Википедија

Nadlak

Nadlak (Nađlak, rum. Nădlac) grad je i jedino naselje unutar istoimene gradske opštine, koja pripada okrugu Arad u Rumuniji. Zvanični naziv za vreme Austrougarske monarhije je bio "Nagy lac", a Srbi to mesto najviše zovu "Nađlak". Naselje je značajno po prisutnoj malobrojnoj srpskoj nacionalnoj manjini u Rumuniji.

Nadlak
Nădlac
Licej u Nadlaku
Grb
Grb
Administrativni podaci
Država Rumunija
OkrugArad
OpštinaNadlak
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2011.7.398
Geografske karakteristike
Koordinate46° 10′ 00″ S; 20° 45′ 00″ I / 46.166667° S; 20.75° I / 46.166667; 20.75
Aps. visina85 m
Nadlak na karti Rumunije
Nadlak
Nadlak
Nadlak na karti Rumunije
Poštanski broj315500
Pozivni broj0255
Registarska oznakaAR
Veb-sajt
primaria-nadlac.ro

Geografija uredi

Grad Nadlak se nalazi na severnoj, krišanskoj strani Pomorišja. Naselje se nalazi na samoj rumunsko-mađarskoj granici, 50 km zapadno od grada Arada. Atar naselja je ravničarskog karaktera.

Istorija uredi

Najraniji zapis o mestu je iz 1231. godine, i zato se smatra da je naseljeno u 13. veku. U Nadlaku su od starih vremena živeli Srbi.

U prvoj polovini 18. veka tu je bilo mnogo Srba graničara. Prispeli su tu 1702-1703. godine iz okoline Budima i Ostrogona. Po prvom popisu iz 1703. godine bilo je u naselju 215 graničara. Broj srpskih kuća iznosio je u to vreme 52. Komadant mesta bio je 1735. godine kapetan Jovan Dobrić (Zakin). Srbi graničari iz više mesta razvojačene Pomoriške vojne granice održali su u Nadlaku 10. novembra 1750. godine veliki protesni zbor na kojem su tražili da se vrati stari poredak. A prilikom izjašnjavanja u to vreme niko se od mesnih graničara ni pojedinačno nije opredelio za provincijal. Za ostanak u statusu bili su oficiri: kapetan Nikola Šterba, kapetan lajtant Živan Mišković, hadnađi Sabo Ištvan i Subota Čuponja, te barjaktari Teodor Čorba i Ignjat Mioković.[1] Kada su 1751. godine krenuli da se masovno iseljavaju Srbi u Rusiju, taj proces nije mimoišao ni Nadlak. Do 27. jula 1751. godine iz mesta se iselilo njih 359.[2]

Srpska škola je otvorena 1771. godine.[3]

Doseljenici obnovljenog Nadlaka su bili Slovaci, koji su tu došli pre 200 godina.

Prenumerant srpske knjige bio je 1838. godine (i 1840) u Temišvaru, spahija Dimitrije Nikolić "ot Nađlak".[4] Njegov sin Vasilije se pominje 1836. godine u Temišvaru.

Godine 1905. Nađlak (po srpskom) je velika opština u istoimenom srezu. Tu živi 13.631 stanovnik u 2.006 domova. Najviše je Slovaka (7.424) pa Rumuna (4.355) dok je Srba malo; ima ih 242 pravoslavne duše (ili 2%) u 42 kuće. Od srpskih javnih zdanja tu su pravoslavna crkva i narodna škola. U mestu su PTT komunikacije i željeznička stanica.[5]

Velmože Jakšići uredi

Od 15. veka to je posed srpske vlastelinske porodice Jakšić, čiji su se predstavnici Stefan i Dimitrije istakli u pograničnim bojevima sa Turcima. Zbog zasluga za Ugarsku, kralj Matija im je poklonio krajem 1464. godine ogroman posed zvani Nadlak, sa pripadujućim selima (30). Imali su Jakšići u Čanadskoj županiji čak 52 poseda. Zamak u Nadlaku je po jednom navodu, ostao od Matijinog oca "Sibinjanin Janka" tj. Janoša Hunjadija. Po drugom navodu, Jakšići su se naseli za stalno u Nađlaku, gde su podigli svoj dvorac sa kulom, i opkolili ga "prošćem". Taj posed su priželjkivali "otimali" mnogi mađarski plemići, ponajviše Čaki.[6] Stefanov sin Marko i Dimitrijev sin Petar nasledili su očeve, i svakom od njih je pripala polovina imanja i samog grada Nađlaka. Narod je tome posvetio pažnju, a narodni pevač spevao poznatu epsku pesmu "Dioba Jakšića".

U Nadlaku je 25. maja 1506. godine vojvoda Marko Jakšić, napisao hrisovulju za manastir Hilandar. Nadlak se pominje tokom seljačke bune Đerđa Dože 1514. godine. Temišvarski župan Batori i čanadski vladika Čaki, posle vojnog uspeha protiv "prostaka" (pobunjenih seljaka) došli su kod Jakšića u Nađlak, da proslave pobedu. Međutim vođa pobunjenika protiv vlastele Đorđe Sikulski (Doža) u toku noći se približio i opkolio dvorac. Batori i domaćini Jakšići uspeju da se izvuku i pobegnu, a Čaki bude uhvaćen i raspet izdahne.[7] Nakon što je mesto i dvorac uništio krenuo je Doža iznenada odatle sa svojom krstaškom vojskom, u kojoj je bilo mnogo Raca (Srba).[8] Jakšići su povratili i obnovili Nađlak, i dalje nastavili da naseljavaju pridošlice Srbe iz svih srpskih zemalja. Jakšići su 1526. godine učestvovali u Mohačkoj bici, gde je stradao jedan od braće. Srpski velikaš Marko Jakšić je imao dvor u "Nađlaku" 1527. godine. Tada se kod njega, kao pristalice kralja Zapolje, mađarski vojskovođa Petar Perinji sklonio, i ostao prikriven nedelju dana, bežeći pred carom Jovanom. Bilo je to nakon bitke kod varošice Suljoša, kada je seljački car Jovan Zapolja predvodnik Srba seljaka, konačno "satro" Perinjija, a mnogo bojara mađarskih stradalo.[9] Turci su 1529. godine upali i opustošili "Jakšićeve dvore" i imanje Nađlak. Zbog skupe opravke grada Marko je zapao u velike dugove, zbog čega je imanje "založio" svojoj ženi. Tako je porodično dobro dospelo u ruke Jakšićeve žene Poliksene bogate Rimljanke. Marko i Poliksena su imali samo žensku decu, sedam kćeri. Zato su posle Markove smrti (1537) vodili parnice oko vlasništva Nađlaka, njegova mlađa sestra Irina i sinovi brata Petra. Najmlađi Petrov sin Jovan koji se obrazovao u Lajpcigu, preoteo je 1841. godine od "strine" podrume u koje je uskladištio svoje vino. Ali, između 1539—1547. godine umrla su sva tri sinovca Markova, bez poroda i tako je zamrla muška strana loze "plemenitih" Jakšića. Turci su prvi put zauzeli Nađlak 1551. godine. Kasnije, za vreme austrijsko-turskog rata 1695. godine, nakon velikih borbi od varoši Nađlaka ostala je pusta tvrđava, sa tri u požaru stradale crkve - katoličkom, evangelističkom i pravoslavnom.[10]

Stanovništvo uredi

Po poslednjem popisu iz 2002. godine grad Nadlak imao je 8.144 stanovnika. Poslednjih decenija broj stanovništva stagnira.

Naselje je od davnina bilo višenarodno, a mesni Srbi su oduvek bili manjina u naselju. Danas je njihov broj simboličan. Nacionalni sastav na pojedinim popisima bio je sledeći:

Godina popisa 1910. god. 1992. god. 2002. god.
Ukupno st. 13.786 8.458 8.144
Srbi 251 (1,8%) 27 (0,3%) 15 (0,2%)
Rumuni 4.319 (31,3%) 3.406 (40,3%) 3.696 (45,4%)
Slovaci 7.545 (54,7%) 4.404 (52,1%) 3.844 (47,2%)
Mađari 1.364 (9,9%) 346 (4,1%) 264 (3,2%)
ostali 307 (2,2%) 275 (3,3%) 325 (4,0%)

Duhovni život uredi

Još za vreme Jakšića postojala je velika kamena pravoslavna crkva. Kada su izumrli posednici Jakšići, hram je bio podeljen na dva dela - na pravoslavni i husitski. Prvi opis nadlačke pravoslavne crkve je iz 1760. godine. Bila je to velika crkva od kamena, sa tornjem, pokrivena šindrom, sa tri zvona i ikonostasom. U staroj crkvi su bili prepoznati ikonopisački radovi pečkanskog živopisca Mihaila Bokorića. Pravoslavno parohijsko zvanje je bilo osnovano polovinom 16. veka. Najstarije matice su zavedene 1724. godine.[11] Po drugom izvoru, matrikule krštenih i umrlih vode se od 1774. godine, a venčanih od 1814. godine. Novi hram je izgrađen 1829. godine, kao velika građevina koja privlači pažnju zbog svoje monumentalnosti i lepote. Pravoslavni paroh u Nađlaku, Lazar Crvenko kupio je 1831. godine jednu srpsku knjigu. Godine 1846. u gradiću Nadlaku živi 3.122 stanovnika. Postoji pravoslavna crkva Sv. Nikole, a sveštenici su bili parosi, pop Mihail Crvenkov, pop Petar Varga i pop Georgije Šerban, dok je kapelan David Laci.[11]

Kada su se počeli odvajati Rumuni od srpske Karlovačke mitropolije, deobe su krenule u gotovo svim opštinama, gde je živelo mešovito stanovništvo. Između srpske i rumunske strane 1872. godine sklopljena je deobna nagodba. Tek 1893. godine je došlo vreme da se deobni ugovor odobri, radi gruntovne raspodele zemlje. Pedesetak porodica Srba je osnovalo svoju novu crkveno-školsku opštinu.

Nova srpska crkva, posvećena Sv. Dimitriju, je počela da se gradi 1893. godine, pa je prethodno 25. aprila te godine, raspisana javna licitacija "na manjak", za zidanje. Vrednost radova za crkvu u Nađlaku, po predračunu je iznosila 10.152 f. Mesto za gradnju je obezbedio i polovinu građevinskog troška isplatio meštanin Isa Mudrić. Završeni hram u "dorskom stilu" posvećen Sv. Dimitriju je osvećen 20. novembra 1894. godine, od strane mesnog paroha administratora Bogoljuba Petrovića.[12] Sledeće 1895. godine po javnom pozivu da se pomogne nađlačkoj crkvenoj opštini, da oslika ikonostas svoje nove crkve, odziv je bio solidan. Za primljen prilog od 145 f. 30 novčića zahvalili su se u ime opštine Nađlak, crkveni predsednik Vasa Josifović i prvi tutor Paja Mudrić. Iz eparhijskih fondova je za gradnju nove crkve u "pomešanoj" srpsko-rumunskoj opštini Nađlak, izdato 1000 f. pomoći (1893). Crkva je novi ikonostas dobila 1909. godine, a celokupan posao - rezbarenje, ikonopisanje i pozlaćivanje uradio je Evgen Špan iz Temišvara.

Crkvena opština je 1905. godine radila pod predsedništvom Laze Petrovića. To je bila parohija najniže šeste platežne klase, nije imala parohijski dom, a parohijska sesija je iznosila 46 kj. zemlje. Paroh je pop Aleksandar Popović rodom iz Pečke, služi pet godina u mestu i bavi se pčelarstvom. Crkveno-opštinski posed iznosi u to vreme 74 kj. zemlje.[13]

Škola u Nađlaku se pominje još 1606. godine. Kupac srpske knjige 1831. godine je Dima Stefan "detonastavnik" tj. učitelj. Narodna osnovna škola radi 1846/1847. godine, nju pohađa 92 đaka koje uči Jozef Katarač.[14] Damaskin Đorđević dugogodišnji paroh u Nadlaku, umro je oktobra 1892. godine od kaplje, u 57 godini života. Tokom karijere radio je nakon svršene Bogoslovije, nekoliko godina kao županijski činovnik pri siročadskom stolu u Makovu, a zatim bio katiheta po školama. Na njegovo mesto je odmah kao administrator doveden jedan kaluđer iz manastira Bezdina. Njega će zameniti batanjski administrator. Sledeće 1893. godine je objavljen stečaj za upražnjeno mesto paroha. Po uslovima konkursa sveštenik pored plate u novcu, uživa i prihode od 47 jutara crkvene zemlje. Paroh administrator nađlački Bogoljub Petrović je krajem 1896. godine dobio otpust, da pređe u Veliki Gaj. Godine 1898. se pominje da Nađlak i druge siromašne srpske crkvene opštine, primaju godišnje po 100 f. dotacije od ugarske države. Žalili su se zvanično vernici iz Nađlaka, zbog nereda koji je vladao u njihovoj crkvenoj opštini. Zbog toga su eparhijske vlasti tražile da se tamošnja crkvena opština iznova organizuje. Marta 1897. godine sveštenik u Nađlaku Dragutin Mojić je poslao tabelu kretanja pravoslavnih žitelja u svojoj parohiji. Za deset godina između 1882—1893. povećan je broj pravoslavnih duša za 31, pa ih tamo ukupno ima početkom 1894. godine - 221.[12] Naredila je eparhija 1897. godine, da se parohijski dom u Nađlaku što pre opravi. Početkom 1897. godine postavljen je za administratora parohije u Nađlaku, Dušan Putnik. U jesen 1898. godine Dušan Putnik dosadašnji administrator parohije u Nađlaku, prešao je za kapelana u Tisa-Hiđošu. Toj odluci je prethodio odbijen, kao "neargumentovan" zahtev crkvene opštine nađlačke, za premeštaj pope Putnika, upućen crkvenim vlastima. Administrirao je kratko svršeni bogoslov Vladimir Vulišić iz Fabrike. Na njegovo mesto postavljen je kao administrator Jefta Popović, kapelan u Batanji. Raspisan je u leto 1900. godine stečaj za paroha u Nađlaku u parohiji šestog najnižeg plaćevnog razreda, gde se ubira bir i uzima štola. Desila se sredinom 1901. godine smena u parohiji Nađlak: otišao je u Petrovo selo, dotadašnji administrator Isidor Mihajlović, a došao novi Svetolik Jovanović. Godine 1905. predsednik Školskog odbora je Laza Petrović, Dušan Mudrić perovođa, pop Aleksandar Popović je školski upravitelj a Stevan Isakov staratelj. Nastava se izvodila u jednom školskom zdanju. Učitelj je bio Dimitrije Mitrić, rodom iz mesta, služio tek osam meseci. Redovnu nastavu je te godine pohađalo 23 učenika, a poftornu školu samo tri đaka starijeg uzrasta.[13] Aleksandar Popović je bio 1906. godine paroh u Nađlaku, on će predavati i veronauku u školi.

Obrazovanje uredi

Konstatovano je 1865. godine, u vezi sa pravoslavnim "Školskim fondom", da je Nadlak mesto u Čanadskoj županiji obećalo da će svake godine dati po 8 f. 40 novčića. Tako je bilo između 1813—1864. godine. Međutim ta opština je ostala dužna još od 1829. godine, čak 302 f. 40 novčića.[15] Novembra 1880. godine učitelj u Nadlaku, Stevan Aćimović postavljen je za privremenog učitelja u manastirskom prnjavoru Krušedola. Nakon konkursa za učitelja u varošici Nađlak, septembra 1881. godine izabran je za učitelja Dragomir Putnik. Jula 1888. godine objavljen je stečaj za upražnjeno mesto srpskog narodnog učitelja u Nađlaku, sa godišnjom platom od 400 f, ogrevom i stanom. Juna 1896. godine objavljen je stečaj za upražnjeno mesto u srpskoj veroispovednoj šestorazrednoj osnovnoj školi u Nađlaku. Plata je ostala ista kao i pre - 400 f. sa drugim pogodnostima, ali srpski učitelj mora imati položen ispit iz poznavanja mađarskog jezika. Sličan oglas objavljen je i avgusta 1897. godine. Sredinom 1899. godine izdat je dekret učitelju Dušanu Kotoraču za Nađlak. Konkurs za mesto učitelja u Nađlaku pokazuje da je ponuđena godišnja plata učitelja bila 800 kruna, plus 100 k za rad u poftornoj školi, i druge pogodnosti koje se podrazumevaju. U srpskoj veroispovednoj školi u Nadlaku, 1907. godine radio je učitelj Dimitrije Mudrić. Te godine je zaključeno da je opština toliko siromašna, da od inače malog poreza, ne može ni jednog učitelja sama plaćati. Ali normalna škola kakva je u Nađlaku treba da ima dve "učiteljske snage". Školska zgrada u Nađlaku je 1908. godine kaže se u izveštaju - nepropisno građena. Početkom 1908. godine postavljena je kao privremena u Nađlaku, nova učiteljica Julijana Čabdarić. Nije imao ko tada u selu da predaje deci ručni rad. Sledeće 1908. godine nađlački učitelj Đorđe Petrović je dao prilog 25 kruna, za "Srpski učiteljski konvikt" u Novom Sadu.[16] Živojin Raković je 1910. godine postavljen kao privremeni učitelj u Nađlaku.

Mađarsko-srpsku gramatiku kupili su 1833. godine i građani "Nađlaka". Bili su to: pop Mihail Cervenković paroh, Isak Mudrić kabaničar i arendator te Stefan Dima učitelj.[17] Pretplatnik srpskog godišnjaka "Serbska pčela" iz Segedina, bio je 1840. godine u Temišvaru, Dimitrije Nikolić "ot Nadlaka". Izvesni Nadlačanin, M. Gedoš je bio 1864—1865. pretplatnik književnog časopisa "Danica" u Novom Sadu.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Mita Kostić: "Srpska naselja u Rusiji", Beograd 1923.
  2. ^ "SÂRBII – IMIGRANŢI ŞI EMIGRANŢI ÎN COMITATUL ARAD ÎN SECOLUL AL XVIII-LEA",
  3. ^ Ljubivoje Cerović, Ljubomir Stepanov: "Srbi u Rumuniji", Novi Sad 2000.
  4. ^ Milovan Vidaković: "Gramatika Serbska", Pešta 1838.
  5. ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
  6. ^ "Vreme", Beograd 17. mart 1940. godine
  7. ^ "Nova iskra", Beograd 1901. godine
  8. ^ "Srpski letopis", Budim 1857-1858. godine
  9. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 28/1870. godine
  10. ^ Stevan Bugarski, Ljubomir Stepanov: "Istorijski i kulturni spomenici Srba u rumunskom Banatu", Temišvar 2008. godine
  11. ^ a b Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
  12. ^ a b "Srpski sion", Karlovci 1894. godine
  13. ^ a b Mata Kosovac, navedeno delo
  14. ^ Reesch de Lewald, Aloysius...
  15. ^ "Školski list", Sombor 1865. godine
  16. ^ "Školski glasnik", Novi Sad 1908. godine
  17. ^ Emeriko Salaj: "Mađarsko-serbska gramatika", Budim 1833. godne

Spoljašnje veze uredi

 
Nadlak na Vikimedijinoj ostavi.
 

Ovaj članak vezan za naselja u Rumuniji je klica. Možete doprineti Vikipediji tako što ćete ga proširiti.

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Надлак&oldid=27496809”