Nacionalni istorijski park kulture Čako
Nacionalni istorijski park kulture Čako (engl. Chaco Culture National Historical Park) je nacionalni istorijski park koji sadrži najgušću koncentraciju drevnih pueblosa na jugozapadu SAD-a. Park je smešten na severozapadu države Novi Meksiko, između gradova Albukerki i Farmington, u zabačenom kanjonu koji preseca Čako Voš. U njemu se nalazi najveća količina drevnih ruševina severno od Meksika, te predstavlja jedno od najvažnijih predkolumbovskih lokaliteta u SAD.[1] Čako kanjon je između 900. i 1150. godine bilo važno središte kulture drevnih Pueblo naroda.[2]
| Nacionalni istorijski park kulture Čako | |
|---|---|
 Velika kiva Četra Ketla | |
 | |
| Mjesto |  SAD |
| Površina | 13,750 ha |
| Osnovano | 1987. godine |
Čakoanci su vadili blokove peščara i dovlačili drvenu građu sa velikih udaljenosti, konstruišući petnaest velikih kompleksa koji su ostali najveće zgrade ikada izgrađene u Severnoj Americi do 19. veka.[1][3] Predloženi su dokazi postojanja arheoastronomije u Čakou, a popularan primer je petroglif „Sunčev bodež“ na Fahada Bjutu. Smatra se da su mnoge čakoanske građevine bile poređane tako da bi pratili solarni i lunarni ciklusi,[4] što je zahtevalo generacije astronomskih posmatranja i vekove vešto koordinisane izgradnje.[5] Smatra se da su klimatske promene dovele do emigracije Čakoanaca i konačnog napuštanja kanjona, počevši od pedesetogodišnje suše koja je počela 1130. godine.[6]
Ova lokacija Uneskove svetske baštine se nalazi u sušnom i retko naseljenom regionu Četiri ugla. Park kulture Čako je osetljiv na promene, te je zabrinutost zbog erozije koju izazivaju turisti dovela je do zatvaranja Fahad Bjuta za javnost. Narodi Hopi i Pueblo smatraju ove lokacije svetim domovinama predaka, i oni održavaju usmena predanja o svojoj istorijskoj migraciji iz Čakoa i njihovom duhovnom odnosu sa zemljom.[7][8] Iako napori za očuvanje parka mogu biti u sukobu sa urođeničkim verskim uverenjima, predstavnici plemena blisko sarađuju sa Službom nacionalnih parkova kako bi podelili svoje znanje i poštovali nasleđe čakoanske kulture.[7]
Park se nalazi na slikovitim stazama drevnih ljudi, jednoj od označenih slikovitih stranputica Novog Meksika.[9]
Geografija
urediKanjon Čako leži u basenu San Huana, na vrhu ogromne visoravni Kolorado, okružen planinama Čuska na zapadu, San Huan na severu i lancem San Pedro na istoku. Drevni Čakoanci su koristili guste šume hrasta, pinjona, zapadnog žutog bora i kleke da bi dobili drvenu građu i druge resurse. Sam kanjon, koji se nalazi unutar nizija okruženih poljima dina, grebena i planina, smešten je duž ose u približnom pravcu od severozapada prema jugoistoku i okružen je ravnim masivima poznatim kao mese. Veliki razmaci između jugozapadnih litica — bočnih kanjona poznatih kao rinkoni — bili su kritični u usmeravanju oluja koje nose kišu u kanjon i povećanju lokalnog nivoa padavina.[10] Glavni kompleksi Čakoa, kao što su Pueblo Bonito, Nuevo Alto i Kin Kleco, na nadmorskoj su visini od 6.200—6.440 ft (1.890—1.960 m).
Dno aluvijalnog kanjona spušta se naniže ka severozapadu sa blagim nagibom od 30 ft/mi (6 m/km); on je prepolovljen sa Čako Vašom, potokom koji retko nosi vodu. Glavni izdani kanjona bili su previše duboki da bi bili od koristi drevnim Čakoanima: samo nekoliko manjih i plićih izvora im je omogućavalo opstanak.[11]
Geologija
uredi
Nakon što se Pangejski superkontinent raspao tokom perioda krede, region je postao deo prelazne zone između plitkog unutrašnjeg mora — Zapadnog unutrašnjeg morskog puta — i pojasa ravnica i niskih brda na zapadu. Peščana i močvarna obala oscilirala je na istoku i zapadu, naizmenično potapajući i otkrivajući oblast na vrhu sadašnje visoravni Kolorado koju sada zauzima kanjon Čako.[12]
Reka Čako Voš je tekla preko gornjih slojeva današnje Čakra Mese od 400 ft (120 m), usecajući je i iskopavajući široki kanjon tokom miliona godina. Mesa obuhvata formacije peščara i škriljaca koje datiraju iz kasne krede,[13] koje pripadaju grupi Mesaverde.[12] Podnožje kanjona je dodatno erodirano, razotkrivajući stene Menefi formacije; ovo je kasnije zatrpano ispod otprilike 125 ft (38 m) sedimenta. Kanjon i mesa leže unutar „Jezgra Čako“ — koje se razlikuje od šire visoravni Čako, ravnog područja travnjaka sa retkim prisustvom stabala. Kako je kontinentalno razvođe udaljeno samo 15,5 mi (25 km) istočno od kanjona, geološke karakteristike i različiti obrasci drenaže razlikuju ova dva regiona kako jedan od drugog tako i od obližnje Čako padine, padine Gobernador i doline Čuska.[14]
Klima
uredi
Kao sušno područje visoke pustinjske šikare i stepe, kanjon i širi basen u proseku imaju 8 in (200 mm) padavina godišnje; park u proseku dobija 9,1 in (230 mm). Kanjon Čako leži na zavetrinskoj strani obimnih planinskih venaca na jugu i zapadu, što rezultira efektom kišne senke koji podstiče preovlađujući nedostatak vlage u regionu.[15] Region ima četiri različita godišnja doba. Padavine su najverovatnije između jula i septembra, dok su maj i jun najsušniji meseci. Orografske padavine, koje su rezultat vlage iz olujnih sistema koji se penju na planinske lance oko kanjona Čako, odgovorne su za većinu letnjih i zimskih padavina, a padavine se povećavaju sa većom nadmorskom visinom.[13]
Čako podnosi izuzetne klimatske ekstreme: temperature se kreću između −39 do 39 °C (−38 do 102 °F),[16] i može da se osciluje 33 °C (60 °F) u jednom danu.[7] Region u proseku ima manje od 150 dana bez mraza godišnje, a lokalna klima se menja od godina obilnih padavina do dugotrajne suše.[17] Veliki uticaj južne oscilacije El Ninja doprinosi promenljivoj klimi kanjona.[16]
Reference
uredi- ^ a b Strutin 1994, str. 6.
- ^ Fagan 2005, str. 50–55.
- ^ Fagan 2005, str. 35.
- ^ Fagan 1998, str. 177–182.
- ^ Sofaer 1997.
- ^ Fagan 2005, str. 198.
- ^ a b v National Park Service.
- ^ Sofaer & Dibble 1999.
- ^ Trail of the Ancients. Arhivirano avgust 21, 2014 na sajtu Wayback Machine New Mexico Tourism Department. Retrieved August 14, 2014.
- ^ Fagan 2005, str. 5.
- ^ Fagan 2005, str. 43.
- ^ a b Hopkins 2003, str. 240.
- ^ a b Fagan 2005, str. 47.
- ^ Fagan 2005, str. 46–47.
- ^ Fagan 2005, str. 44.
- ^ a b Fagan 2005, str. 45.
- ^ Frazier 2005, str. 181.
Literatura
uredi- English, N. B.; Betancourt, J.; Dean, J. S.; Quade, J. (2001), „Strontium isotopes reveal distant sources of architectural timber in Chaco Canyon, New Mexico”, Proceedings of the National Academy of Sciences, 98 (21): 11891—96, Bibcode:2001PNAS...9811891E, PMC 59738
, PMID 11572943, doi:10.1073/pnas.211305498 - Brugge, David M.; Hayes, A.; Judge, W. James (1988), Archeological Surveys of Chaco Canyon, New Mexico, University of New Mexico Press (objavljeno februar 1988), ISBN 978-0826310293
- Diamond, Jared (2005), Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed (1st izd.), Viking (objavljeno 29. 12. 2004), ISBN 978-0670033379
- Elliott, Melinda (1995), Great Excavations: Tales of Early Southwestern Archaeology, 1888–1939 (1st izd.), School of American Research Press (objavljeno 15. 8. 1995), ISBN 978-0933452435
- Fagan, Brian Murray (2005), Chaco Canyon: Archaeologists Explore the Lives of an Ancient Society, Oxford University Press (objavljeno 1. 5. 2005), ISBN 978-0195170436
- Fagan, Brian Murray (1998), From Black Land to Fifth Sun: The Science of Sacred Sites, Basic Books (objavljeno 9. 4. 1999), ISBN 978-0738201412
- Frazier, Kendrick (2005), People of Chaco: A Canyon and Its Culture, Norton, ISBN 978-0393318258
- Hopkins, Ralph Lee (2003), Hiking the Southwest's Geology: Four Corners Region, Mountaineers Books (objavljeno 15. 1. 2003), ISBN 978-0898868562
- Kelley, David H.; Milone, Eugene F. (2004), Exploring Ancient Skies: An Encyclopedic Survey of Archaeoastronomy (1st izd.), Springer (objavljeno 19. 11. 2004), ISBN 978-0387953106
- LeBlanc, Steven A. (1999), Prehistoric Warfare in the American Southwest (1st izd.), Salt Lake City: University of Utah Press (objavljeno 9. 2. 1999), ISBN 978-0874805819
- Magli, Giulio. (2009), Mysteries and Discoveries of Archaeoastronomy: From Giza to Easter Island (1st izd.), Springer (objavljeno 28. 4. 2009), ISBN 978-0387765648
- Noble, David Grant (1984), New Light on Chaco Canyon (1st izd.), School of American Research Press (objavljeno avgust 1984), ISBN 978-0933452107
- Noble, David Grant (2000), Ancient Ruins of the Southwest: An Archaeological Guide, Cooper Square Publishing (objavljeno 1. 1. 2000), ISBN 978-0873587242
- Reed, Paul F. (2004). The Puebloan Society of Chaco Canyon. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-32720-9. Arhivirano iz originala 2014-04-20. g. Pristupljeno 2012-07-15.
- Reynolds, A.; Betancourt, J.; Quade, J.; Patchett, P. Jonathan; Dean, Jeffrey S.; Stein, John (2005), „87Sr/86Sr Sourcing of Ponderosa Pine Used in Anasazi Great House Construction at Chaco Canyon, New Mexico” (PDF), Journal of Archaeological Science, 32 (7): 1061—75, doi:10.1016/j.jas.2005.01.016, Arhivirano iz originala (PDF) 26. 3. 2009. g., Pristupljeno 21. 8. 2009
- Sofaer, Anna (1997), The Primary Architecture of the Chacoan Culture: A Cosmological Expression, University of New Mexico Press, Arhivirano iz originala 23. 7. 2009. g., Pristupljeno 21. 8. 2009
- Sofaer, A.; Dibble, M. (1999), „The Mystery of Chaco Canyon”, The Solstice Project, Bullfrog Films, Pristupljeno 15. 6. 2011
- Strutin, M. (1994), Chaco: A Cultural Legacy, Southwest Parks and Monuments Association (objavljeno jun 1994), ISBN 978-1877856457, „photography by George H. H. Huey.”
- Stuart, David E (2000), Anasazi America, University of New Mexico Press (objavljeno 1. 5. 2000), ISBN 978-0826321794, „research assistance by Susan Moczygemba-McKinsey.”
- United States World Heritage Periodic Report: Chaco Culture National Historical Park (Section II) (PDF), National Park Service, 2005, Arhivirano (PDF) iz originala 30. 5. 2009. g., Pristupljeno 23. 11. 2009
- Chaco Culture National Historical Park, National Park Service, 2007, Arhivirano iz originala 30. 7. 2009. g., Pristupljeno 23. 11. 2009
- „Chaco Culture National Historical Park”, National Register of Historic Places, Thoreau, New Mexico: National Park Service (objavljeno 1966-10-15), 1966, #148900
Spoljašnje veze
uredi
- Chaco Culture National Historical Park, National Park Service
- „Chaco Research Archive”, University of Virginia
- „Chaco Culture National Historical Park”, A National Register of Historic Places Travel Itinerary: American Southwest, National Park Service
- „Ancient Observatories: Chaco Canyon”, Exploratorium, Arhivirano iz originala 30. 6. 2017. g., Pristupljeno 11. 2. 2006
- „The Solstice Project”, Non-profit studying, documenting, and preserving the Sun Dagger, Arhivirano iz originala 11. 6. 2017. g., Pristupljeno 6. 1. 2006
- The Sun Dagger Explorer, The Solstice Project, Arhivirano iz originala 11. 8. 2011. g., Pristupljeno 17. 9. 2011
- „Chaco Canyon National Historical Park”, Traditions of the Sun, University of California, Arhivirano iz originala 28. 7. 2017. g., Pristupljeno 21. 8. 2009