Obrenovićeva ulica u Nišu

Obrenovićeva ulica u Nišu je istorijski gledano vekovima vodeća zanatsko-trgovačka ulica, nastala u orijentalnom periodu između 15. i 17. veka, iz čaršije na obe obale reke Nišave, oko drvene ćuprije. Potom se u 18. veku ulica razvijala i produžavala sve više, počevši od Niške tvrđave preko raskrsnice kod Hizr-begove (kasnije Osman-pašina) džamije, na poljskom putu koji je vodio na jug grada ka brdu Gorica i selu Gabrovac.

Obrenovićeva ulica, danas

Nazivi ulice

Pokrivena čaršija (u osmanlijskom periodu) • Obrenovićeva ili Glavna čaršija (u Kraljevini Srbiji, i Kraljevini Jugoslaviji) • Pobede i Maršala Tita (u SFR Jugoslaviji) • Obrenovićeva (u Republici Srbiji).

Danas su kod Nišlija u paralelnoj upotrebi nazivi: Pobedina, Obrenovićeva i Glavna ulica.

Istorijski preduslovi i nastanak ulice

Osmanlijska imperija je Niš prvi put osvojile 1386. godine, a konačno ovladala njim 1428. godine kada je, prema navodima Bertrandona de la Brokijera, koji je kroz Niš prošao nekoliko godina kasnije, njegova tvrđava bila je razrušena.

Urbano jezgro orijentalnog Niša, u kome je bio nastanjen deo muslimanskog džemata u mahali hadži Balabana, koja je bila formirana u današnjoj tvrđavi, oko istoimenog mesdžida na desnoj obali Nišave. Njena glavna ulica se po izlasku iz tvrđave, na levoj obali nišave nastavljala Pokrivenom čaršijom sve do podnožja Gorice.

Niš je Osamanlijskom carstvu bio sedište kadiluka i značajno raskršće trgovačkih puteva, a po broju stanovnika, javnim građevinama i slabo razvijenoj trgovini varošica.

U čaršiji, na prostoru današnje Niške tvrđave i oko nje Osmanlije su osnovale prvu muslimansku mahalu, čime je formirano urbano jezgro novog naselja orijentalnog tipa. Deo muslimanskog džemata bio je nastanjen u mahali hadži Balabana, koja je bila formirana u današnjoj tvrđavi, oko istoimenog mesdžida.

Godine 1498. upisana je i mahala Ćupribaša, koja je, kako se iz samog imena vidi, formirana na početku mosta na Nišavi na jednom od ulazu u Tvrđavu. U to vreme, ovo je bila jedna od tri niške mahale nastale na desnoj obali Nišave. Mahala je zapravo nastala oko jednog od dva gradska mesdžida, koji je bio sagrađen pre 1498. godine, a nosila je ime po mostu na Nišavi.

Pored glavne gradske džamije, i Niške tvrđave (koja je postojala još od antičkih vremena), most na Nišavi je predstavljao najznačajniji državni objekat u gradu Nišu. Krajem 11. veka pominje se kao građevina od kamena, a u 15. i 16. veku bio je izgrađen od drveta. Ne zna se kada je poslednji kameni most propao i kada je zamenjen drvenim. Početkom 17. veka most je opet postao kameni, što potvrđuju navodi Austougarakih osvajača iz 1690. godine, koje je po ulasku i Niš, najviše privukao Mehmed-pašin kameni most, a i Evlija Čelebi prilikom svog proputovanja kroz Niš.

Prenošenje urbanog težišta Niša na levu obalu Nišave

Prenošenje urbanog težišta Niša na levu obalu Nišave i druge krupne razvojne promene, uključujućn i one na prostoru današnjeg Trga kralja Milana, usledilo je nakon Austro-turskog rata 1689—1690. godine, kada se krajem 16. i s početka 19. veka javila potreba za širenje i stvaranje novih niških mahala na levoj obali Nišave u pravcu raskrsnice puteva ka Istanbulu, Solunu, Prizrenu u čijem je središtu izgrađena Hizir-begova džamija. Ovu džamiju je u periodu od 1720 do 1722. godine obnovio rumelijski valija i muhafiz Niša Osman-paša i ona se otada zove Pašina camija, a pred osloboćenje Niša samo Paša-džamija. Ovu bogomolju Hizir-beg je postavio u samo raskršće puteva (na mestu današnjeg Spomenika oslobodiocima Niša na današnjem Trgu kralja Milana). Istovremeno uz raskršće i iz pravca nišavskog mosta formirala se postepeno „Pokrivena čaršija” (kasnije nazvana Obrenovićeva ulica) i mahala, koja se najpre zvala Hizir-begova (po džamiji), a kasnije Taš-ćuprija mala (po kamenom mostu).

Nastanak ulice (Osmanlijski period)

Pokrivena čaršija

„Niš! Čudnovata varoš, osobito za nas koji dolazimo iz gradova zapadnih… Koliko je puklo dugačkih ulica na četiri strane, sve (su) to drveni ćepenci podjednaka kroja, sa velikim drvenim strehama i kapcima koji se prikačuju o goleme drvene kuke što vise o strehama. Kroz otkrivene kapke vidite celu vajnu trgovinu, dućanac, u kome često ima toliko espapa da ga svega u rukama poneseš. Na tezgi isturenoj do polovine amo u čaršiju, podavio noge brižni trgovac i, grejući pomodrele prste na mangalu, gleda u narod, koji buljucima hita tamo amo tesnim ulicama … Šta vam sve nema u tim malim dućanima! Šamija, fesova, jemenija i mestava, papučica zlatom izvezenih i plitkih cipelica od crne kalajisane kožice, pravljenog cveća što liči na velike ruže, božur i turčinak, i svilenih traka, uskih i širokih, većinom aleve i ružičaste boje, nakita svake božje vrste, od onih od olova i medi livenih do onih najlepših i najfinije izrađenih od najčistije srme koja se kroz onaj stakleni poklopac malenog izloga beli kao mleko, a tamo dalje na tezgi poređani čekaju na kupce: kositreni čiraci mali i veliki, sanovi žutosjajni s isto takvim poklopcima i podmetačima, sinije od livene medi, male kao običan tanjir ili velike gotovo kao prednji točkovi u kolima, pa žuti livani zerfovi, crvene pljosnate turske lulice i noževi istočni, pa kamiši, dulci, palidrvcad, pa čaše male i velike, ponajviše sa zlatnim ivicama i šarenim cvetovima, pa… ali ko bi vam znao sve to izređati od one prve do one poslednje sitničice

Milorad Popović ŠAPČANIN, 1877. godine

Sa izgradnjom Hisara a odmah potom i nove niške Tvrđave, u prvoj polovini 18. veka počela je brža izgradnja Niša na levoj obali Nišave i prebacivanje težišta Niša na tu stranu, jer se grad sve više uvećavao novim stanovništvom. Istovremeno Počev od tvrđave pa preko nišavskog mosta, duž ondašnjeg poljskog puta koji je vodio za Goricu i Gabrovac počela se produžavati i širiti niška čaršija a u njoj buduća glavna ulica, i to najpre pravcem prema Arnaut-pazaru (današnjem Trgu kralja Aleksandra) i odatle prema hrišćanskom delu varoši i pravoslavnoj crkvi.

Tako je na trasi puta od Mehmed-pašinog mosta do podnožja Gorice, Svetonikolskom brega i prema selu Gabrovac, iz pravca Pašine džamije, počela da se širi glavna zanatsko-trgovačka ulica Niša, pod nazivom „Pokrivena čaršija”, današnja Obrenovićeva ulica. Naziv ulice nastao je,

...po isturenim nastrešnicama (strehama), koje su se nadvijale nad ulicu, štiteći kupca i prolaznika od sunca i kiše i pribijajući ga bliže robi i dućanima (ćepencima); isturene nastrešnice u dva reda stvarale su prizor pokrivenosti čaršije što je doprinelo stvaranju ovog naziva.

Osman-paša je za svoje vladavine u Pokrivenoj čaršiji i njenom okruženju, u bočnim sokacima, izgradio 98 prodavnica.

Trasa Pokrivene čaršije u uoči osloboćenja Niša od Osmanlijskog carstva pružala se od Tvrđave, preko prostora Paša-džamije do jarka (današnje raskršće Obrenovićeve i Nikole Pašića), a odatle je držeći se jarka, skretala na Arnaut pazar (današnji Trgovi Kralja Aleksandra ujedinitelja i Pavla Stojkovića) odakle je izbijala na današnje raskršće Dušanove i Obrenovićeve ulice, a zatim se nastavljala u pravcu Saborne crkve. Izmeću jarka (današnjeg raskršća Obrenovićeve ulice i Nikole Pašića) i današnjeg raskršća sa Dušanovom ulicom,

Pokrivena čaršija se rasplinjavala i rasprskavala u haotičan splet krivudavih orijentalnih ulica, uličica i ćorsokaka među ovima današnji Kazandžijski sokak (Kopitareva ulica) bio je u zanatsko-trgovačkom smislu podjednako važan koliko i sadašnji, deo Obrenovićeve od Nikole Pašića do Dušanove. Ovaj deo Obrenovićeve ulice, u današnjem obliku zapravo nije ni postojao. Njegovo ispravljanje izvedeno je posle oslobođenja od Turaka, a definitivno uobličeno 1883/85. godine.

Mehned-pašin most s kraja 19. veka (na slici dole desno) od koga se prema džamiji i brdu Gorica pružala Pokrivena čaršija, preteča današnje Obrenovićeve ulice, i oko nje haotičan splet krivudavih orijentalnih ulica, uličica i ćorsokaka

Kako je verska tolerantnost u Nišu uvek bila na zavidnoj visini, Pokrivena čaršija je bila tri dana u nedelji potpuno ili delimično bila zatvorena. Muslimani, dakle Turci, su zatvarali svoje radnje petkom, Jevreji subotom, a pravoslavni (Srbi i Cincari) nedeljom. I kako su oni bili u većini, to je uvek nedeljom čaršija bila potpuno zatvorena.

Ulica je bio osvetljen u noći retkim uličnim fenjerima, koji su škiljili i simbolički je osvetljavali, pa kad bi kakva porodica išla noću u posetu nekim svojim poznanicima i prijateljima ili se vraćala iz poseta, obično bi izmećar ili jedan od mlađih muških članova nosio napred upaljen fenjer i tako osvetljavao put ostalima.

Kolovoz u ulici, prvobitno je bio kaldrmisan krupnijim rečnim kamenom, a sa strane kolovoza su bili izrađeni trotoari. Trotoari se nisu odlikovali širinom, ali su bili uzdignutiji od kolovoza i prema njemu oivičeni kamenim ivičnjakom, koji je, čvrsto povezivan, oštro odsecao trotoar od kolovoza. Sam trotoar je bio popločan širokim kamenim pločama. Zbog velikog prometa kaldrma je bila uvek izrivena, sa mnogo neravnina i rupača. A takvo stanje kaldrme potpuno je shvatljivo kad se zna da se Pokrivena čaršijom, kao glavnom ulicom, kretao silan teret, koji je neprekidno unošen u i iznošen iz nje.

Razvoj ulice nakon oslobođenja Niša od Osmanlija

Srpska vojska na čelu sa knezom Milanom ulazi u oslobođeni Niš, 11. januara 1878..

Vinterov plan iz 1878. po kome je počela rekonstrukcija Obrenovićeve ulice

Borbe za oslobođenje Niša od Osmanlija, Kneževina Srbija otpočela je 29. decembra 1877. Knez Milan Obrenović je ušao u Niš 11. januara 1878. godine. Članom 3 Sanstefanskog sporazuma Niš je pripojen Kneževini Srbiji. U periodu od oslobođenja do Majskog prevrata Niš je često nazivan Druga prestonica Srbije.

Nakon oslobođenja Niša od Osmanlija, 1878. godine, „Pokrivena čaršija”, koja je i dalje glavna ulica Niša, prvo je dobila u skladu sa novim istorijskim uslovima novo ime Obrenovićeva, zadržavši ga sve do Drugog svetskog rata, mada je za sve vreme, pa i danas u narodu bila poznata kao „Glavna čaršija” ili danas „Glavna ulica”.

Pokrivena čaršija, svoj novi izgled počela je da poprima s proleća 1879. godine, na osnovu „Projekta za regulaciju varoši Niša", koji je do 25. avgusta 1878. godine uradio Vinter. Najpre je porušena Paša-džamija a grobovi oko nje su uklonjeni. Potpomje nova niška vlast naredila vlasnicima dućana da se izmeste na novu regulacionu liniju prema zahtevima Vinterovog regulacionog plana.

Godinu dana nakon oslobođenja Niša, prema putopisnom izdanju „Putovanje po novoj Srbiji” Sretena L. Popovića (beogradskog književnika i sudija kasacionog suda, putujućeg putopisca po novoj Srbiji, odmah posle Srpsko-turskog rata i oslobođenja južnih krajeva Srbije), godine 1879. godine prostor u Obrenovićevoj ulici je izgledao je ovako:

Mnoge zgrade (su) porušene … čitav krš od ruševina...i sav taj lom, po većoj časti turske kuće i dućani nije nastao od srpskog bombardovanja...veće da se novoj vlasti ne dopadaju mali i niski dućani...i...pred dućanima nastrešnice, koje zatvaraju i kvare izgled i ne puštaju unutra svetlost. A oni Turci, koji se nisu još iselili i sami dobivši kiriju za svoje zgrade, ruše staro. Prepravljaju: od dosadašnja tri do četiri mala dućana (grade) velike i prostrane kafane i gostionice itd. Vidim da se na sve strane živo radi.

Tako je orijentalna Pokrivena čaršija brzo posle oslobođenja od Turaka počela menjati svoj lik i to u svim pravcima, što se ogledalo u izraženoj koncentraciji bogatijih trgovačkih i zanatskih firmi i prodavnica, tako da je ulica doživela transformaciju u pogledu:

• Vlasništva i funkcije (u smislu definitivnog prelaza čaršije u ruke srpskih, a zatim i jevrejskih trgovaca i zanatlija),
• Kompozicije (širenja i ispravljanja trase).
• Arhitekture izražene kroz napuštanje ćepenaka sa produženim nastrešnicama, i orijentacijom na, uglavnom, skromne patrijahalne dućane po obrascima karakterističnim u drugim srpskim gradovima.

Time je s kraja 19. i s početka 20. vek ulica postepeno dobijala novi lik odslikavajući u urbanom, kompozicionom i arhitektonskom izgledu i izrazu, snagu i moć zanatlija i trgovaca u Nišu.

Vidljivi oblik i izražavanje ovih promena ogledalo se u izraženoj koncentraciji bogatijih trgovačkih i zanatskih firmi, prodavnica, hotela i drugih ugostiteljskih objekata. Počev od Trga kralja Milana do pravoslavne crkve, sa obe strane ulice, osnivane su različiti zanatsko-aloprodajni objekti, zatim gostiteljski objekti (među kojima su se isticali kafana „Berlinski", preimenovana potom u Rajhlov hotel „Ruski car" - danas bioskop „Vilin Grad", bivši bioskop „Istra"), dvadesetak kujundžijskih radnji, menjačnica (koje su držali Jevreji), barberskih radnji i zanatskih radnji svih vrsta. Ulicom je u tom periodu dominirala apoteka Okoličanji" koja je bila jedna od retkih zgrada na dva sprata.

U pravcu sever jug od Dušanove ulice prema sabornoj crkvi sa desne strane ulice, izgrađeno je nekoliko savremenih kuća radnji: apoteka „Dubravski", Kalčina kujundžijska radnja, „Morenina" trgovačka kuća, „Trgovačka kuća", uvučena u Ćir-Kostin sokak, reprezentativna Hristodulova kuća iz turskog doba i na uglu poznata Čohadžićeva kafana na sprat Marger", građena oko 1870. U ovoj kafani skupljali su se niški intelektualci (Stevan Sremac, kao i drugi profesori Gimnazije i Učiteljske škole, niški glumci i lovac Kalča). Preko puta ove kafane je bila „Švajcarija”, a u blizini i „Šumadija”. i kafana „Esnaf”, iz 1880, koja je bila sedište niških zanatlija i radnika.

• Neki od istorijskih objekata u Obrenovićevoj ulici
• 
  Kafana „Marger”
• 
  Kuća Hristodulovih
• 
  Rajhov hotel „Ruski car”

U građevinskom nizu sa leve strane od Dušanove ulice ka sabornoj crkvi, nalazile su se pored drugih radnji abadžijska radnja „Braća Aronče", prodavnice pogrebne opreme, trgovačka kuća Adži-Mikalovih, prodavnica mekika, kuća kapelnika vojne nuzike Mite „bandiste", „Sartinova" pekara i sasvim do crkve pitoreskna Krivokapićeva kuća na sprat sa velikim čardakom.

Ulica između dva svetska rata

Sledeće značajnije promene u Obrenovićevoj ulici dogodile su se između dva svetska rata, kada su ondašnji gradski čelnici i urbanisti nastojali da postignu značajnu koncentraciju bogatijih trgovačkih i zanatskih firmi i prodavnica. Pored ostalih zahvata, promene je doživeo objekat na uglu ulice Nikole Pašića i Obrenovićeve (na zapadnoj strani), kada je do temelja srušena 1918. godine prizemna zgrada u kojoj je pre Prvog svetskog rata radila „Zelena gimnazija", i umesto nje jizgrađena kafana „ Srpska kruna".

Obrenovićeva ulica 30-tih godina 20. veka, sa mnogobrojnim zanatskim radnjama i prodavnicama

Posle 1933. godine, za stanove sa prizemnim radovima izgrađeno je nekoliko velikih višestepenih zgrada. Tako su nastale Andonova, Igina, Nisimova i druge palate, mešu kojima je bila i radionica i prodavnica nameštaja Lazara Tomića. Među ovim palatama posebno se isticala palata Andonović, poznatog niškog trgovaca Andona Andonović, koji je bio jedan od najvećih uvoznika odeće iz Italije, Francuske, Engleske, Grčke i drugih zemalja. Ovo prekrasno arhitektonsko zdanje sazidano je u duhu francuskog neoklasicizma, na dva sprata sa balkonom duž celog sprata i ogradom od kovanog gvožđa. Cela fasada je pokrivena dubokim reljefom, na kome su se posebno isticali pilastri i kapiteli, kao i lepa figura nagog muškarca koji drži vrećuu u jednoj ruci, kao znak bogatstva, a u drugoj skiptar, znak moći i simbole bogate kuće.

U ulici je između dva rata po prvi put zamenjen kolovoz, pa je umesto neravne turske kaldrma, Obrenovićeva 1932. godine dobila za ono vreme savremenu podlogu od granitnih kocki.

Ulica od završetka Drugog svetskog rata do danas

Nakon oslobođenja Niša 14. oktobra 1944. godine i oslobođenja Jugoslavije 1945. godine, ulica je u čast pobede u ratu dobila nov naziv: Ulica Pobede, koji je nosila sve do 1976. godine, kada je u opštoj komunističkoj euforiji za veličeanje lika i dela Josipa Broza dobila naziv: Ulica Maršala Tita. Istovremeno nastupile su i krupne arhitektonske, urbanističke, sadržajne i strukturalne promene, pre svega u oblasti vlasništva (prelazak stambenih objekata, zanatskih, trgovačkih i ugostiteljskih radnji u društveno vlasništvo).

U ovom periodu prvo se počelo sa izgradnja robne kuće Beograd, koja je trajala 10 godina, zatim je stara niška gimnazija preuređena u bioskop Pionir, a izgrađen je i veći broj novih stambenih objekta. Zanateske radnje su pretvorene u savremene prodajne prostore, a otvoreno je i nekoliko poslastičarnica, bifea i kafana, među kojima je bila najpoznatija kafana Kalča. Hotel „Ruski car” je jednim delom porušen (izuzev bioskopske sale), a na njegovo mesto je sagrađena novi objekata, a u sačuvanoj sali novi savremeni bioskop ( koji je kroz istorijska zbivanja menja ime:počev od onog Ruskog „Volga”, zatim u vreme Inforbiroa „Istra” i na kraju po raspadu Jugoslavije, „Vilin Grad”).

Urbanistička i arhitektonska ešenja koja su aktuelizovala obnovu ulice tokom sedme i osme decenije 20. veka bila su praćena velikim poduhvatima, sa ciljem da stvore nove urbanističke sadržaje. Prvo je srušen bioskop „Pionir” i na njegovom mestu izgrađena je zgrada osiguravajućeg zavoda „Dunav” i trgovačkog kompleksa „Pionir”. Sledilo je novo rušenje neuglednih zgrada i izgradnja novih stambenih objekata, prodavnica i stambeno-poslovnih centara:

• Stambeno-poslovnog centra „Kalča” (na uglu Obrenovićeva i ulice Nikole Pašića).
• Stambeno-poslovnog centar „Gorča” (koji je okružio sa zapadne i gornje strane sačuvane objekte centranog dela trgovačkog jezgra Obrenovićeve ulice).
• Stambeno-poslovni centar „Srbija” (na uglu Obrenovićeve i Dušanove ulice).

• Neki od savremenih objekata u Obrenovićevoj ulici
• 
  Prvobitni izgled trgovačkog kompleksa „Pionir”
• 
  Tržni centar „Forum”(nekada „Pionir”)
• 
  Stambeno poslovni centar „Gorča”
• 
  Tržni centar „Srbija”

Potom je 80-tih godina 20. veka sledila velika parterna i podzemna rekonstrukcija Obrenovićeve ulice. U nekoliko faza izgrađen je podzemni poslovno-tržni centar koji je vertikalno povezan sa svim važnim poslovnim obkjektima u Obrenovićevoj ulici. U prolazu koji se prostire celom dužinom Obrenovićeve ulice smešteni su mnogobrojni sadržaji, i prijatno šetalište „podzemnim svetom” Obrenovićeve ulice u nepovoljnim vremenskim uslovima. Po završetku rekonstrukcije ulica je pretvarena u pešačku zonu, i dobila je lepo uređen trg sa gradskom česmom u središnjem delu ulice na raskrsnici sa ulicom Nikole Pašića.

Tržni centar Kalča, svojim položajem arhitekturom i izgledom najznačajniji je objekat u Obrenovićevoj ulici

Literatura

• Sreten L. Popović: Putovanje po novoj Srbiji, SKZ, Beograd, 1950, 273.
• Vinter: Projekat za regulaciju varoši Niša, Niš, 1878, vlasništvo Narodnog muzeja u Nišu.
• Jovan Ćirić Iz topološke istorije Niša, Zbornik Narodnog Muzeja Niš, br. 6-7, 1991