Nauka u srednjovekovnom islamskom svetu
- Ovaj članak opisuje istoriju nauke u islamskoj civilizaciji između osmog i šesnaestog veka. Za informacije o značenju pojma nauke u islamskoj tradiciji, pogledajte članak Islam i nauka.
Nauka u srednjovekovnom islamskom svetu predstavlja sprovođenje naučnih istraživanja u islamskom svetu tokom Islamskog zlatnog perioda (od 750. do 1258). U toku tog perioda, indijska, iranska i posebno grčka naučna dela su prevedena na arapski jezik. Ovi prevodi su bili podstrek za naučne napretke koje su naučnici u islamskoj civilizaciji napravili u toku srednjeg veka.[1]
Naučnici u islamskoj civilizaciji su bili raznih narodnosti. Većinom su bili persijanci,[2][3][4][5] pa onda arapi[4] mavri, asirijci i egipćani. Bilo ih je i raznih religijskih ubeđenja. Većina bila islamska,[6][7][8] ali je bilo i hrišćana[9] i jevreja.[9][10]
Pojam nauke u islamskoj tradiciji uredi
Reč islam se odnosi na islamsku religiju, kao što se odnosi i na islamsku civilizaciju koja je oforimrana na osnovu te religije.[11] Islamska civilizacija je dopustila suživot različitih kultura i ponašanja na svojoj teritoriji, iako se broj muslimanskog stanovništva iz dana u dan povećavao.[12]
Islamska religija je nastala u toku života poslanika Islama, Muhameda. Posle njegove smrti 632. godine, islam se širio pod rukovođstvom muslimanskih vladara, zvanih kalifa. Stabilizacija političkog života u toku vladavine abasidskih kalifa je omogućilo islamskim naučnicima da sa prihvatljivom merom smirenosti zabeleže islamsko zlatno doba. Sa druge strane, prostranost teritorije islamske civilizacije i širenje trgovačkih odnosa sa susedima su doprineli što većem upoznavanju muslimana sa ostalim civilizacijama.
Mnoga naučna dela su u tom periodu prevedena na arapski jezik u Kući mudrosti koju su osnovali Abasidske kalife radi upoznavanja susedskih kultura. U tom poduhvatu, koji je nazvan Prevodilački pokret, su prevedena dela nasleđa helenističke, indijske i persijske civilizacije. Helenistička intelektualna tradicija je bila predmet interesovanja mnogih islamskih naučnika, tako da su skoro svi važni spisi grčkih filozofa bili prevedeni na arapski jezik.
Grčka filozofija, uključujući i empirijske nauke, je bila široko poznata u Mesopotamiji i Persiji pred pojavu islama. Većina ovih nauka nije imala suštinske konflikte sa islamskom tradicijom, te su stoga opšteprihvaćene od strane islamskih učenjaka i kalifa. Neki filozofi-naučnici su uživali veliki ugled i komfor baveći se astronomijom i medicinom.[13]
Polja istraživanja uredi
Nauka u islamskom svetu je proširena posle povezivanja sa persijskim, indijskim i grčkim učenjima. Širinu naučnog napretka u islamskom svetu još uvek ne poznajemo potpuno, ali znamo da je reč o veoma značajnoj stvari. Naučni napreci u islamskom svetu su ostvareni na polju raznih disciplina, među kojima su najznačajniji bili: matematika, astronomija (ipak su se pretežno bavili astrologijom, prvenstveno pisanjem horoskopa), medicina, fizika, hemija (iako bi pravilan termin bio alhemija), kosmologija, oftalmologija, geografija i kartografija, sociologija i psihologija.[1]
Matematika uredi
U rano doba islama, Arapi nisu pokazivali veliko interesovanje za to da savladaju različite obllike matematičkih disciplina. U to vreme, glavna upotreba matematike se svodila na obračunavanje i prikupljanje poreza. Sa druge strane, poreski upravnici su uglavnom birani iz redova stranih doseljenika koje je deo onovernih muslimana, na osnovu svoje paganske podsvesti, nije smatrao prvorazrednim građanima. Usled intenzivne urbanizacije islamskog društva i sve većeg prisustnosti raznih aspekata gradskog života, potreba za matematikom se sve više osećala. Muslimani su tada sa velikom naklonošću prihvatili starogrčku literaturu, kao i literaturu iz ostalih delova sveta, o raznim disciplinama ove nauke. Pre svega potrebu za ovom disciplinom su osećali arhitekte i astronomi. Tek kasnije je matematika porerasla u zasebno definisanu nauku. Muslimani su vrlo brzo upoznali i indijske brojeve i zato su upotpunili svoje znanje o algebri i trigonometriji. Kasnije su detaljnije koristili matematičke mogućnosti brojeva, posebno nule, i uspeli da reše mnoge numeričke i decimalne razlomke. Na osnovu takvih rezultata su upotpunili različite oblike jednačina.[14]
Ahmed ibn Abdulah Marvazi uredi
Ahmed ibn Abdulah Marvazi je umro između 864. i 873. godine nove ere. Poznat je pod pseudonimom Habš Hasib i jedan je od renomiranih iranskih matematičara. Poreklom iz Merva, ali je usled naučnih i političkih okolnosti živeo u Bagdadu. Marvazijeva naučna dela potvrđuju da su njegova istraživanja umnogome doprinela usavršavanju površinske i sferne trigonometrije. On je odlično poznavao razne trigonometrijske funkcije, poput sinusa, kosinusa, tangensa i kotangensa, i uspešno ih je upotrebljavao u funkcijama sferne trigonometrije. Napisao je brojna astronomska dela sa matematičkim usmerenjem među kojima se nalaze az-Zidž ad-Damaski (srp. Damjanski horoskop) i az-Zidž al-Mamuni (srp. Mamunov horoskop). Marvazi je napisao i čuvenu knjigu Kitabun fi marfija al-kuretu va-amali biha (srp. O sfernim funkcijama i njihovoj upotrebi). Jedan prepis te knjige se danas čuva u Istanbulu.[14]
Abu Džafer Muhamed ibn Musa Horezmi uredi
Abu Džafer Muhamed ibn Musa Horezmi je iranski naučnik iz 9. veka (umro je 847. godine) koji se bavio različitim matematičkim, astronomskim, istorijskim i geografskim naučnim disciplinama. Ubraja se među aktivne članove Kuće mudrosti u doba kalifa Mamuna. Rođen je u Horezmu (današnjoj Hivi) gde je tokom osnovnog obrazovanja upoznao glavne smernice iranske predislamske matematike i astronomije. Najpoznatiji je po svom remek delu al-Đabr (srp. Algebra), a sam Horezmi se smatra utemeljivačem ove naučne discipline. Čak i sam naziv dicipline dolazi od ovog njegovog dela. Evropski naučnici su pridavali veliki značaj algebri koja je u doba Vransiska Vijeta (1540—1603) bila glavni temelj naučno-matematičkih istraživanja. Osim Algebre, Horezmi je napisao brojna dela. Poznato je da je napisao obiman trakt o principima staoindijske aritmetike, iako originalan rukopis nije pronađen. Poseduje se samo latinski prevod odvog dela iz 14. veka. Ibn Nedim mu u svojoj knjizi al-Fihrist Horezmiju prepisuje i dva horoskopa koje naziva Sidantskim horoskopima.[14]
Fazl ibn Hatam Neirizi uredi
Jedan od istaknutih muslimanskih matematičara i astronoma persijskog porekla je Fazl ibn Hatam Neirizi. Neirizi je radio od druge decenije 9. veka sve do početka 10. veka. Rođen je u Neirizu, u iranskoj provinciji Fars, u dobu abasidskog kalifa Mutazida. Napisao je komentar Euklidovih Postulata, ali je pri komentarisanju dela koristio prevod na arapski koji je uradio Hadžadž ibn Jusuf ibn Matar. Osim ovog komentara Neirizi je napisao i trakt Risaltun fi bajan al-musadira al-mašhura li Uklidus (srp. Poslanica u kojoj se obrazlažu čuveni Euklidoi izvori) u kom piše o Euklidovim inovacijama u geometriji.[14]
Musa ibn Šakir uredi
Musa ibn Šakir je bio istaknuti iranski naučnik i inženjer. Šakir je bio blizak prijatelj abasidskog kalifa Mamuna. Nakon Šakirove smrti, Mamun je omogućio njegovoj maloletnoj deci: Muhamedu, Ahmedu i Hasanu da se obrazuju u čuvenoj Kući mudrosti. Njegovi sinovi su vrlo brzo napredovali i sami su sprovodili svoja matematička istraživanja. U jednom od njih su otkrili metodu validnog razmatranja trisekcije ugla. Shodno tome su prezentovali način konstruisanja trećine datog, proizvoljnog ugla. Ta teorija je obrazložena u delu Marifatu masaha al-aškal al-basita va al-kurija (srp. Razmatranje o kvadratnoj površini sfernih figura). Došli su i do inovativnih rešenja na polju Arhimedove metode određivanja kvadrature kruga. Sidžzi, muslimanski istoričar, tvrdi da su Musini sinovi odlično poznavali i način crtanje elipse koncem. Oni bi najpre pripremili konopac koji je duplo duži od razdaljinje između dva fokusa elipse, stabilizovali bi ga uz njih i onda nacrtali elipsu pomoću pera koje bi pričvrstili oko konca. Musini sinovi su takođe na arapski jezik preveli mnoga starogrčka dela o geometriji i matematici, dela koja su kasnije evropski mislioci prevodili na latinski, i tako ih očuvali čak i nakon uništenja starogrčkih originala.[14]
Abdul-Husein Sabit ibn Kura ibn Zahrun Harani uredi
Abdul-Husein Sabit ibn Kura ibn Zahrun Harani je matematičar iz 9. veka rođen 826. godine u Haranu u sabejskoj porodici. Osim sirijačkog koji mu je bio maternji jezik, tečno je govorio i starogrčki i arapski. Sabit je brzo napredovao u raznim naučnim disciplinama i za sobom je ostavio matematička dela koja će biti od neprocenjivog značaja za širenje ove nauke u raznim predelima gde je islamska civilizacija bila dominantna. Njegova dela se dele u dve grupe. Knjige i trakte koje je lično pisao spadaju u prvu, dok dela koja je prevodio sa starogrčkog ili dela u okviru kojih je korigovao već postojeće arapske prevode, a koja su izvorno napisali stari slavni matematičari spadaju u drugu grupu. Sabit je ostavio za sobom više od 10 prevoda i 18 matamatičkih dela.[14]
Abu Abdulah Muhamed ibn Džabir Batani uredi
Abu Abdulah Muhamed ibn Džabir Batani je bio matamatičar koji je imao veliku uticaj na naučni razvoj određenih matematičkih disciplina, naročito trigonometrije. U svojim istraživanjima je preferirao staroindijsku metodu zasnovanu na sinusnom obrazloženju i uglavvnom ostavio po strani Ptolemejev način koji se svodio na fundamentne hipoteze. Takođe, on je prvi u istoriji matematike koji je obratio pažnju na kontangens tablice.[14]
Abdul-Vafa Muhamed ibn Muhad Buzđani uredi
Abdul-Vafa Muhamed ibn Muhad Buzđani je iranski matematičar i astronom rođen 940. godine u Buzđanu (današnjem Birdžandu) u dolini Kohestana. Buzđani je još tokom života bio smatran najznačajnijim muslimanskim misliocem. To potvrđuje i činjenica da ga je Ibn Nedim, njegov savremenik i istoričar, spominje u njegovom delu al-Fihrist. Buzđani je rođen u istaknutoj naučnoj porodici i svoje obrazovanje o matematici stiče od svog strica i ujaka. Svoja istraživanja u poljima geometrije, trigonometrije, matematike i astronomije počinje da sprovodi tek nakon što se 959. godine preseli u Bagdad. Njegov glavni doprinos je u polju trigonometrije, pišući o upotrebi dijagrama tangensa u rešavanju različitih jednačina u sfernim pravouglim trouglovima. On je na taj način uspešno pristupio i formiranju krive u spomenutim trouglovima. Između ostalog je u svojim matematičkim traktima sproveo i uspešne inovativne metode iz sferne trigonometrije kako bi dotada najpreciznije izmerio razdaljinu izmešu Bagdada i Meke. On je takođe pokazao razne načine za crtanje geometrijskih figura prostim priborom poput lenjira i šestara sa statičnom osovinom.
Veliki deo njegovih inovacija je prezentovan u njegovom grandioznom delu Fi ma jahtađu ilejhi al-kuttab va al-'ummal va gajruhum min ilm al-hisab (srp. O osnovnim potrebama pisaca, službenika i ostalih ljudi za aritmetikom). U prva tri poglavlja analitički razjašnjava osnovne matematičke operacije i funkcije, kao i metode računanja površine raznih geometrijskih figura. U naredna četiri poglavlja posebnu pažnju posvećuje konverzijskim operacijama, trgovini i sistemima na osnovu kojih deluju poreske uprave. U poslednjem poglavlju je sa velikom preciznošću izneo rezultate svojih istraživanja o merenju geografskih razdaljina, planinskih visina, širine raznih reka i dubina bunara. U knjizi je priložio zaseban dodatak sa još tri odvojena poglavlja. U prvom od njih je pisao o konceptualnim fundamentima matematičkih percepcija, u drugom se po prvi put susrećemo sa upotrebom negativnih brojeva. Osim ovog dela, ostavio je i astronomsko-matematičko delo al-Mađisti (srp. Almagest), knjigu Fi ma jahtađu ilejhi sani' min a'mal al-hindista (srp. O osnovnim potrebama arhitekta na polju geometrije) i brojne eseje i poslanice.[14]
Abu Rejhan Muhamed ibn Ahmed Biruni uredi
Abu Rejhan Muhamed ibn Ahmed Biruni je bio muslimanski mislilac persijskog porekla koji je živeo krajem 10. i početkom 11. veka. Rođen je u naselju Birun u okolini grada Kas. Svoj izvanredni naučni talenat je pokazao još u ranoj mladosti. U raznim periodima života je napisao slavna naučna dela iz oblasti matematike, astronomije, farmakologije, minerologije, geografije i indologije. Iza sebe je ostavio preko 180 dela napisanih u vidu monografija, naučnih trakata i prevoda. Od toga je najmanje 115 naslova direkno povezano sa matematikom.[14]
Abu Ali Husein ibn Abdulah ibn Sina (Avicena) uredi
Abu Ali Husein ibn Abdulah ibn Sina je jedan od najslavnijih muslimanskih mislilaca. Bavio se različitim naučnim disciplinama: filozofija, medicina, matematika i astronomija. Rođen je 981. godine u blizini Buhare gde je i savladao osnovne studije logike, medicine i matematike. Kada je sa sedamnest godina izlečio Nuha ibn Mensura Smanija dobio je dozvolu da koristi državnu biblioteku. Njegovo najslavnije matematičko delo se nalazi u referentnom enciklopedijskom spisu aš-Šifa (srp. Isceljenje). Ovde je napisao četiri poglavlja. Prvo je u vezi sa geometrijom, druog razmatra glavna pitanja iz aritmetike, u trećem razjašnjava fundamente muzike kao nauke, dok u četvrtom predstavlja svoja saznanja o astronomiji.[14]
Abu Džafer Muhamed ibn Muhamed ibn Hasan (Hadže Nasirudin Tusi) uredi
Abu Džafer Muhamed ibn Muhamed ibn Hasan je rođen 16. februara 1201. godine u Tusu. Jedan je od nasjslavnijih muslimanskih mislioca svih vremena. Najpre je kod svog oca, koji je u to vreme bio jedan od istaknutih muslimanskih pravnika, izučavao sakralne i književne tradicionalne nauke. Nešto kasnije u istom gradu je usavršio studije iz oblasti racionalnih nauka – od filozofije i matematike sve do racionalnih postulata fizičkih nauka. Na Hugalov zvanični zahtev, Hadže Nasirudin je osnovao grandioznu opservatoriju u Maragadu gde je okupio najveći broj ondašnjih slavnih matematičara i astronoma. Preminuo je 2. juna 1274. godine u Kazimiju, a iza sebe je ostavio više od deset značajnih matematičkih dela, kao i brojne kritičko-analitičke osvrte i recenzije.[14]
Gijasudin Džamšid ibn Masud ibn Mahmud Tabib Kašani uredi
Gijasudin Džamšid ibn Masud ibn Mahmud Tabib Kašani je bio matematičar poznat po tome što je svoje istraživačke projekte realizovao zahvaljujući svojim tehničkim inovacijama na polju izrade osetljivih opservatotijskih instrumenata. Zbog svojih dela je privukao pažnju kasnijih zapadnih matematičara koji su tvrdili da je bio ispred svoje epohe. Na poziv Ulug-bega se 1421. preselio u Samarkand gde će biti predsednik centralne državne opservatorije. Jedan od njegovih matematičkih uspeha je što je odredio približne vrednosti broja Pi koji označava odnos obima i prečnika kruga. Njegov rezultat je ostao besprekoran čak 150 godina nakon njegove smrti.[14]
Salahudin-paša Musa ibn Muhamed ibn Mahmud Kazizade Rumi uredi
Salahudin-paša Musa ibn Muhamed ibn Mahmud Kazizade Rumi je bio muslimanski astronom i matematičar rođen oko 1365. godine u Bursi, dananjoj Turskoj. Njegov otac je u ime ondašnje vlasti u tom gradu obavljao dužnost glavnog sudije. No, Salahudin se po preporuci učitelja i uz saglasnost roditelja nakon okončanih uvodnih studija seli u Mesopotamiju gde je usavršio znanje o matematici. Salahudin je 1421. godine izabran za glavnog predstavnika grandiozne naučne akademije u Samarkandu, izgrađene po naredbi Ulug-bega. Pored svojih administrativnih obaveza, Kazizade je bio aktivno uključen i u nastavni program tog univerziteta i držao je predavalja iz određenih naučnih matematičkih i astronomskih disciplina.[14]
Astronomija uredi
Oslanjajući se na Ptolemejevu tradiciju iz starogrčke baštine i koristeći astronomska dostignuća starih Persijanaca i Indijaca muslimanski naučnici su uspeli da ostave za sobom dragocene rezultate u istoriji astronomije. Njihov značaj i uticaj na ovom polju počinje od Muhameda Fazarija, prvog muslimanskog astronoma koji je živeo u 8. vek u dobu abasidske dinastije. Njegov hoeoskom je bio zasnovan na fundamentalnim principima Sidante, čuvenog Brahmaguptinog dela. Fazari je prva osoba u istoji islama koja je napravila astrolab. Napisao je delo Sind Hind kabir (srp. Velika Sidanta), po uzoru na Sidantu, knjigu koja je predstavljala pionirski vodič iz astronomije u islamskom svetu sve do perioda abasidskog kalifa Mamuna u 9. veku.[14]
Banu Sabah uredi
Banu Sabah je bila porodica naučnika iz 9. veka koju su činila tri brata: Muhamed, Ibrahim i Hasan. Posebno su poznati po tome što su u onovremenim naučnim institucijama i edukativnim akademijama radili na projektima čiji je cilj bio da ponude naučne odgovore na mnoge značajne astronomske nejasnoće. Za sobom su ostavili veliki broj naučnih dela, a među njihovim radima se izdvaja istraživački rad o kvalitetu Sunčevog kretanja na osnovu Ptolemejevog geocentričnog sistema, kao i radovi u vezi merenja amplituda. Muhamed ibn Sabah je širinu amplituda izračunao opservatorijskim metodom – širina ampituda je u stvari obimna veličina luka na horizontu između izlaska i zalaska Sunca i označava njegov najprostaraniji deo. Na žalost, od brojnih dela ove porodice, samo je trakt Fi amali as-sa'a al-mabsuta bi al-hindisa fi aji iklimin aradta ostao sačuvan. Njihova dela možemo samo prepoznati na osnovu pominjanja u delima kasnijih astronom. Među delima se izdvajaju trakti Hasana ibn Sabaha O položaju Sunca i o njegovoj ekliptičnoj ukošenosti i O širini amplituda i njenim karakteristima koji predstavlja argumentovano naučno delo o metodi pravljenja astrolaba.[14]
Sabit ibn Kura Sabi Harani uredi
Sabit ibn Kura Sabi Harani je rođen u Haranu 836. godine. Za kratko vreme je savladao matematiku, astronomiju, medicinu i filozifiju, a povremeno se bavi i fizikom i mehanikom. Maternji jezik mu je bio sirijački, ali je poznavao i arapski i starogrčki na kojima je uglavnom pisao svoja naučna dela. Poput mnogih arapskih mislioca, i sam je prevodio dela sa starogrčkog na arapski. Poznat je po tome što je analitički razmotrio pitanje neujednačenosti Sunčevog kretanja na osnovu Ptolemejevih ideja o geocentričnosti i centrifugalnoj sili. U delima Fi sana aš-šams (srp. O solarnoj godini) i Kalun fi izahi vađd alazi zakarahu Batlamijus (srp. Analitička diskusija o Ptolemejevom otrkriću) govori o kretanju Sunca i Meseca.[14]
Abu Abdulah Muhamed ibn Džabir Batani uredi
Abu Abdulah Muhamed ibn Džabir Batani je rođen 858. godine u blizini Harana. Njegova astronomska dostignuća bila su neizmerno značajna za razvoj ove nauke. Batani je na osnovu svojih istraživanj uspešno realizovao veliki pbroj astronomskih naučnih poduhvata. Suprotstavljao se Ptolemejevoj opšteprihvaćenoj doktirni o merenju ravnodnevnice koju su zapadni astronomi branili sve do 16. veka. Precizno je izmerio nivo blagog kretanja Zemlje u procesu nakon njene dve ravnodnevnice i zaključio je da je taj nivo izjednačen sa 54,5 lučnih sekundi u godini, odnosno sa jednim stepenom u 66 godina. Izmerio je i količinu Sunčeve ekliptične ukošenosto prema svojoj osnovi. Na osnovu toga je potpuno izvesno tvrdio da je dužina solarne godine 365 dana, 5 sati, 46 minuta i 24 sekunde. Batani je izumeo i novi sferni astrolab koji je zbog jajastog oblika nazvao al-Bajza. Imao je značajan uticaj i na kasnije evropske astronome. Nikola Kopernik je bio pod Batanijevim uticajem prilikom postavljanja svojih teorija o Sunčevom kretanju i o dve ravnodnevnice. Takav uticaj se može primetiti i kod ostalih slavnih evropskih astronoma kao što su Tiho Brahe, Johan Kepler, Galileo Galilej i Ričard Dantorn.[14]
Abu Said Ahmed ibn Muhamed ibn Abdul-Dželi Sidžzi uredi
Abu Said Ahmed ibn Muhamed ibn Abdul-Dželi Sidžzi je živeo u 10. veku. Abu Rejhan ističe da je Sidžzi izradio posebnu vrstu astrolaba poznatog pod nazivom Zauraki. Karakteristika ovog astrolaba koja nije prisutna u prethodno konstruisanim je to da je osnova merenja veličine planeta i nebeskih tela u njemu rotacioni tok Zemlje oko Sunca. Ovaj heliocentrični pogled je bio kontradiktoran naučnom usmerenju koje je u to doba bilo dominantno u muslimanskoj astronomiji u kojoj su se na osnovu Ptolemejevog geocentričnog pogleda sve nebeske mere i stepeni određivali prema Sunčevom rotacionom kretanju oko Zemnje. Sidžzi je bio jedan od prvih zagovornika heliocentrizma, odnosno da je Sunce u centru Sunčevog sistema i da Zemlja kruži oko Sunca.[14]
Abdul-Vafa Muhamed ibn Muhamed Buzđani uredi
Abdul-Vafa Muhamed ibn Muhad Buzđani je svojim naučnim pregnućima pokrenuo velike promene u celokupnom sistemu nauke u islamskom svetu. Svoja astronomska istraživanja je obavljao u Bagdadu u dobu vladavine Izudaule Dejlamija. Imao je privatnu opservatoriju u kojoj su on i Abu Rejhanon Biruni 997. godine posmatrali pomračenje Meseca. Još nekoliko puta će sarađivati sa Birunijem, kao kada su zajedno pomoću dostupnih opservatorijskih instrumenata precizno ustanovili oprečnost geografskih dužina Horezma i Bagdada, odnosno procenili njihovu vremensku razliku na osnovu ekliptičkog položaja gradova. Buzđani je radio i u opservatoriji u Bagdadu koju je osnovao Šarafudaula, jedan od vladara bujidske monarhije. Zahvaljujući saradnji sa astronomima iz ove opservagtorije je pokušao da na osnovu Ptolemejevih doktrina iznese izvesnu teoriju o metodi determinacije i prebrojavanja proteklih dana od određenog vremenskog preseka.[14]
Ulug-beg uredi
Ulug-beg je rođen 22. marta 1394. godine u Sultaniji. Za razliku od njegovog dede Tamerlana, njega nisu zanimali osvajački ratovi i krvoprolića, već nauka i kultura kojim se posvetio. U Samarkandu je izgradio veliku školu u kojoj se između ostalog izučavala i astronomija. Njegova naučna otkrića su uglavnom prepoznatljiva po astronomskim tabelama koje je izneo u svom horoskopu. Glavna karakteristika njegovih trigonometrisjkih tablica je to što je u njima precizno određivao sinus ugla od jednog stepena. Osim analitičkih pregleda astronomskih dostignuća, Ulug-beg je ponekad deskriptivno beležio rezučtate svojih značajnih opservacija.[14]
Fizika i mehanika uredi
Arapska sintagma koja je u staroj muslimanskoj literaturi označavala fiziku i mehaniku je ilm al-hijal. Termin al-hijal u arapskom jeziku je množina reči al-hila koja znači veština. Ova nauka prema toj terminologiji starijih muslimanskih mislilaca ima mnoge sličnosti sa današnjim pojmom mehanike i tehničkih disciplina u modernom svetu. U svojim sistemima klasifikacije nauke, neki muslimanski naučnici su ovu disciplinu zajedno sa matematikom, aritmetikom, geometrijom, astronomijom i muzikom smestili u poslednju grupu uvodnih ili instruktivnih nauka.
U toku Prevodilačkog pokreta u vreme abasidske dinastije, u Bagdedu je starogrčka i sirijska naučna literatura o mehanici prevođena na arapski jezik. Ovde se izdvajaju naslovi poput Pneumatika Filona Mehaničara, Mehanika Herona Starog Aleksandrijskog i čuveni trakt O vodenim satovima koji se prepisuje Arhimedu. Ova dela nisu bili jedini izvori muslimanskih naučnika. Oni su imali dragocenu priliku da prostudiraju i preostale komade i delove drevnih vodenih satova otkrivenih u Levantu.
Mehanika kao nauka i tehnička disciplina se pojavljuje u islamskom svetu već od 851. godine, kada sinovi Muse ibn Šakira u Bagdadu detaljno proučavaju pitanja iz ove nauke. Vrhunac tog mislilačkog truda bez premca sagledavamo u Dijarbakiru, u svetlu dragocenih istraživanja slavnog Džazarija 1206. godine. Univerzalni pogled koji su muslimanski mislioci imali na nauku im je omogućio da kreiraju inovativne mehaničke instrumente poput pokretnih statua i mehaničkih fontana. Zbog ovog pogleda, upotrebom matematičkih principa sa jedne strane i korišćenjem dostignuća empirijskih naua sa druge strane, muslimanski mislioci su uspeli da za sobom ostave brilijantne inovativne rezultate.
Muslimanski mehaničari su koristili sve metale osim cinka, kao i veliki broj jednofaznih legura. Za ukrašavanje svojih instrumenata su koristili zlato, srebro, drvo, staklo, kožu i konopce od hibiskusa, vate ili svile. Ipak, najviše su koristili drvo i bakarne limove za izgradnju rezervoara, cevi, plovećih sredstava i pokretnih statua. Da bi sprečili da cevi i rezervoari zarđaju, njihove zidove bi premazali olovom. Oni su otkrili da je bakar najpovoljniji metal za proizvodnju žica, ali kada nisu imali dovoljno novca koristili bi gvožđe. Za transformaciju mehaničke energije koristili su zupčanike, mehaničke bregove i čekrke. Da bi sprovodili vodu i druge tečnosti, gradili su velike cevi i vodovode, a njihov mlaz su usmeravali sifonima, te ručnim i mehaničkim česmama. Takođe su podizali mehaničke vodenice u kojima je male točkove sa lopaticama i viljuškama pokretao vodeni mlaz.[14]
Banu Musa uredi
Članovi porodice Banu Musa ubrajaju se u pionire mehanike u islamskom svetu. Istoričari nauke im prepisuju nekoliko naučnih dela, ali su detaljnija istraživanja pokazala da je od svih knjiga koje im se prepisuju samo jedna direkto povezana sa mehanikom i tehničkim disciplinama. Ta knjiga je kasnije dobila naziv O mehanici i smatra se da je napisana oko 850. godine. U skupštinskoj biblioteci Irana se nalazi jedan nepotpun rukopis ovog dela pod identifikacionim brojem 4072. Po svemu sudeći, ova knjiga predstavlja prvo reprezentativno poznato delo muslimanskih mislioca u oblasti mehanike. Autori su u knjizi elaborirali način rada i funkcije preko stotinu mehaničkih mašina koje su uglavnom radile na osnovu fluidskih mehaničkih karakteristika a da ih čovek ne pokreće direktno. U okviru dva glavna dela ove knjige razmatraju se načini pokretanja teških predmeta pomoću malih količina energije. Osim toga, autori govore o pokretnim mašinama koje bi imale takav učinak. Inovativne mehaničke mašine koje su predstavljene u ovoj knjizi uglavnom su izrađene na osnovu principa statike. Autori ovog dela, odnosno kreatori mašina, razmišljaju o mogućnosti njihovog dugotrajnog delovanja bez potrebe za stalnim popravkama, i sa tom idejom pokušali su da povećaju radni vek svojih mašina na osnovu prve pokretačke energije.
Među ostalim mašinama susrećemo se sa mnogobrojnim fontanama čiji se oblik u kontinuitetu menja. Takođe, primećujemo i veliki broj naftnih lampi čiji se plamen automatski bez direktnog učešća čoveka podešava izlivanjem nafte ka fitilju, kao i ventile koji izdzvavaju zagađen vazduh iz bunara. Tu su i mehaničke lopate koje služe za bezbedno kopanje zemlje na dnu reke ili mora. Objašnjenja o načinu rada mašina su relativno kratka, na jednoj ili dve strane knjige. Međutim, ispod svakog naslova postoji ilustrativan model koji detaljno prikazuje razne delove mašine i način njihovog montiranja. Skoro svaki deo je označen odrećenim slovima o kojem se govori u samom tekstu.
Mehaničke mašine koje su kreirane za svakodnevnu upotrebu čine najveći deo ove knjige. Najveće mehaničko i tehničko umeće porodice Banu Musa primećujemo u opisu takvih mašina. Recimo, opisali su posudu koja prima tečnost sve dok u nju ne uđe nekakva nečistoća. U tom trenutku, neposredno po pojavi sitnih plutajućih komadića, blokira se njen ulazni otvor. Jedan drugi opis objašnjava kako funkcioniše bokal u koji se istovremeno sipaju dve različite tečnosti, a iz kog se svaka tečnost izliva odvojeno. Pri kreiranju raznih inovativnih mašina oni su koristili mnogobrojne proste i nekada komplikovane pribore, poput cevi, plovaka, sifona, poluga instaliranih na posebnim osovinama, česmama sa nekoliko odvoda, ventila sa membranama, vijaka, zupčanika, reduktora i točkova. Ipak, kada je reč o inovativnim izumima braće Banu Musa iz oblasti mehanike i tehničkih disciplina, nezaobilazna je činjenica da su oni prvi put, petsto godina pre evropskih mehaničara, upotrebili kolenasto vratilo.[14]
Badiuzman Abul-Iz ibn Ismail ibn Razaz Džazari uredi
Badiuzman Abul-Iz ibn Ismail ibn Razaz Džazari je bio muslimanski mislilac koji je radio u drugoj polovini 12. i početkom 13. veka u Amidu, današnjem Dijarbakiru. Rođen je na malom ostrvu između Tigra i Eufrata i po tome je dobio ime Džazari (na arapskom ova reč znači "ostrvo"). Svoju čuvenu knjigu o mehanici O saznanju geometrijskih veština je napisao na zahte vladara Dijarbakira, Nasirudina Mahmuda ibn Muhameda Arakija zvanog Malik Salih. Zbog njegovog velikog doprinosa je imenovan za glavnog državnog arhitektu i mehaničara.
Džazari je već u ranoj mladosti savladao veštinu preciznog opisivanja i slikanja arhitektonskih dostignuća. Ta umetnost i naučna sprema mladom naučniku su prižile mogućnost da na logički validan i jasan način prezentuje scoje misli i da prenese na papir komplikovane skice svojih mehaničkih izuma. U pomenutoj knjizu je u nekoliko poglavlja objasnio razne mehaničke izume. Knjiga se sastojala iz šest različitih poglavlja:
- Vodeni satovi i podesive sveće
- Pribori za svakodnevnu upotrebu
- Sredstva za pranje ruku i lica i za obavljanje verskih obreda vezanih za čistoću – Kao prilog ovom poglavlju Džazari je detaljno opisao i metode veđenja krvi za osobe kojima je taj zdravstveni tretman potreban.
- Statične fontane
- Aparati za vađenje vode iz bunara
- Ostala instrumentalna oprema
Autor se nije ograničio na uopšteno razjašnjavanje raznih načina rada mehaničke opreme. Naprotiv, on je razmatrao sve detalje vezane za te opreme. U svojim detaljnim analizama je praktikovao monolitnu logičku metodu. Najpre je generalnim okvirima ukazivao na opšte karakteristike određene mašine, kao i na način na koji ona radi. Nakon toga bi se usresredio na objašnjenja o procesu pravljenja te mašine i montaže raznih delova, da bi na kraju detaljno govorio i o zajedničkim funkcijama raznih delova. Logička i teorijska objašnjenja o vlastitim mašinama i opremi su često pratili i precizni modeli i skice.
Od Džazarijevih značajnih izuma koji su direktno uticali na razvoj mehanike izdvajamo pumpu koju pokreće točak sa viljuškama. Način rada ove pumpe se zasniva na energetskom prenosu, što znači da točak pomoću nekoliko zupčanika pokreće šupljinu njišući polugu na kojoj su instalirane spojnice dva klipa. Ova inovativna pumpa je značajna sa tri različita aspekta. Prvoo zbog njene ambivalentne primene; drugo zbog toga što u njoj postoji mogućnosti pretvaranja kružnog kretanja u pravolijsko kretanje i treće zbog uspešne upotrebe cevi za usisavanje u ovoj mašini, što je u to vreme spadalo u grupu složenih instrumenata. U njegove izume spada i posuda koja se povremeno naginje i u određenim vremenskim razmacima izbacuje vodu koja je u njoj. Taj proces se u savremenom mašinstvu koristi u pluviometrima i ostalim aparatima za merenje količine vode. Osim toga je konstruisao i cevni aparat u koji su jasnim redosledom utisnute rupice kako bi se tečnost (uglavnom voda) izlivala uvek istom brzinom i podjednakim pritiskom.
Muslimanski mehaničari su 1976. godine napravili tri Džazarijeve inovativne mašine i izložili ih u okviru Svetskog islamskog kongresa koji je organizovan u Londonu. Članovima komisije je najviše privukao pažnju sat koji je bio visok 3,5 m i širok 1,5 m. Džazari je u svojoj knjizi objasnio da taj sat pokazuje lunarne časove, odnosno u okviru časovničkog procesa se dan i noć pojednačeno dele na dvanaest delova. Ti delovi se u različitim sezonama menjaju u skladu sa promenama u odnosu između dužine dana i noći. Po završetku svakog dela, dva sokola iz kljunova bacaju lotrice koje padaju na zvono ispod njih. Nakon toga pokret zvona otvara vrata iza kojih se nalazi uspravna statua koja svojim pokretima otvara druga vrata. Otvaranjem drugih vrata jedna od dvanaest postojećih staklenih loptica postaje potpuno osvetljena i na taj način se označava kraj jednog od pomenutih dvanaest delova dana ili noći.
Džazarijevo izvanredno poznavanje mehanike i tehničkih disciplina pokazuje se i u slučaju vodene pumpe koju je kreirao kako bi se obezbedilo uniformno smanjivanje količine vode u velikim rezervoarima. Kontrola nivoa vode pomoću zatvorenog sistema automatskog upravljanja kakav je on koristio postoji na Zapadu tek od 18. veka, a prvi put se pojavljuje u Engleskoj u parnim kotlovima. Uz to je precizno izračuvao količinu vode koja bi u raznim mesecima trebalo da se izliva svakog časa. Zatim je pomoću bakarne žice i brusnog papira proširio i podesio otvor u malom komadu oniksa u skladu sa najvišim mogućim nivoom vode koji se beleži u letnjem solsticiju kako bi odredio odgovarajući protok. Ostale godišnje nivoe vode i situacije je u svojim istraživanjima odredio na osnovu induktivnih metoda.[14]
Abu-Fath Abdurahman Hazani uredi
Čuveni fizičar, mehaničar i matematičar Hazani je rođen u Mervu i u tom gradu se uključio u rad naučnih institucija koje su delovale po pokroviteljstvom seldžučke monarhije. Njegovo najčuvenije delo je Mizan al-hikma (srp. Mera mudrosti) i u njemu je pisao u vidu opsežnih matematičkih i geometriskih analiza o hidraulici i statici fluida, kao i o svojim inovativnim idejama o centrima mase fizičkih sistema i tela, o njihovoj ravnoteži i specifičnim težinama, te i o dizalicama, vagama, hronometrima i načinama njiove izrade i primene. Uz teorijska objašnjenja je priložio i brojne slike i modele.
Njegov najveći doprinos je u polju mehanike, posebno je doprineo razvoju studije o statici fluida. On je tu oblast studirao uporedno sa ostalm granama mehanike i inženjerskih disciplina. Istoričari nauke Hazanija ubrajaju i u pionire specifičnih/jediničnih težina koji su uspeli da precizno izmere specifičnu težinu tečnosti i kompozitnih materijala. Sam Hazani je govorio o viskoznosti fluida i tvrdio je da protok tečnosti, kao i kretanje tela kroz nju, zavise od viskoznog otpora te tečnosti. Hazani je ukazao i na uticaj atmosferskog pritiska na specifične težine različitih materija, nekoliko vekova pre sličnih naučnih izjava Bleza Paskala i Roberta Bojla. Hazani je uspešno generalizovao Arhimedov zakon o fluidima i upotrebio ga i u slučaju gasa.[14]
Abu Ali Hasan ibn Hejsam Basari (Alhazen) uredi
Abu Ali Hasan ibn Hejsam Basari je najpoznatiji srednjevekovni muslimanski optičar. Rođen je 965. godi u Basiri. Duže vreme je obavljao visoke funkcije u administrativnom centru grada Basare, koja je tada bila pod državnim pokroviteljstvom vladajuće porodice budijske monarhije. Neko vreme je čak bio i glavni savetnik vladara ovog grada. Međutim, kada je osetio da ga brojne delatnosti udaljavaju od naučnog rada, počeo je da glumi da ima psihičkih problema nakon čega je bio izbačen iz administracije i preselio se u Egipat. Neposredno po dolasku u Egipat, ibn Hejsam je izabran za predsednika istraživačkog tima koji je radio na određenom inženjerskom projektu na južnim visoravnima Nila. Međutim, ibn Hejsam je došao do zaključka da je realizacija tog projekta u tom području nemoguća i rezultate svojih analiza je preneo vladaru koji je prihvatio njegove zaključke.
Zbog njegove vrline i izvršne sposobnosti mu je fatimidski valadar predložio visok administrativni položaj. On je odbio, međutim zbog te odluke je završio u kućnom pritvoru sve do smrti vladara kada je ponovo pušten na slobodu. Godine kućnog pritvora je iskoristio da razvije svoje naučne potencijale. Odmah po izlasku iz zatvora se posvetio pisanju knjiga i naučnih trakata, kao i organizovanju brojnih predavanja u neposrednoj blizini Univerziteta al-Azhar u Kairu.
Ibn Hejsam je došao do inovativnih dostignuća u vezi sa paraboličnim i sfernim ogladalima. Duže vreme je studirao principe refrakcije i na kraju saznao da se u paraboličnim ogledalima svi paralelni zraci seku u istoj žiži. Prema tome je zaključio da je ta vrsta ogledala najbolji izvor za stvaranje toplote ili eventualnog paljenja vatre. Međutim, Ibn Hejsman je glavnu slavu u domenu optike stekao zbog fizičke primene svetlosne refrakcije, kao i zbog sjajnih uspeha u ostalim oblicima fizičke optike. Između ostalog je obavio i dragocena istraživanja refrakcije svetlosti u cilindričnim posudama i staklenim kuglama, te je na taj način pokušao da izmeri nivo uveličanja kod konveksnih sočiva. Bio je i plodan autor koji je za sobom ostavio više od 90 naslova.[14]
Muhamed ibn Muaz Džajani Kurtbi uredi
Muhamed ibn Muaza Džajani Kurtbi je bio matematičar i astronom iz Andaluzije (989 – 1079) koji je za sobom ostavio i slavno delo o industrijskoj mehanici koje je stvorilo čitav novi naučni talas u islamskom društvu i znatno uticalo na buduće svetski mislioce. To delo se naziva al-Asrar fi nata'idž al-afkar (srp. Tajne o rezultatima mišljenja). Najstariji primerak izvornog rukopisa se danas čuva u blbilioteci u Firenci. U tom delu se govori o 31 modelu industrijskih uređaja. Prvih pet su satovi sa potpunim i urednim sistemom zupčanika. Modeli od 21. do 24. predstavljaju vojne mašine, dok se pod brojevima 25 i 26 govori o priborima za vađenje vode iz bunara. Broj 31 je način rada sunčanog časovnika. Ipak, autorova metoda u ovom radu je više geometrijska nego inženjerska.
U svojim inovativnim modelima vodenih časovnika, Ibn Muaz je koristio lopate i vodenične točkove sa udubljenjem. Glavni pokretač svih upotrebljenih elemenata u pomenutom časovniku je voda koja se sa gornje strane uliva u mašinu i tako pokreće centralnu osovinu. Modeli od broja 6 do 10 i od 27 do 30 su uglavnom povezani sa pomenutim vodenim satom.[14]
Medicina uredi
Medicina spada u grupu prvih tradicionalnih nauka koje su muslimani sistematsko proučavali. Njuoj su odmah po nastanku posvetili veliku pažnju i interesovanje muslimanski vladari i celokupna islamska zajednica, tako da su je istoričari u pogledu važnosti i društvene uloge čak poistovetili sa religijskim naukama. U svom sistematizovanom obliku je u muslimanskom svetu nastala neposredno pošto su prevedeni prvi starogrčki i staroindijski spisi. Rimljani su 457. godine proterali sve nestorijance sa svoje teritorije, a ubrzo zatim 489. godine, zvanično su zabranili i sve nestorijanske prozelitske aktivnosti. Nestorijanski sveštenici su se odmah potom preselili u Nusajbin. Na taj način su polako krenuli ka istoku i naselili se na teritoriju današnjeg Irana, persijske prestonice tog doba.
Nestorijanski duhovni centri su nakon tih promena 498. godien postali veliki gradovi Ktesifon i Seleukija. Nakon što su bili proterani iz Ruhe i progonjeni od strane monofizita koji su u to vreme uglavnom pripadali Jakobitanskoj crkvi – Sirijskoj orijentalno-pravoslavnoj crkvi, nestojanci su prešli u Džundišapur gde su vrlo brzo osnovali i svoju medicinsku školu. Specifičan geografski položaj te škole bio je uzrok da se upravo tu naučno usavrše starogrčka medicinska tradicija koju su uglavnom doneli rimski nestorijanaci, i staroindijska baština koja je na tom prostoru bila prisutna od davnih vremena. Veliki naučnoistraživački kompleks u Džundišapuru je bio sačinjen od jedne bolnice i jednog univerziteta čija je osnovna misija bila da se ponude analitički prevodi literature sa starogrčkog na persijski i sirijački jezik. Neki istoričari ovo osporavaju i tvrde da se nalazila samo manja klinika sa ograničenom medicinskom bibliotekom, u kojoj su se sprovodile starogrčke-rimske metode lečenja.
Tokom 9. veka su temelj svih medicinskih rasprava i naučnih istraživanja u islamskom svetu bila dela i trakti koji su nastali nakon što je Galan predstavio Hipokratov patološki sistem. Međutim, u tim godinama uočavamo pojavu druge vrste tradicionalnog medicinskog pristupa koji su nazvali „verovesnikovim lekarstvom“. Pisanjem ovakvih naučnih spisa autori su želeli da predstave druge aspekte medicine koji nisu nužno proizilazili iz starogrčke baštine. Oni su smatrali da su lekarske metode Muhameda koje su prikazane u njegovim iskazima i delima u Kuranu savršenije nego metode starogrčke baštine. Među najstarije spise ove vrste spada naučna zbirka Tib al-a'ima (srp. Lekarstvo verskih prevodnika) koja datira još iz 9. veka. U isto vre Ibn Habib Andaluzi je napisao slavni trakt al-Muhtasaru fi at-tib (srp. Sažeti prikaz medicine) koji je značajno uticao na buduće misaone tokove u islamskoj civilizaciji.
Nakon što su muslimanski mislioci relativno brzo preuzeli starogrčku medicinu, lokalizovali je i strukturno je uskladili sa već postojećom persijskom i staroindijskom lekarskom tradicijom u 9. veku, sve intenzivnije se javlja potreba za jednostavnijim sistematizovanjem celokupne ondašnje medicinske baštine sa logičkim i racionalno organizovanim utemeljenjem. Da bi se razvio taj cilj, tokom 10. i početkom 11. veka su napisane četiri vellike medicinske enciklopedije na arapskom jeziku. Autor dva takva naučna dela je bio čuveni lekar Ebu Bekr Muhamed ibn Zekerija Razi. Prvo delo je završio 903. godine i posvetio ga Abu Salihu Mensuru ibn Ishaku, princu samanidske dinastije i vladaru Reja. Na osnovu posvete knjiga je dobila naziv Kitab al-Mansuri fi at-tib. Njegovo drugo delo ak-Havi je objavljeno nakon njegove smrti. Objavili su ga njegovi učenici koji su neposredno po njegovoj smrti sakupili rezultate svih njegovih istraživanja, obimnih prevoda i autorskih dela. Zbog velikog obima dela, mali broj ljudi i institucija je moglo da ga priušti. Još jedno značajno enciklopedijsko delo medicine je al-Kanun fi at-tib (srp. Kanon medicine) Avicenina. U tom delu je autor izneo jasan sažetak medicinskih saznanja iz tog perioda u okviru pet obimnih knjiga. Avicenan je i razmotrio osnovne principe medicine, celokupnu medicinsku terminologiju, posebna oboljenja raznih delova čovekovog tela, bolesti poput groznice koje nisu povezane sa određenim delom tela i recepte za pripremanje lekovitih smesa. Za razliku od ostalih dela, u ovom autor nije spomenu izvore svojih medicinskih informacija.
U drugoj polovini 10. veka, Abu Hakim Bakr Rabi Ahvini Buhari je napisao prvu islamsku medicinsku enciklopediju na persijskom jeziku. Delo je nazvao Hidaja al-muta'alimin fi at-tib (srp. Uputstva studentima medicine) i posvetio ga je svom sinu. Iz tog vremena je sačuvano nekoliko primeraka renomirane knjige al-Mualidža al-bukratija (srp. Hipokretska lečenja) Ahmeda ibn Muhameda Taberija, zvaničnog dvorskog lekara Ruknudaule Dejlamija. Neka dela su se bavila kombinacijom više nauka, tako da se traktat Fi halk al-insan (srp. O stvaranju čoveka) filozofsko-medicinsko delo koje se bavi čovekom.
Već od prvih godina 9. veka muslimanski lekari su koristili korenske dijagrame prilikom analize odnosa između psihičkog stanja i statusa razvijanja bolesti čoveka. Iako se slični oblici takvih grafikona mogu naći u prevodu zbirki Galenovih naučnih eseja, Ibn Masavajh ih je prvi jasno upotrebio u ovoj oblasti. Druga utemeljena metoda u medicinskim analizam analizama se sprovodila u vidu postavljanja ciklusa pitanja i analize odgovora. Hunein ibn Ishak je upotrebio tu metodu u svojim knjigama al-Masailu fi a-tib li al-muta'alimin (srp. Medicinska pitanja za studente) i al-Masailu fi al-ajn (srp. Oftamološka pitanja).
Jedan od pionira u polju medicije iz tog perioda je bio Ismail ibn Husein ibn Muhamed Džurcanije koji se osim medicine bavio i filozofijom i logikom o kojima je pisao na arapskom i persijskom jeziku. Njegovo najslavnije delo je medicinska enciklopedija Zahire-je Harazmšahi (srp. Horezmijska baština) u kojoj je opsežno razmatrao različite oblasti medicine, poput patologije, opšteg lekarstva, hemije, biljene farmakologije i osnovnih principa kliničke medicine. Delo je objavljeno u deset tomova, a napisao je i sažet prikaz kako bi bila jednostavnija za isčitavanje. Horezmijska baština je ujedno i prvo persijsko medicinsko delo koje je objavljeno i na hebrejskom jeziku.
Muslimanski mislioce su se kroz istoriju značajno posvetili izučavanju oftalmologije i farmakologije. O tome svedoče brojni trakti iz čuvenih medicinskih enciklopedija u kojima se govori o raznim granama ovih disciplina.[14]
Oftalmologija uredi
Muslimanski mislioci su u srednjem veku znatno unapredili oblast oftalomogije. Taj proces je počeo još od ranog 9. veka kada su Ibn Masavajh i njegov učenik Hunein ibn Ishak napisali slavne stručne monografije iz ove oblasti. Iako su osnovu njihovih spisa činili tekstovi iz starogrčke medicinske baštine, rezultati njihovih istraživanja su u brojnim slučajevima prevazilazili rezultate grčkih prethodnika. Detaljno prepoznavanje novih očnih bolesti, poput upale očne membrane, odnosno spojnice, koje su ranije predstavljale ozbiljne probleme u lečenju, kao i nove uspešte hirurške intervencije povezane sa tim, samo su neki od primera oftamoloških dostignuća muslimanskih lekara. Jedno od čuvenih dela iz te oblasti jeste Tazkira al-kahalin (srp. Memoari okulista) Alija ibn Ise, u kom je autor definisao sto trideset različitih očnih bolesti. U isto vreme, Amar Mosuli je napisao trakt u kome govori o četrdeset osam očnih bolesti. On je u svom traktu opisao i načine lečenja obolelih od tih bolesti.
Tokom 12. i 13. veka se uočava sklonost muslimanskih medicinskih praktičara da svoje oftamološke trakte pišu na arapskom jeziku. Manje poznati Muhamed ibn Kasum Gafiki u Andaluziji je napisao knjigu al-Muršid fi tib al-ajn (srp. Vodič kroz oftalmologiju) u kojoj je u devet glava razmotrio sve dotad poznate medicinske aspekte oftalmohirurgije, očnih bolesti i mogućih načina lečenja. U Kairu je Fahudin Kejsi napisao svoju monografiju iz ove oblasti Natidžat al-fikr fi iladži amraz al-basar (srp. Rezultati istraživanja o lečesu očnih bolesti) i posvetio je vladaru Salihu II Nadžmundinu Ejubu. Pišući ovo delo, Kejsi je detaljno razmotrio anatomiju i fiziologiju oka, kao i uzroke, simptome i načine lečenja stotinu dvadeset i četiri očne bolesti, od kojih su mnoge bile prezentovane po prvi put u istoriji. Deset godina kasnije je njegove spise koristio Halifa ibn Abil-Mahasin Halib da bi pripremio novu zbirku o očnim bolestima. U zbirci je govorio o inovativnim metodama lečenja, ali je ona i sadržala analitičke prezentacije osnovnih karakteristika oftalmoloških pribora.[14]
Farmakologija uredi
Glavni razlog kolektivnog uspeha muslimanskih farmakologa se krije u teritorijalnom prostranstvu islamske vladavine. Takav geografski položaj muslimanskim istraživačima je omogućio da otkriju lekove koji su do tada bili nepoznati. Naravno, kao i u mnogim drugim medicinskim naukama, fundamentalno obogaćenim riznicama starogrčke baštine, muslimanski farmakolozi su svoja inovativna istraživanja u početnom periodu zasnivali na čuvenoj listi Pedanije Dioskorida koja je sadržala oko pet storina lekova. Međutim, u radu farmakologa poput Šapura ibn Sahla, Abu Jusufa Kindija i Kuste ibn Luke vidimo da su još u 9. veku koristili široki spektar novih lekova koji se ne pominju u starogčkoj literaturi. Dokaze za to nalazimo u Kustinom delu Fi tadbri safar al-hadž (srp. O pripremanju za hodočasničko putovanje). Već u to vreme su delili lekove na jednostavne i mešovite. Lekari su mešovite lekove pravili i preporučivali da bi se uspostavio odgovarajući balans između neželjenih dejstva jednostavnih lekova.
Ibn Reben Taberije je u 9. veku napisao grandiozno delo Firdaus al-hikma (srp. Raj mudrosti) u kom je izneo značajne i referentne informacije o skoro svim medicinskim naučnim oblastima, a naročito farmakologiji. Ipak, najpopularnija knjiga u tom periodu je bila Ibn Biterova al-Džami' li mufradat al-advija va al-agzija (srp. Obuhvatni pregled lekova i hrane). Ibn Bitar je u svom delu u okviru 2.324 termina prezentovao spisak od preko hiljadu i četiri stotine različitih lekova. Iako je pomenute lekove opisao uglavnom nakon svojih ličnih eksperimenata, autor je radi prikupljanja što obuhvatnijih informacija koristio i preko dvesta šezdeset ranijih naučnih spisa, što je za tadašnje uslove predstavljalo ogromnu literaturu.[14]
Veterina uredi
Muslimani su uložili i veliki trud na polju razvoja veterinarstva. Brojni naučni spisi o konjima, njihovim mogućim oboljenjima i načinima njihovog pravilnog negovanja, kao i o ostalim veterinarskim disciplinama, ukazuju na veliki doprinos muslimanskih medicinskih teoretičara sistematizovanju ove discipline.[14]
Alhemija uredi
U ranim vekovima islamske civilizacije, alhemija je uglavnom označavala međusobnu isprepletenost nauke, tehnike i magije. Međutim, kako se insistiralo na njenom naučnom aspektu, postepeno je formirana nova nauka koju danas nazivamo hemija. Glavna svrha tradicionalne alhemije bila je transformacija materije uz pomoć nekog spiritualnog faktora koji su alhemičari uglavnom nazivali kamenom mudrosti. Oni su koristili različite metalne i mineralne materije, ali ipak treba napomenuti da su muslimanski alhemičari, poput svih alhemičara, smatrali da materiju ne sačinjavaju samo njene karakteristike, već i određeni principi. Prema njihovom mišljenju, materije simbolično utiču na celokupan svet i na čovekove postupke. Ovu činjenicu nam potvrđuju i čudesni odnosi između različitih materija i određenih astroloških figura nebeskih planeta, prepoznavani u spisima i nacrtima alhemičara. Tako je astrološka figura Sunca označavala zlato, odnosno da je njime vladala, a figure Meseca i planeta Merkura i Venere, svojim vladajućim duhom ukazivale srebro, živu i bakar. Samim tim je alhemija obuhvatala i kosmos. Alhemičari su prirodom nazivali sveto carstvo koje su uspostavili metali i minerali. Prema tome, iako se danas alhemija smatra protonaukom ili čak pseudonaukom, alhemičari su svakako znatno doprineli unapređenju preciznih analiza različitih minerala i metala. Njihovi rezultati su, shodno tome, plodotvorno uticali na kasnije relevantne naučne oblasti. Ipak, glavni cilj alhemije je bilo to da se istraži određena materija koja bi omogućila transformaciju neplemenitih metala poput gvožđa i bakra u plemenite metale poput zlata i srebra. Alhemičari su tu magičnu materiju, kojoj bi ponekad davali spritualna svojstva, nazvali eliksirom, a predmet transformacije su zvali prokrstarećom materije (al-džasar). Danas je poznato da ne postoji supstanca koja bi mogla da izvrši ovakvu transformaciju.
U alhemiji kao disciplini postoje dve vrste. Postoji spiritualna alhemija, koja govori o transmutaciji duše, odnosno o duhovnom preobražaju i materijalna alhemija u okviru koje se tehmičkim metodama prerađuju razni metali i minerali. Ipak, pristalice obe grane koriste sličnu terminologiju i iste ili slične simbole. Takođe ih često vezuje to što veoma slično objašnjavaju različite nivoe postojanja.
Prema tome, prilikom klasifikacije pionirskih dela iz literature koja je povezana sa alhemijom se suočavamo sa različitim interesovanjima autora. Neki su uzimali u obzir isključivo duhovni preobražaj, dok se drugi nisu obazirli na dušu, već su razmatrali samo materijalne i hemijske reakcije. Postoji i treća vrsta alhemičara koji su smatrali da su suštinske promene materije manifestacije raznih egzistencijalnih stupnjeva samog alhemičara, a nekada i podstek za to da se pristupi duhovnom preobražaju. U istoriji alhemije u islamskoj civilizaciji se nalaze predstavnici sve tri škole mišljenja. Dragoceni spisi Abdul-Kasima Muhameda Irakija pisani su uglavnom u domenu spiritualne alhemije. Zekarija Razi je predstavnik klasične materijalne alhemije, dok kod Džabira ibn Hajana (Gebera) uočavamo kako se obe grane međusobno udopunjuju. Prema tote, iako postoji jasna veza između alhemije i kasnije nove nauke nazvane hemije (čak i nazi potiče od alhemije, ali je prefiks al izbačen kako bi se novonastala nauka udaljila od mističnih svojstva alhemije), ipak nije ispravno govoriti o tome da je alhamija bila uvod u modernu hemiju ilji njena početna verzija. Razlog za to je veoma složena dihotomičnost glavnih rezultata alhemije u islamu, koja je bila nužna u procesu otivanja odnosa između čovekove duše i materijalnih elemenata.
Alhemija je pseudonaučnu sistematizovanost dobila tek u novoj eri. Naučnici iz prvih vekova je nisu svrstavali u glavne nauke, kao što je nisu poistovećivali ni sa filozofijom. Tvrdi se da je u aleksandrijskom dobu začet novi sistematizovani oblik alhemije. U Aleksandriji se možda po prvi put u istoriji nauke moglo sagledati sjedinjenje ontoloških doktrina egipatske škole i starogrčke filozofije u polju alhemije. Ova aleksandrijska alhemija se temelji na dve različite, ali ipak slične drevne tradicije. Jedna od njih, čiji je predstavnik Olimpiodurus, je bila povezana sa egipatskim školama, a druga, u koju spada Stefan Aleksandrijski, je obogatila neoplatonistički pogled na svet. Ova klasična aleksandrijska škola alhemije se može podeliti u četiri grupe:
- Vizantijsku
- Arapsko-persijsku (islamsku)
- Latinsku
- Poslerenesansnu, koja je uglavnom prezentovana na modernom Zapadu.
Alhemija je u okviru islamske civilizacije već u 7. veku imala utemeljenu baštinu. Muslimani su veoma brzo napisali veliki broj knjiga i trakata i ostvarili uspeh u skoro svim njenim oblastima. Među alhemičare tog perioda se izdvaja Abu Musa Džabir ibn Hajan (Gebera). Džabir se smatra jednim od najvećih alhemičara u istoriji čovečanstva.
Rođen je u Tusu, ali je odrastao u Kufi. Znanje je uglavnom stekao kod svog mudrog učitelja, potomka Muhameda, Džafera Sadika. Džabir je zagovarao naturalnu teoriju o totalitetu prirodnog sveta. Njegova prirodna filozofija se zasnivala na koncepciji mikrokosmosa i makrokosmosa jer je tvrdio da nebeske i zemaljske energije međusobno utiču jedna na druge i da se tako upotpunjavaju. Minerali, po njegovom mišljenju, mogu da utiču na širok spektar brojnih elemenata. Oni utiču čak i na čuvene alhemijske reakcije poput destilacije i transformacije neplemenitih metala u zlato. On je u teorijskom smislu prihvatio i Aristotelovu analizu doktrine o osnovnim elementima, i uz pomoć vatre, vode, zemlje i vazduha, odnosno u kombinaciji toplog i vlažnog; hladnog i suvog, proizveo dve osnovne hipostaze – živu i sumpor. Njegove teorije su učvrstile fundamente budućih tokova ukupne alhemije. Živa i sumpor u njegovim teorija nisu elemti koje danas poznajemo. Te dve hipotaze su predstavljale dva osnovna principa, poput kineskih principa jina i janga, koji su međusobno suprotstavljeni ali istovvremeno komplementarni. Džabir je tvrdio da svi postojeći metali u sebi sadrže ove dve hipostaze. Prema tome, svojstva svakog metala, po njegovom mišljenju, direknto zavise od količine ove dve hipostaze. Međutim, na svojstva metala utiče i duhovni, odnosno nebeski faktor u čijem okviru deluju žive i sumpor.
Džabir je zagovarao i teoriju o numeričkim odnosima metala. On je tvrdio da u svakoj vrsti metala možemo govoriti o kvalitetivnim odnosima četiri osnovna elementa – vatre, zemlje, vazduha i vode, odnosno toplog, hladnog, suvog i vlažnog. Svaki od pomenutih elemenata bi se prevashodno podelio na četiri stepena, a kasnije na još sedam. Tako bi svaki element imao 28 stepeni, što se poklapa sa brojem slova u arapskom pismu. Osim toga, Džabir je osnovne elemte redom označavao brojevima 1, 3, 5 i 8, tako da je zbir 17. Taj broj po njegovom mišljenju predstavlja ključ spoznaje strukture sveta. Isti broj se odnosi i na čuveni magični kvadrat kojim se jednostavno objašnjavaju Pitagorini muzički principe i note i vavilonske arhitektonske proporcije. Džabir je u svojim učenjima uglavnom instistirao na tome da se razotrkije skriveni red u aktivnim promenama širokog spektra prirodnih materija. On je tvrdio da se taj red može pronaći isključivo nakon što se ustanovi konkretna veza između materijalnih i imaterijalnih postojanja.
Samim tim možemo tvrditi da je alhemija u islamskom svetu pojavom Džabira ibn Hajana prevazišla granice sujeverja industrije zlata i da je dobila novu formu eksperimentalnih i empirijskih nauka. Džabir je pokrenuo velike projekte u vezi sa destilacijom čistih tečnosti, poput vode, i nečistih tečnosti kao što su sirće, ulje, krv, biljni i voćni ekstrati, razne životinjske masti i brojnih drugih tečnosti. Ovaj alhemičar je u svojim laboratorijskim istraživanjima zaključio da svaki proces destilacije određene tečnosti otkriva različita svojstva. Zato je smatrao da je otkrivanje eliksira moguć naučni poduhvat. Džabir je ponudio i metodološka rešenja i tvrdio da eliksir nastaje pošto zlato, nekada i do hiljadu puta, proključa u raznim čistim i nečistim tečnostima.
Džabir je po prvi put u istoriji alhemije primenio metodu frakcione destilacije. On je tako došao do čvrstog stanja ostatka raznih tečnosti pri destilacionom postopku. Osim toga će ostati upamćen i po tome što je ponovo primenio oksid mangana u industriji stakla, kao i u ostalim delovima vitrifikacije. Ovaj slavni mislilac je i napravio veliki iskorak u mineralogiji odvajanjem žutog auripigmenta od arsenovog sulfiga i otkrivanjem cink karbonata, kao i filtracijom brojnih rudničkih minerala i dobijanjem amonijum sulfata, odnosno veštačkog đubriva, pri destilaciji životinjskog đubriva.
Nakon Džabira se pojavio Zekerija Razi. On nije samo najveći predstavnik kliničke medicine u istoriji islamske civilizacije, jer se pre medicine bavio i alhemijom. Teška i duga laboratorijska istraživanja su vremenom negativno uticala na njegov vid tako da je bio primoran da napusti tu oblast. Razi je sebe smatrao Džabirovim naslednikom i svoje spise često je nazivao po uzoru na njega, ipak istoričari nauke zaključuju da ne postoji sličnosti između njihovih istraživanja. Džabirova alhemija je izgrađena na temeljima ezoterijskog tumačenja prirode i hermeneutičke internpretacije pojava u prirodi. Na taj način, koristeći islamske gnostičke spise, on je pokušao da prirodu predstavi u obliku objektivne knjige stvaranja. Shodno takvoj generalnoj metodologiji, Džabir je u svojim razmatranjima, a posebno kroz istraživanja koja su bila povezana sa alhemijom, usmeravao svoju pažnju na egzoterijski položaj i materijalna svojstva prirodnih pojava, tako i na njihove njihove ezoterijske i duhovne stupnjeve. Sa druge strane, Razi nije obraćao veliku pažnju na ezoterijski položaj prirodnoh pojava, već je u svojim istraživanjima alhemiju potpuno odvojio od duhovnih interpretacija. On je tako imao pionirsku ulogu u zacrtavanju prvih okvira hemije. Njegova precizna kategorizacija raznih prirodnih elemenata više je odgovarala savremenoj hemiji nego tradicionalnim usmerenjima alhemije. Zbog ovoga njegova knjiga Sir al-asrar (srp. Tajna svih tajni) spada u štivo hemije pisano u skladu sa terminologijom upotrebljenom u alhemiji. Razi je tom knjigom detaljno analizirao razne dotad nepoznate hemijske procese, rekacije i eksperimente, koje je lično sprovodio. Njegova istraživanja i eksperimenti na polju alhemije, poput destilacije (taktir), kalcinacije (taklisi), kristalizacije (tabalvur) i mnogih drugih laboratorijskih opservacija, bili su inovativni u metodološkom smislu i uglavnom su predstavljali inspiraciju za buduće hemičare. Osim toga je u svojoj knjizi detaljno opisao brojne pribore koje je koristio u istraživanjima vezanim za alhemiju. Na toj listi se uočavaju instrumenti poput alembika, uljanih lampi, kamenih tučkova za sitnjenje začina, laboratorijskih balona, posuda, peći, kazana i mnogih drugih instrumenata i alata koji se danas koriste u hemičarskim laboratorijama.
Razi je svoja istraživanja fokusirao na empirijska rešenja i dostignuća. Međutim, takav pristup ga nije odvojio od tradicionalnih okvira alhemijske terminologije. Govoreći o delokrugu prirode, on najpre prirodne pojave deli u tri klasi: životinjska, biljne i mineralne. Ova podela je znatno pojednostavila određene farmakološke rasprave. Budući da je bio i lekar, Razi je uvek pokušavao da ustanovi kako se razne hemijske kompozicije mogu upotrebiti kao lekovi u medicini.
Islam u 10. veku nakon Razija nije imao nijednog slavnog alhemičara. Avicena i Farabi su za sobom ostavili dragocene spise o raznim eliksirima i o nikim sličnim tememama, međutim, oni se nikada nisu ozbiljno posvetili alhemiji. Alhemija je obnovljena tek u 11. veku u Bagdadu, onda kada se pojavio Abul-Hakim Muhamed ibn Abdul-Melik Salihi Horezmi, poznatiji kao Kasi. Kasi je oko 1034. godine napisao obiman trakt Aj as-san'a va aun as-suna koji sadrži značajne informacije o alhemijskim instrumentima.
Nešto kasnije u 13. veku se pojavio jedan od najvećih muslimanskih alhemičara Abul-Kasim Iraki. On je svoji grandioznim delom al-Ilm al-muktasab fi zira'a az-zahab (srp. Stečeno znanje o dobijanju zlata) pokazao da se sa pravom može smatrati naslednikom Džabira ibn Hajana. Prilikom fizičkih razmatranja prirodnih pojava, on je uglavnom ulagao veliki trud da otkrije misterije i ezoterijske istine u prirodi, kao i njihov izvestan odnos sa psihološkim i duhovnim aspektima čovekovog potojanja i njegovog života. Zbog ovoga veliki broj njegovih knjiga su sažeti prikazi i kratki osvrti na Džabirova učenja. U skladu sa tradicijom muslimanskih alhemičara, Iraki nije pokušavao da iznese sasvim nove i korenito inovativne teorije, već se trudio da očuva utemeljene fundamente svojih prethodnika i da unapredi njihove naučne rezultate.
Tokom 12. veka se povećava interesovanje Zapadnih naučnika za alhemiju islamskog sveta, neposredno po objavljivanju prevoda glavnih arapskih dela iz te oblasti na latinski jezik. Ovaj naučni talas je trajao sve do 17 veka. Smatra se da je najstariji prevod nekog muslimanskog dela iz oblasti alhemije sa arpaskog na latinski priredilo Otrbejsko filozofsko udruženje. Napredovanje alhemije u islamskom svetu nije zastalo nakon prevoda glavnih arapskih dela na latinski. Abdulah ibn Kašani je muslimaski alhemičar koji je radio u drugoj polovini 13. i početkom 14. veka. Realizovao je brojne naučne poduhvate, a 1301. godine je napisao delo o obojenoj keramici. Ipak, u 14. veku opada interesovanje za alhemijom. Izudin Alija Džildakij je jedan od poslednjih predstavnika ove nauke (umro je 1342. godine).[14]
Geografija uredi
Termin geografija (na arapskom jeziku al-đugrafija) preuzet je iz starogrčkog jezika, najverovatnije zbog naziva naučnih radova Marinosa iz Tira (oko 70-132) i Klaudija Ptolemeja (oko 96-132). Muslimani su u prevodu njihovih dela na arapski jezik najpre koristili naziv „slika Zemlje“ (sura al-arad). Upravo zato je ova naučna disciplina kod nekih ranih muslimanskih naučnika poznata pod tim nazivom. Nešto kasnije, muslimani su koristili i druge termine u naslovima svojih autorskih dela iz ove naučne oblasti. Primera radi, za astronomsku geografiju, to jest za geografsku disciplinu čija otkrića su se povezivala sa položajem raznih zvezda i nebeskih tela, koristili su arapski oblik tada već poznatog starogrčkog termina „geografija“. Naravno, oni su katkad želeli da budu jasniji, te su ovu disciplinu nazivali „poznavanje dužina i širina“ (ilm al-atval va al-araz) ili „zemljopis gradova“ (takvim al-buldan). Sa druge strane, muslimani su deskriptivnu geografiju nazivali „upoznavanje puteva i pokrajina“ (ilm al-masalik va al-mamalik), a kada se govorilo o raznim stajalištima na dugim putevima, koristili su imena poput „veština dostavljanja pisma“ (ilm al-burud). Geografski spisi koji su uglavnom sadržavali analizu prostranijih oblasti u svetu, kao i čudnih i nepoznatih pojava u njima, pretežno su nosili naziv „upoznavanje čuda gradova“ (ilmu adžaib al-bilad). Ipak, ne treba zaboraviti da je čuveni muslimanski istoričar Masudi koristio nazive poput „proputovanje Zemljom“ (kat al-arad), u želji da ovu naučnu oblast učini sasvim prepoznatiljivom.
Razmatrajući istorijski tok upotrebe relevantnih naziva za ovu naučnu oblast, naučnici su uočili da je termin al-đugrafija (arabizarni oblik starogrčkog termina geografija) prvi put korišćen u traktima članova naučnog društva Ihvanu Safa. Međutim, oni su pod tim terminom podrazumevali isključivo kartografiju, to jesle slikanje mapa sveta i raznih delova Zemlje. Sa druge strane, osim pomenutih termina, susrećemo se i sa nekim manje poznatim nazivima koje su muslimanski geografi i kartografi nekada koristili. Među njima se izdvajaju: marifa al-akalim (srp. upoznavanje područja), sura al-akalim (srp. slika područja), suvar al-akalim (srp. slike područja) i marifa al-buldan (srp. uspoznavanje gradova).
U predislamskom razdoblju, geografsko znanje arabljanskih naroda nije bilo na zavidnom nivou. Uglavnom je bilo ograničeno i svodilo se na pojedine jednostavne tradicionalne pojmove i teoreme zasnovane na nedovoljno preciznim informacijama arabljanskih naroda u vezi sa nazivima gradova i raznih područja na Arabljanskom poluostrvu, ali i u susednim krajevima. Ipak, Arabljani su u to doba vrlo dobro poznavali neke oblasti tradicionalne geografije, kao što su vetrovi (ilm al-anva). Oni su zbog svojih kopnenih i morskih trgovačkih ekspedicija imali izuzetno veliku potrebu za takvim naučnim disciplinama. Sličan pristup su imali i kada je reč o astronomiji i položaju putokaznih zvezda, kao i o kretanju raznih nebeskih tela. Zbog činjenice da su živeli u pustinjskim predelima se ističe da su između ostalog, veoma dobro poznavali geološke karakteristike područja u kojima su živeli jer su tako mogli da stalno razvijaju stočarstvo.
Pojavom islama, određeni faktori su bitno uticali na širenje i produbljivanje geografskog znanja muslimana. Ukazujući na ovu značajnu činjenicu, savremeni renomirani islamolog i arabista Ignatij Julijanovič Kračovski piše:
" Ekspanzija političko-društvenog delokruga islamske vladavine i porast njenog uticaja u 8. i 9. veku bili su od irazitog značaja u pogledu stvaranja novih, ranije nepoznatih, administrativnih radnih mesta, pogotovo kada je reč o finansijskim i poreskim sistemima. Nove okolnosti su muslimanima pružile priliku da se upoznaju sa već utemeljenim metofama delovanja. Shodno tome, muslimani su čuvene svitke Hosrova Anušivana (vladao 531 – 579) koristili za evidenciju katastarskih dokumenata, dok je u Egiptu, čak i nakon muslimanskih osvajanja, korišćeno zvanično administarstvo preuzeto iz Vizantije. Međutim, nužnost sinhronizovanja sakupljene dokumente dokumentacije zahtevala je, pre svega, prikupljanje različitih preciznih i pouzdanih informacija u vezi sa geografskim podelama različitih provincija i područja. Sve to je veoma brzo rezultiralo određivanjem redovnih, a nekada i vanrednih novčanih i imoninskih danaka i pojavom posebnih rokovnika koje su nazuvali knjigama o zemljišnjim dancima (kitab al-haradž). Ove rokovnike su primarno koristili upravnici koji su prikupljali državne prihode. Međutim, oni su se vremenom pokazali korisnim i u širem smilu. Sa druge strane, centralizacija administrativnog ustrojskta i celokupnog političkog i ekonomskog vladajućeg sistema islamske civilizacije u Bagdadu zahtevala je da se izgrade bezbedni putevi radi uspostavljanja kopnene veze između prestaonice i ostalih gradova islamske vladavine. Sve je to za sobom donelo i nužnost da se realizuju precizna geografska i arhitektonska istraživanja kako bi se zvaničnim pismonošama, ali i svima drugima, omogućio jednostavniji pristup Bagdadu. Na taj način, geografija u islamu je, odmah po stabilizovanju prilika u islamskoj vladavini, nametnula značaj nove naučne grane o izgradnji puteva."[15]
Trgovinska, verska i naučna potovanja, ne samo da su umnogostručila geografsko znanje muslimana nego su bitno poboljšala i metodološku stilizaciju njihovih geografskih i kartografskih spisa. Prema tome, u islamskom svetu je veoma brzo nastao širok spektar pisane geografske baštine u kojoj pronalazimo razne kategorije spisa, od najobičnih deskriptivnih analiza stanja puteva, pa sve do geografske poezije sa blagom nijansom književne umetnosti.
Sa druge strane, ne treba zaboraviti da su veoma značajna astronomska veština i matematičko umeće muslimanskih mislilaca u merenju početka i završetka meseca razana i nužnog dnevnog posta, odnosno uzdržavanje od hrane, pića i određenih zabranjenih činova, kao i pri određivanju preciznog vremena obavljanja dnevnih obreda – umnogome doprineli razvoju astronomske i matematičke geografije. Osim toga, određivanje tačnog smara kible u raznim gradovima prilikom izgradnje brojnih džamija zahtevalo je precizno poznavanje geografske dužine i širine Meke u kojoj se nalazila „Božja kuća“ Kaba, kao i mesta u kojem se gradila bogomolja.
Ipak, muslimani su se u prvom razdoblju razvoja geografskih nauka umnogome oslonili na tradicionalne baštine drevnih civilizacija, poput antičke Grčke, Persije i Indije, kao što je to bio slučaj sa ostalim naukama. Zato su najpre pokušali da prevođenjem i lokalizovanjem naučne i pisane literature tih civilizacija pripreme povoljnu podlogu za svoj što brži intelektualni razvoj. Osvajanje teritorije Irana, Egipta i indijskog Sinda pružilo je muslimanima izvanrednu priliku da iskoriste rezultate naučnih i kulturnih dostignuća pripadnika te tri drevne civilizacije.
Staroindijska astronomska geografija pojavljuje se u islamskim naučnim centruma prvi put u doba abasidskog kalifa Mensura, zahvaljujući prevodu čuvene Surije Sidante sa sanskritskog na arapski jezik. Ta čuvena knjiga, koja svakakko pripada tradiciji istočnjačkih nauka, ipak sadrži određene rezultate naučne baštine antičkih Grka. Kako je prevedena na arapski jetik, Sidanta u muslimanskoj zajednici vrlo brzo postaje glavni izvor staroindijske geografije, ali ujedno i astronomije. Otuda ona podstiče nove pionirske naučne i prevodilačke poduhvate u tom vremenskom razdoblju. Istina, indijska astronomija je u odnosu na geografiju bila mnogostruko uticajnija u intelektualnim slojevima islaskog društva, i na taj način staroindijski astronomski pojmovi, pored pojmova preuzetih iz starogrčke i persijske tradicije, bili su veoma zastupljeni u muslimanskoj novoformiranoj civilizaciji. U razne doktrine astronomske geografije koje su preuzeli od Indijaca spada i Arjabhatina teorija da je dnevno rotiranje nebeskih tela oko zemaljske kugle samo prividna stvar. Arjabhata je tvrdio da se u tom cilkucu, u stvari, Zemlja kreće oko svoje osovine, i da nam se tako pričinjava taj prizor.
Ipak, savremeni nemački istraživač Kramers smatra da je starogrčka geografija bila dominantna među muslimanskim misliocima do 9. veka. Međutim, krajem tog veka, odnos između zapadnog i istočnog uticaja na islamsku ceivilizaciju se drastičn promenio, te je prisustvo istočne, naročito persijske geografije, bilo znatno zapaženije. Tom preokretu su mnogo doprineli persijski mislioci islamske veroispovesti. Muslimani tada svoje infomacije o geografskim karakteristika raznih delova Irana i granica sasanidske dinstioje, kao i o raznim političkim, društvenim i administrativnim promenama u toj dinastiji, dobijaju iz autohtone literature i načno-evidentalnih rokovnika. Sve je ovo omogućilo jednostavnije prihvatanje mnogig geografskih koncepcija i doktrina u islamskom svetu, a posebno treba izdvojiti drevnu persijsku viziju o sedam država (regiona), odnosno o sedam područja (haft elkim). Na osnovu te teorije, zemaljska kugla se deli na sedam geometrijsko podjednakih krugova i obuhvata sva područja o kojima se govorilo u drevnoj Persiji. Osim toga, u spisima iz islamskog perioda o putovanjima se jasno uočava prisustvo iranske naučne tradicije. To potvrđuju brojni persijski termini u spisima o moreplorstvu, kao što su: bandar (srp. luka), nahoda (srp. kapetan) i rahname, odnosno rahnamiđ (srp. putopis).
Starogrčka tradicija je takođe znatno uticala na razvoj geografije u islamskom svetu. Muslimani su astronomsku i geografsku načnu tadiciju antičkih Grka preuzeli zahvaljujući provodima dela Klaudija Ptolemeja. Ipak, nisu se ograničili samo na Ptolemejeve spise. Oni su veoma brzo preveli i ostala slavna dela te baštine, u koje spada i čuvena Geografija Marinosa iz Tira, koji je koristio i muslimanski geograf Masudi. Preveden je Platonov Timaj, kao i Aristotelovo delo o meteorologiji (arap. al-Asar al-ulvija) i Metafizika (arap. Ma ba'd at-tabia).
Geografska istraživanja muslimana nisu bila teritorijalno ograničena na Andaluziju, sever Afrike, jug Evrope i na glavne delove Azije. Ona su uključivala i Indijski okean, ali i brojne reke koje se ulivaju u njega, kao i okolna mora i zalive. Muslimani su brodovima, kao i pripadnici mnogih civlizacija, putovali slobodnim vodama i tako unapredili svoje moreplovačke veštine. Oni su umnogome doprineli i razvoju morske kartografije. Posebno tehničko usavršavanje proizvodnje astrolaba predstavlja samo jedan aspekt njihovih dostignuća iz oblasti moreplovstva.
Interesovanje za naučnu geografiju u istoriji islamske civilizacije se javlja već u periodu vladavine abasidskog kalifa Mensura Davanikija. Ova naučna disciplina se posebno razvija tokom doba njegovog potomka i kasnijeg naslednika Mamuna Abasija. Na zahtev kalifa Mamuna realizovani su vaoma značajni projekti iz ove oblasti, poput merenja geografse širine važnih mesta u onovremenom islamskom svetu, osnivanje velike opservatorije, te izrade geografskih mapa, kao i brojnih mernih instrumenata. Mamun je bio posebno zainteresovan za prevođenje starih geografskih i kartografskih spisa indijske, persijske i starogrčke baštine. Veliki talas tadašnjih naučnih poduhvata umnogome je doprineo znatnom razvoju geografije u periodu Mamunove vladavine. Lučni stepen ekliptike (kausu nisf an-nahar) izmeren je u to vreme. Prosečni rezultat merenja veličine jednog stepena ekliptičkog ugla bila je dužina od 56,66 arapskih milja, što je u poređenju sa savremenim rezultatima bilo izuzetno precizno. Takođe, jedna grupa muslimanskih astronoma tada izrađuje i čuvene astronomske tablice koje su publikovane u zbirci az-Zidž al-mumtahan. Naravno, zbog ovih poduhvata nije bila zanemarena ni kartografija. U to doba, ilustrovana je velika svetska karta koja je nazvana Mamunova karta (as-Sura al-Mamunija). Upoređujući ovu kartu sa mapama u Ptolemejevim i Marinosovim spisima, Masudi tvrdi da je ona mnogo preciznija od prethodnih.
Vrhuncem razvoja geografskih disciplina među muslimanima je bio 11. vek. Geografija u tom periodu je bila na veoma zavidnom nivou. Veliki udeo u tom značajnom intelektualnom progresu je imao Abu Rejhan Biruni. Biruni, pre svega, iznosi sažeti kritički pregled glavnine dotad postignutih rezultata u geografskim istraživanjima. Međutim, gledano iz druge perspektive, treba dodati da je on i izmerio geografske koordinata nekoliko gradova zahvaljujući svom matematičkom i astronomskom znanju. Takođe je i zabeležio jedno od najvažnijih geografskih dostignuća u istoriji geografije i astronomije u islamskom svetu – meru jednog stepena geografske širine. Svoje studije matematičke geografije je prezentovao u delima Tahdidu nihajat al-amakin (srp. Označavanje prostornih ktajeva), Kanunu Masudi (srp. Masudijev kanon) i at-Tafhim il availi sina'a at-tanđim (srp. Tumačenje početnih studija astronomske veštine). Njegova posebna geografska gledišta prezentovana u ovim knjigama obuhvataju studije o kuglastom obliku Zemlje i o dužini njenog prečnika, o vodama, kopnu i odnosu među njima, kao i o sedam regiona. Samo u Masudijevom kanonu je spomenuo precizne geografske koordinata šest stotina područja.
Biruni je svoje naučno umeće pokazao i u kartografiji. U svom traktu Tastih as-suvar prikazuje način skiciranja kugle na ravnoj površini, što je korisno za kreiranje astrolaba, a kasnije je upotrebljeno i za kreiranje preciznih geografskih mapa.
U 12. veku se pojavljuju veoma inovativni geografski spisi, odnosno leksikoni koji stvaraju novu i celovitu vrstu kosmografije, opisujući celokupni svet od neba do Zemlje. Shodno tome, geografija u doba Mameluka u Egiptu dobija značajno mesto u enciklopedijama i naučnim leksikonima, tako da je njen uticaj često primetan i u celokupnom sadržinskom usmerenju tih leksikona. Krajem tog veka, zadovoljni dotad postignutim rezultatima pređašnjih mislilaca, geografi ulaze u period naučne stagnacije. Za sobom nisu ostavili skoro nijedno značajno inovativno delo. Koristeći postojeću literaturu, oni su isključivo unosili manje promene i komentare u tekstove.[16]
Istaknuti naučnici uredi
U islamskom srednjovekovnom svetu, nauke, uključujući i filozofiju, su holistički shvaćene. Svaka naučna disciplina se sagledava u okvira njenog odnosa sa ostalim disciplinama, kao da su sve one grane jednog drveta. U tom kontekstu, najčuveniji naučnici u islamskoj civilizaciji su polimate, zvane „hakim“ tj. „mudrac“. Njihova uloga u širenju nauka je neprikosnovena.[17]
„Hakim“ je često bio i pesnik i pisac, koji je bio vešt u medicini, koliko je i u astronomiji i matematici. Ovi multitalentovani mudraci su središnje figure islamske nauke koje su razradile i realizovale jedinstvo nauka. Oni su načinili naučni razvoj kroz svoja otkrića i istakli nauku u svojim istraživanjima na najbolji način.[17] Neki od tih naučnika su:
- Džabir sin Hajanov (od osmog do devetog veka) je bio hemičar koji je sprovodio obimne eksperimente i stvorio mnoga dela o nauci i hemiji koje su upotrebljene do današnjeg dana. Džabir je opisao laboratorijske tehnike i eksperimentalne metode u hemiji. On je identifikovao mnoge supstance uključujući i sumpornu i azotnu kiselinu. On je objasnio procese kao što su sublimacija, redukcija i destilacija. On je upotrebio sprave kao što su alembik i retortu. Postoji znatna nesigurnost u izvornost mnogih dela koja su njemu pripisana[18][19].
- Braća Benu Musa (Sinovi Muse), Muhamed, Ahmed i Hasan (iz ranog devetog veka) su sinovi istaknutog astronoma. Oni su bili bliski kalifi Mamunu, te su doprineli mnogo prevođenju starogrčkih spisa na arapski jezik. Oni su razradili matematiku kupa i elipsi i sprovodili astronomska osmatranja. Što je najznačajnije, oni su među prvima obratili pažnju automatizaciji i napravili modele koje su opisali u svojoj „knjizi o genijalnim uređajima“.[20][21][22]
- Džahiz (781—869) je bio prvi biolog koji je pisao o uticaju životne sredine na preživljavanju životinjskih vrsta. Prvi je opisao borbu za opstanak. Džahiz je takođe prvi diskutovao o lancima ishrane. On je privrženik determinizma životne sredine, dokazujući da životna sredina može da predodredi fizičke karakteristike stanovnika određenog društva i da je uzrok razlike u boji ljudske kože upravo životna sredina.[23][24]
- Ibn Ishak Kindi (801—873) je bio filozof i multidisciplinski naučnik koji je aktivno učestvovao u prevođenju grčkih klasičnih dela na arapski jezik. On se zalagao da opiše srodnost islamskog verovanja sa težnjom ka razumom, odnos koji bi mogao da reši nesuglasice koje su stvorene između njega i nekih islamskih pravnika. On je kritikovao osnove hemije i astrologije, i doprineo opsežno obrađenim naučnim temama u svojim pisanjima. Kindi se bavio i kriptografijom za kalifu. On je napisao traktat na temu vremena, prostora i relativnog kretanja[25].
- Hunejn ibn Ishak (809—873) je bio jedan od najvažnijih prevodilaca starogrčkih tekstova na arapski jezik. On je bio fizičar, a pisao je i u vezi sa medicinom. On u svojim prevodima tumači, koriguje i dopunjuje starogrčke tekstove. Neki od njegovih prevoda medicinskih knjiga su dugo godina korišćene u Evropskim krugovima. On je takođe pisao o medicinskim temama, posebno o ljudskom oku. Njegovo delo „Deset rasprava o ljudskom oku“ je bio uticajan na Zapadu sve do sedamnaestog veka.[26]
- Muhamed Horezmi (Harazmi) (oko 800 – oko 850) je persijski matematičar,[27] geograf i astronom. On se smatra kao najveći matematičar u muslimanskom svetu. Horezmi je uveo modernu numeričku notaciju, koja je od ogromne praktične vrednosti i njeno prihvatanje je jedan od velikih koraka u matematici (u Evropu je stigla u latinskom prevodu posle 1240). On je razvio Algebru koja je dobila naziv po njegovoj knjizi „Kitabu el-đabr“. Greška u naslovu donela je reč algebra, a greška u pisanju imena autora dala je termin algoritam. Horezmi je koristio Euklidovu geometriju u svojim dokazima.[28]
- Ebu Bekr Zekerija Razi (oko 854 do 925/935) je bio persijanac, rođen u gradu Reju, u Iranu. On je bio multidisciplinski naučnik koji je pisao o raznim temama, dok su njegovi najznačajniji radovi iz oblasti medicine. On je identifikovao velike i male boginje (ospice), i otkrio da je groznica deo telesne odbrane. Razi je napisao u 23 toma kompendijum kineske, indijske, persijske, asirske i grčke medicine. Razi je doveo u pitanje neke aspekte klasične grčke medicinske teorije o tome kako četiri humora regulišu proces života. On je osporio Galenov rad sa nekoliko pristupa, uključujući i lečenje krvarenjem, za koje danas znamo da je bilo pogrešno. Njegovo mišljenje da krvarenje ne pomaže lečenju se pokazalo korisnim.[29]
- Farabi (oko 870-950) je bio racionalni filozof i matematičar koji je pokušao da geometrijski objasni ponavljanje šablona u islmamskom ukrasnom umetnošću. Njegova knjiga na tu temu se naziva „Duhovno zanatstvo i prirodne tajne u detaljima geometrijskih figura"[30]. On je, takođe, stručnjak u muzici, kao i neporediv politički filozof, čak možda i osnivač političke filozofije u Islamu.[31]
- Ibn Sina (Avicena) (908—946) je bio persijski fizičar, astronom, psiholog, matematičar i filozof iz Buhare. Pored svog životnog dela, „Kanon medicine“, obavio je važne astronomske opservacije i razmotrio niz tema među kojima su različiti oblici energije i osobine svetlosti. On je doprineo razvoju matematičkih tehnika.[32]
- Omar Hajam (1048—1131) je bio persijski pesnik i matematičar koji je izračunao dužinu godine sa preciznošću pet decimala. Otkrio je geometrijska rešenja za svih trinaest kubnih jednačina. On je razvio neke kvadratne jednačine koje su još uvek u upotrebi. Hajam je dobor poznat na Zapadu po svojoj poeziji „Rubaije“.[33]
- Nasirudin Tusi (1201—1274) je bio persijski astronom i matematičar koji je živeo u vreme mongolskih invazija Džingic-kana i njegovog unuka Hulaku-kana. Tusi je napisao važnu reviziju na Ptolemejevom nebeskom modelu. Kada je Tusi postao Hulakuov astronom, on mu je opremio impresivnu opservatoriju i omogućio pristup kineskim tehnikama posmatranja. Tusi je razvio trigonometriju toliko da je to postala zasebna oblast. On je sastavio najprecizniju astronomsku tabelu dostupnu do tog vremena.[34]
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ a b (jezik: engleski) Robinson, Francis . The Cambridge Illustrated History of the Islamic World edited by Francis Robinson. . Cambridge University Press. 1996. pp. 228-229.
- ^ (jezik: engleski) William Bayne Fisher, et al, The Cambridge History of Iran 4. . Cambridge University Press. pp. 396.
- ^ (jezik: engleski) Shaikh M. Ghazanfar, Medieval Islamic economic thought: filling the "great gap" in European economics. . Psychology Press. 2003. pp. 114-115.
- ^ a b (jezik: engleski) Ibn Khaldun, Franz Rosenthal, N. J. Dawood., The Muqaddimah: An Introduction to History. . Princeton University Press. 1975. str. 430. ISBN 978-0-691-01754-9. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) - ^ (jezik: engleski) Joseph A. Schumpeter, Historian of Economics: Selected Papers from the History of Economics Society Conference, 1994, y Laurence S. Moss, Joseph Alois Schumpeter, History of Economics Society. Conference, Published by. . Routledge. 1967. str. 64. ISBN 978-0-415-13353-1. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) - ^ (jezik: engleski) Howard R. Turner., Science in Medieval Islam. (book cover, last page). . University of Texas Press. 1997.. 1996. ISBN 978-0-292-78149-8. str. 270.
- ^ (jezik: engleski) Hogendijk, Jan P. (January 1999), Bibliography of Mathematics in Medieval Islamic Civilization.
- ^ (jezik: engleski) A. I. Sabra. "Greek Science in Medieval Islam". In Ragep, F. J.; Ragep, Sally P.; Livesey, Steven John. Tradition, Transmission, Transformation: Proceedings of Two Conferences on Pre-modern Science held at the University of Oklahoma. . Brill Publishers. 1996. str. 20. ISBN 978-90-04-09126-9. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) - ^ a b Lewis 2014, str. 6
- ^ (jezik: engleski) Salah Zaimeche (2003), Introduction to Muslim Science
- ^ (jezik: engleski) Lewis, Brenard. The Jews of Islam. . Princeton University Press. 1987.. |pages=5-6}}
- ^ (jezik: engleski) Courbage, Youssef; Fargues, Phillipe. Christians and Jews under Islam. London: I.B. . Tauris Publishers. 1995. ISBN 978-1-86064-285-2 ix-x Proverite vrednost parametra
|isbn=: invalid character (pomoć). Nedostaje ili je prazan parametar|title=(pomoć) - ^ (jezik: engleski) Marshall Hodgson, The Venture of Islam Conscience and History in a World Civilization Vol 1. The University of Chicago. (1974). str. 238–239
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č dž š aa Velajati, Ali Akbar (2016). Istorija kulture i civilizacije Islama i Irana. Beograd: Centar za religijske nauke Kom. str. 209—376. ISBN 978-86-89437-02-7.
- ^ Julijanovič Kračovski, Ignatij (2000). Tarih-e nebešteha-je đografiaji dar đahan-e eslam. Tehran. str. 5.
- ^ Velajati 2016, str. 463–504 harvnb greška: više ciljeva (3×): CITEREFVelajati2016 (help)
- ^ a b (jezik: engleski) Nasr, Seyyed Hossein. Science and Civilization in Islam. . Harvard University Press. 1968. pp. 41.
- ^ Masood 2009, str. 153–55.
- ^ (jezik: engleski) Lagerkvist, Urf (2005). The Enigma of Ferment: from the Philosopher's Stone to the First Biochemical Nobel Prize. World Scientific Publishing. str. 32.
- ^ Masood 2009, str. 161–63.
- ^ (jezik: engleski) Lindberg, David . Science in the Middle Ages. . The University of Chicago Press. 1978. pp. 23.., 56
- ^ (jezik: engleski) Selin, Helaine (1997). Helaine Selin. ed. Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures. Kluwer Academic Publishers. str. 151, 235, 375.
- ^ (jezik: engleski) Conway Zirkle (1941). Natural Selection before the "Origin of Species", Proceedings of the American Philosophical Society 84 (1). str. 71–123.
- ^ (jezik: engleski) Mehmet Bayrakdar (Third Quarter, 1983). "Al-Jahiz And the Rise of Biological Evolutionism", The Islamic Quarterly. London.
- ^ Masood 2009, str. 49–52.
- ^ Masood 2009, str. 47–48, 59, 96–97, 171–72.
- ^ (jezik: engleski) Toomer, Gerald. "Al-Khwārizmī, Abu Jaʿfar Muḥammad ibn Mūsā". In Gillispie, Charles Coulston. Dictionary of Scientific Biography. 7. New York: Charles Scribner's Sons. 1990. ISBN 978-0-684-16962-0.
- ^ Masood 2009, str. 139–45.
- ^ Masood 2009, str. 74, 99–105.
- ^ Masood 2009, str. 148–49.
- ^ Centar za religijske nauke „Kom"
- ^ Masood 2009, str. 104–5.
- ^ Masood 2009, str. 5, 104, 145–146.
- ^ Masood 2009, str. 132–35.
Literatura uredi
- Velajati, Ali Akbar (2016). Istorija kulture i civilizacije Islama i Irana. Beograd: Centar za religijske nauke Kom. str. 463—504. ISBN 978-86-89437-02-7.
- Julijanovič Kračovski, Ignatij (2000). Tarih-e nebešteha-je đografiaji dar đahan-e eslam. Tehran. str. 5.
- Velajati, Ali Akbar (2016). Istorija kulture i civilizacije Islama i Irana. Beograd: Centar za religijske nauke Kom. str. 209—376. ISBN 978-86-89437-02-7.
- Campbell, Donald (2001). Arabian Medicine and Its Influence on the Middle Ages. Routledge. (Reprint of the London, 1926 edition). ISBN 978-0-415-23188-6.
- Lewis, Bernard (2014). The Jews of Islam. Princeton University Press. str. 6. ISBN 978-1-4008-2029-0.
- (jezik: engleski) d'Alverny, Marie-Thérèse. "Translations and Translators", in Robert L. Benson and Giles Constable, eds., Renaissance and Renewal in the Twelfth Century. str. 421–462. Cambridge: Harvard University Pr., 1982.
- Hobson, John M. (2004). The Eastern Origins of Western Civilisation. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-54724-6.
- Hudson, A. Equity and Trusts (3rd ed.). London. . Cavendish Publishing. 2003. ISBN 978-1-85941-729-4. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) (jezik: engleski) - Huff, Toby E. The Rise of Early Modern Science: Islam, China, and the West. . Cambridge University Press. 2003. ISBN 978-0-521-52994-5. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) (jezik: engleski) - Joseph, George G. (2000). The Crest of the Peacock. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-00659-8.
- Katz, Victor J. (1998). A History of Mathematics: An Introduction. Addison Wesley. ISBN 978-0-321-01618-8.
- Levere, Trevor Harvey (2001). Transforming Matter: A History of Chemistry from Alchemy to the Buckyball. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-6610-4.
- Linton, Christopher M. From Eudoxus to Einstein—A History of Mathematical Astronomy. Cambridge. . Cambridge University Press. 2004. ISBN 978-0-521-82750-8. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) (jezik: engleski) - Masood, Ehsan. Science and Islam A History. Icon Books Ltd. (на ен). 2009.
- Morelon, Régis; Rashed, Roshdi . Encyclopedia of the History of Arabic Science. 3. . Routledge. 1996. ISBN 978-0-415-12410-2. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) (jezik: engleski) - Phillips, William D.; Carla Rahn Phillips, Jr. Phillips (1992). The Worlds of Christopher Columbus. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-44652-5.
- (jezik: engleski) Sabra, A. I. (2000) "Situating Arab Science: Locality versus Essence," Isis, . 87 (1996): 654—70. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć); reprinted in Michael H. Shank, ed., The Scientific Enterprise in Antiquity and the Middle Ages," (Chicago: University of Chicago Pr.). str. 215–231. - Saliba, George . A History of Arabic Astronomy: Planetary Theories During the Golden Age of Islam. . New York University Press. 1994. ISBN 978-0-8147-8023-7. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) (jezik: engleski) - Turner, Howard R. Science in Medieval Islam: An Illustrated Introduction. . University of Texas Press. 1997. ISBN 978-0-292-78149-8. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) (jezik: engleski)
Dalja literatura uredi
- Daffa, Ali Abdullah al-; Stroyls, J. J. (1984). Studies in the exact sciences in medieval Islam. New York: Wiley. ISBN 978-0-471-90320-8.
- (jezik: engleski) Nader El-Bizri, 'A Philosophical Perspective on Alhazen's Optics', Arabic Sciences and Philosophy (Cambridge University Press), Vol. 15 (2005). str. 189.–218.
- (jezik: engleski) Nader El-Bizri, 'In Defence of the Sovereignty of Philosophy: al-Baghdadi's Critique of Ibn al-Haytham's Geometrisation of Place', Arabic Sciences and Philosophy (Cambridge University Press), Vol. 17 (2007). str. 57.–80.
- Hogendijk, Jan P.; Sabra, Abdelhamid I. (2003). The Enterprise of Science in Islam: New Perspectives. MIT Press. ISBN 978-0-262-19482-2.Reviewed by Robert G. Morrison at [1]
- Hogendijk, Jan P. (1989). „Reviewed work: Episodes in the Mathematics of Medieval Islam, J. L. Berggren”. Journal of the American Oriental Society. 109 (4): 697—698. JSTOR 604119. doi:10.2307/604119.
- Hill, Donald Routledge, Islamic Science And Engineering. . Edinburgh University Press. 1993. ISBN 978-0-7486-0455-5. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) - (jezik: engleski) Huff, Toby E. (1993, 2nd edition.), The Rise of Early Modern Science: Islam, China and the West. New York. . Cambridge University Press. 2003. ISBN 978-0-521-52994-5. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) Reviewed by George Saliba at Seeking the Origins of Modern Science? - (jezik: engleski) Huff, Toby E. (2000). "Science and Metaphysics in the Three Religions of the Books". Intellectual Discourse. 8 (2): 173—198. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć). - (jezik: engleski) Kennedy, Edward S. (1970). "The Arabic Heritage in the Exact Sciences". Al-Abhath 23: 327–344.
- Kennedy, Edward S. (1983). Studies in the Islamic Exact Sciences. Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-6067-5.
- Morelon, Régis; Rashed, Roshdi . Encyclopedia of the History of Arabic Science. . Routledge. 1996. str. 2—3. ISBN 978-0-415-02063-3. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) (jezik: engleski) - Nasr, Seyyed Hossein (1976). Islamic Science: An Illustrated Study. Kazi Publications. ISBN 978-1-56744-312-7.
- Nasr, Seyyed Hossein (2003). Science & Civilization in Islam (2nd ed.). Islamic Texts Society. ISBN 978-1-903682-40-1.
- Saliba, George (2007). Islamic Science and the Making of the European Renaissance. The MIT Press. ISBN 978-0-262-19557-7.
- (jezik: engleski) Suter, Heinrich (1900). Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke. Abhandlungen zur Geschichte der Mathematischen Wissenschaften Mit Einschluss Ihrer Anwendungen, X Heft. Leipzig.
- Deen, S. M. Science Under Islam: Rise, Decline, Revival. LULU. 2007. ISBN 978-1-84799-942-9. (jezik: engleski)
Spoljašnje veze uredi
- Akademske institucije
- (jezik: engleski) Commission on the History of Science and Technology in Islamic Societies, Univerzitet u Barseloni
- drugi
- Baštinici religijskih nauka, Centar za religijske nauke „Kom"
- (jezik: engleski) "How Greek Science Passed to the Arabs" by De Lacy O'Leary
- (jezik: engleski) Saliba, George. "Whose Science is Arabic Science in Renaissance Europe?".
- (jezik: engleski) Habibi, Golareh. Review article, Science Creative Quarterly.
- (jezik: engleski) Islam, Knowledge, and Science
- (jezik: engleski) Richard Covington, Rediscovering Arabic Science, 2007, Saudi Aramco World Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. maj 2007)
