh ne može ništa pogrešno uraditi“ i zbog toga monarh se ne može goniti od svojih sopstvenih sudova za krivična djela. To se naziva imunitetom suverena (engl. Sovereign immunity). Građanski postupci protiv vlasti su dozvoljeni, ali nikada se monarh ne može tužiti privatno. Kada se radi o međunarodnim sudskim postupcima, u skladu sa principima ustanovljenim međunarodnim pravom, kralj Kanade se nikada ne može nalaziti u stranim sudovima bez svoga pristanka.

Jedna od najznačajnih prerogativa koje uživa monarh je kraljevsko pomilovanje. Monarh može svakom licu oprostiti dosuđenu kaznu, koja je izrečena na osnovu kanadskog krivičnog i građanskog zakonika.

Vidi još

• Monarhija u kanadskim provincijama
• Federalizam u Kanadi