Википедија

Otpor građanstva u okupiranoj Srbiji

Otpor građanstva u okupiranoj Srbiji bio je oblik pružanja pasivnog i oružanog aktivnog otpora nastao u Drugom svetskom ratu, kod dela građanstva ali i stanovništva Srbije usled nemirenja s porazom u Aprilskom ratu, kapitulacijom „u ratu bez rata“ ili kako ga neki nazivaju „nedovršenim ratom“, okupacijom i gubitkom slobode.

Unutar odluke da se pruži otpor došlo je do podela među građanstvom i stanovništvom Srbije, pa se otpor ispoljio na trostruki način, kao: pasivni otpor građanskog društva, aktivni otpor antifašističkih snaga srpskog građanstva i snaga negrađanske, komunističke orijentacije.[1]

Raslojavanje građanstva Srbije u okupiranoj Srbiji uredi

Pored regularnih vojski stranih okupatora ili novoprograšenih država na ruševinama Kraljevine Jugoslavije, u toku Drugog svetskog rata u Srbiji i rasparčanoj Jugoslaviji postojala su dva oružana pokreta, Jugoslovenska vojska u otadžbini (JVuO ili Ravnogorski pokret, četnici Dragoljuba Draže Mihailovća, rojalistički pokret) i partizanski pokret (Narodnooslobodilačka Vojska Jugoslavije) pod rukovodstvom KPJ i njenog genseka Josipa Broza Tita. I jedan i drugi pokret su imali jednu jedinu zajedničku crtu, a to je bila želja za izbacivanjem iz zemlje svih stranih okupacionih vojski, ali samo kao preduslov za realizaciju svojih ideološko-političkih pa i nacionalnih posleratnih planova i konačnih ciljeva. Stoga ova dva pokreta nisu mogla da funkcionalno sarađuju u nekakvoj zajedničkoj borbi protiv okupatora ni nakon formalnog usmenog dogovora o zajedničkoj borbi (sklopljenog između Tita i Draže) 19. septembra u Struganiku i (dopuna sporazuma na insistiranje komunista) 26. oktobra 1941. godine u Brajićima.

Srpsko građanstvo koje je ušlo u Drugi svetski rat i okupaciji, sa brojnim nasleđenim podelama, bilo je izloženo još jednoj podeli u okviru nastalih oružanih pokreta, tako da su nastale i nove podele unitar građanskog društva i stanovništva Srbije na:

Najveći deo građanstva je, zbog strogog režima okupacije, u kojoj je zbog represije, stradanja, pritisak, i prirode aktivnog otpora, bio primoran na „pasivnu saradnju“ i iznalaženje strategija preživljavanja. U isto vreme, kad god se nekom građaninu pružila prilika, on je pokazivao pasivnu rezistenciju, iskazujući time da okupaciju shvata kao privremeno stanje. Time je u najvećoj meri, dobar deo građanstva prećutno podržavalo otpor, pre svega otpor koji je pružao Ravnogorski pokret. Zato savremeni srpski istoričari smatraju da je za vreme čitavog rata većina građanskog društva u Srbiji (koje je imalo različita viđenja prema svim pitanja, kako nasleđenim poput nacionalnog pitanja, unutrašnjeg uređenja, tako i prema onima koja su iskrsla sa ratom i okupacijom, kao što su odnos prema okupatoru, otporu KPJ, jugoslovenskoj državi, saveznicima, prošlosti i budućnosti),[2] ostalo je ogromnim delom antikomunističko i pre svega ravnogorsko,[3][4][5][6][7] na šta su umnogome uticali i ovi stavovovi KPJ od početka njenog delovanja, kade je svoj odnos prema građanstvu gradili na marksističkoj ideologiji,i shodno njoj, sva složenost i slojevitost društva svedodila na postojanje dve klase, buržoaziju, odnosno građanstvo i proletarijat i njihove ekonomske odnose,[8] i rešavanju nacionalnog pitanja.

Iako ni za jedan deo (ili struju) srpskog građanstva nije bilo dileme da će se rat završiti, u pojedinim građanskim grupama stvoreni su različiti koncepti države i društva, koji su iskazivali ideje, viđenja i planove za vreme posle kraja rata i okupacije. A to razmišljanje nametalo je različite puteve i poglede u odnosu na budućnost, koja je bila u neposrednoj vezi sa „sadašnjošću“ i stanjem u kojem se građanstvo u Srbiji našlo pod okupacijom, ali i u vezi sa „prošlošću“ i odnosom prema predratnom građanskom društvu.[1]

Ravnogorci su smatrali da treba obnoviti stare srpske vrednosti, a komunisti koji praktično nisu imali prošlost okrenuli su se u potpunosti budućnosti; i oni se na prošlost ne pozivaju, bar ne u pozitivnom smislu, jer njihova prošlost jeste Sovjetski Savez i njegova revolucija.[9]

U svakom slučaju, podele koje su nastale u odnosu prema okupatoru, samo jednim delom, generisale su i idejna i ideološka viđenja budućeg razvoja države i društva, i napora koji treba uložiti u njegov razvoj, što je izrodilo praktično tri puta u ponašanju građanskog društva:

Put kolaboracije

Ovaj put zasnivao se na odustajanju od Jugoslavije i osnivanju „Nove Srbije“ u kojoj bi se rešilo srpsko pitanje u okviru nemačkog „novog evropskog poretka“.[10][11][12][13][14]

Ravnogorski put

Zasnovan na restauracija Jugoslavije. Ovaj put na samom početku imao je neke predstave o tome kakvu državu žele pristalice građanskog društva. Jednim delom na njihovo opredeljenje su uticali događaji pred rat, pre svega, stvaranje Banovine Hrvatske, a potom, u toku rata, genocid u NDH, kao i suparnički, komunistički pokret.[15][16]

Naroodnooslobodilački put

Ovaj put vodio je ka stvaranju „nove Jugoslavije“ Njega su činili građani okupljeni oko KPJ koja je tokom rata iskoristila narooslobodilački put za stvaranje „nove države“, a samim tim i za rešavanje srpskog pitanja. KPJ je u rat ušla kao stranka jugoslovenske orijentacije, iako se pre toga (pre 1935) borila za razbijanje države i bila njen ogorčeni protivnik. Ona je u narodnofrontovskoj fazi, zbog odbrane od fašizma kao najvećeg neprijatelja, zapravo odustala od razbijanja Jugoslavije.

U okviru ova tri puta koja su bila na raspolaganju srpskom građanstvu, pojedine grupacije građanskog korpusa oprediljavale su se i za različite načine otpora.[17]

Oblici otpora srpskog građanstva okupatoru uredi

 
Jedan od oblika pasivnog otpora bio je izbegavanje obaveze službe radom, i pored preteće opasnosti od kažnjavanja zatvorom

Unutar odluke da pruži otpor došlo je do podela među građanstom i stanovništvom Srbije pa se otpor ispoljio na trostruki način, kao:

  • pasivni otpor građanskog društva
  • otpor antifašističkih snaga građanske orijentacije i
  • otpor antifašističkih snaga negrađanske, komunističke orijentacije.[18]

Pasivni otpor građanskog društva uredi

Iako je strategija iščekivanja i neopredeljivanja, bila u podsvesti većeg dela građanskog društva u Srbiji, ipak je to bila samo prividna stvar. Naime pažljivija analiza pokazala je da su se iza „neopredeljivanja“ zapravo krile najrazličitije forme pasivnog otpora i iskazivanja nemirenja sa postojećim stanjem okupacije.

Dakle, najveći deo srpskog građanstva je, u atmosferi prepunoj „straha i nade,“ iščekivao je kraj okupacije i rata razrešenjem koje bi obezbedili Saveznici. Ne želeći da se aktivno opredeli za bilo koju stranu, on se n neki način pasivno, opredelio samim tim što je odbijao da stane uz strategiju kolaboracije, kao aktivnog čina. Možda se isto može reći i za pasivni otpor, u kome je deo građanstva pronašao svoje načine da iskaže nemirenje i otpor sa postojećim stanjem okupacije. Kroz sve to on je pokušavao da preživi surovu svakodnevicu, obezbedi hranu za sutra, izbegne hapšenje, i istovremeno ublaži svoju patriotsku savest.[18]

Iako je nastojao da ostane van građanskog sukoba, srpsko građanstvo se prećutno nalazilo na liniji otpora koju je pružao pokret Draže Mihailovića. Za taj deo građanstva nakon oslobođenja Srbije, nastupio je težak period kada je nanovo morao da se opredeljuje, ako nije želeo da postane u najmanju ruku politički sumnjiv.[18]

Glavne karakteristike uredi

Glavne karakteristike ovog otpora bile su:

  • Ispoljavanje političkog stava na ličnom nivou — koji iako možda nije značio mnogo na širem planu otpora, građanskim pripadnicima pružao je nužno samopouzdanje da izdrže okupaciju, hrabrio ih u teškim trenucima, potiskivao apatiju i drugo.
  • Prikrivanje radio aparata i tajno slušanje zabranjenih radiostanica poput emisija Radio Londona i Moskve, kao oblika usmenog otpora „propagande“, u kome su građani koji nisu imali radio aparat učestvovali tako što su odlazili kod suseda ili prijatelja da slušaju ili su tražili da im se vesti prepričaju.[a]
  • Izmišljanju i prepričavanju šaljivih i sujeverenih priča, predskazanja i proročanstava — kroz koje je takođe ispoljavao otpor okupatoru i domaćoj upravi. U njima se predviđao kraj rata, slom Nemačke i pobeda Saveznika, ali i karikirao okupator i domaća uprava, njihove mere, osvetljavale njihove slabosti i izvrgavale podsmehu. Vicevi i šale imale su ulogu u iskazivanju političkog stava i podsticanju nemirenja i otpora okupatoru.[20]
  • Izbegavanju obavezne službe rada — ovim činom brojni građanski pripadnici pokušavali su (i pored činjenice da se taj čin kažnjavao zatvorom od najmanje jedne godine) da izbegnu i obaveznu službu rada, i to su shvatali kao otpor protiv „robovanja neprijatelju“.
  • Odbijanje govorenja nemačkog jezika, i držanje predavanja na Nemačkom jeziku.
  • Izmenjen lični (fizički) izgled — kao poseban primer političkog stava i otpor, koji se na taj način iskazivao preko fizičkog izgleda. Ispoljavali su ga pripadnici mlađe generacije građana. Oni su, prema jednom izvoru, nosili frizure koje su podseće na „sving – entuzijaste u Carigradu“. To je frizura u kojoj se kosa ne šiša na potiljku, tako da njena dužina prelazi kragnu kaputa. Na taj način su otvoreno, iskazivali svoju privrženost Draži Mihailoviću, čiji su borci, kao i on sam nosili duže kose.[21]

Otpor antifašističkih snaga građanske orijentacije uredi

 
Nemački plakat iz 1942. u vreme kada su jedinice JVUO izveli veliki broj diverzija i sabotaža na železnici, uništavajući oružje, municiju i ratnu spremu koje su Nemci odvozili za svoje trupe u Africi.

U okviru ovog pokreta otpora, uslovno rečeno, razvila su se dva centra otpora: srpsko političko krilo u jugoslovenskoj vladi i Ravnogorski (četnički) pokret Dragoslava Draže Mihailovića.[18]

Glavne karakteristike uredi

Glavne karakteristike ovog otpora bile su:[18]

  • Razbijenost pokreta na delove, jer se prvi centar srpskog građanskog otpora okupatoru nalazio posle aprilskog sloma 1941. godine u emigraciji, a drugi deo nekoliko grupa koje su odbijale da prihvate poraz.[22] Među njima je najznačajniju grupu predstavljala grupa oficira na čelu s pukovnikom Dražom Mihailovićem koja se okupila na Ravnoj Gori maja i juna 1941. godine.
  • Okupljanje aktivno i pasivno najvećeg dela srpskog građanstva.
  • Težnja za obnovu monarhijsko-građanskog društva i obnovu Kraljevine Jugoslavije.
  • Okrenutust ka spoljnopolitičkom smislu zapadnim demokratijama, uz pomno praćenje odnosa u savezničkoj koaliciji.
  • Defanzivna strategija borbe.
  • Zaksenelo stvaranje idejno-političkog programa, jer se smatralo da pokret ima prevashodno vojni karakter otpora. To je rezultovalo zakasnelim stvaranjem idejno-političkog programa za koji bi se pokret borio, i koji je dosta kasno osmišljen tek početkom 1944. godine, na Svetosavskom kongresu u selu Ba kod Gornjeg Milanovca.[b]
  • Antikomunizam, koji je bio jedna od glavnih sastavnica pokreta. Zadržan od ranije prema komunistima i partizanskom pokretu rezervisan i neprijateljski stav, jer su pripadnici srpskog građanstva, kao i ranije, u njima videli neprijatelje srpstva i srpskog naroda. Kao i njihovo rešenje nacionalnog pitanja koje je duboko ugrožavalo interese srpskog naroda, a srpsko građanstvo je proglašavano za „ugnjetavačko“, „velikosrpsko“ i „hegemonističko“.
  • U odsutnom trenutku ovaj otpor je karakterisala vojska bez snage i jakog vođstva, pred rasulom, sa komandantima nedoraslim situaciji, vojska koja je, uz to, ostala i bez idela i revolucionarnih težnji, ali i bez podrške saveznika.[23]

Problemi i slabosti uredi

Jedana od glavnih problema sa kojima su se suočavale antifašističkih snaga građanske orijentacije, bio je rad u raščlanjenim uslovima u otporu antifašističkih snaga građanske orijentacije, nastalim u oštrim ideološkim, političkim, materijalnim, moralnim podelama koje su ostale i bez jasnog uporišta u borbi sa revolucionarnim snagama koje su želele nestanak srpsko građanstvo. U tim uslovima srpski građanski predstavnici ne samo da nisu imali podršku stvarnih snaga kakvu su im mogli pružiti monarhija i vojska (sa kojima su se u prošlosti znali i sukobljavati) već i u monarhiji koja je bila slaba, oličena u kralju Petru II, (koji je bio, kako su to zabeležili neki savremenici, „dete s titulom kralja, a bez zrelosti“) a samim tim i bez snage da se nosi sa teškim odgovornostima koje je nametala okupacija zemlje i izbeglištvo.[24]

S druge strane, jedan od probelema nastao je u krugovima srpskog građanstva u kome nije bilo puno pobornika „povratka na staro“, bar ne u obliku u kom je društvo egzistiralo pre rata; ograničena demokratija tridesetih ispunjena brojnim političkim, društveno-ekonomskim suprotnostima što nije nudilo zadovoljenje u ratu povećanih očekivanja ni društva a ni srpskog građanstva.[25]

Osim toga, iz korpusa jugoslovenskog i srpskog građanstva, trajno je izbačeno preko 80% Jevreja, a i nemali broj srpskog građanstva je stradao na različite načine u ratu, tako da je bez obzira na sve razlike, građanstvo ostalo bez dovoljnog broja i snage da se suprostavi ne samo okupatorskima, već i snagama koje su želele njegovo potiskivanje. Otpor ovog korpusa opterećivala je i prisilna mobilizacija, nejedinstvena struktura, rivalstvo komandanata, borba oko vlasti i uticaja, teritorijalni karakter, veliki broj vojnih obveznika samo na papiru.[18]

I na kraju jedan od ključnih problema je taj što je Vojska, na čelu sa Dražom Mihailovićem, bila već od 1943. godine kompromitovana u očima svetske antifašističke koalicije i ubrzo je potisnuta kao činilac s kojim se moglo računati da u budućnosti bude protivteža partizanskom pokretu. Pobedu je odnela narodnooslobodilačka strategija KPJ i parola „nema povratka na staro“.[18]

Otpor antifašističkih snaga negrađanske, komunističke orijentacije uredi

 
Poziv za pristupanje antifašističkim snagama negrađanske, komunističke orijentacije

Ova vrsta otpora bila je vezan za Narodnooslobodilački pokret (partizane) i Komunističku Partiju Jugoslavije. Na početku rata partizanima su prvo prišli ljudi iz gradova, najpre komunisti i članovi SKOJ-a, njihovi simpatizeri ili pristalice iz redova studenata, đaka, radnika. Nakon ustanka pokretu je prišao i veliki broj seljaka, tako da će od septembara 1941. godine najveći broj partizana biti poreklom sa sela.[26]

Iako je najveći deo oficira Kraljevine Jugoslavije sa prostora Srbije stao uz četnički pokret, izvestan broj je što zbog ofanzivne strategije u borbi protiv okupatora što zbog rodoljublja i ideološke „mekoće” prišao partizanima.[27][v]

Glavne karakteristike uredi

Glavne karakteristike ovog otpora bile su:[18][28]

  • Organizaciono čvrsto uređen pokret oko jezgra koje su činili komunisti.
  • Okupljanje širokih narodnih masa — uz podršku samo izvestnog broja predstavnika građanstva (uglavnom levo orijentisanih građanskih pripadnika).
  • Težnja da se kroz rat sa okupatorom, ili pored oslobodilačkog rata, izvede i socijalna revoluciju za temeljnu promenu društva. A ta promrna zasnivala se na potiskivanju građanstva kao klase, rušenju građanskog društva i kapitalizma.
  • Oslanjanjanje na Sovjetski Savez — kao glavnog saveznika u ratu.
  • Ofanzivna strategija borbe — zasnovana na narodnooslobodilačkog strategiji koja nije marila za žrtve, što se poklapalo sa shvatanjem komunista da su u borbi protiv okupatora žrtve nužne, ali i da nema uzmicanja.
  • Čvrsta organizacija, spremnost na žrtve i slično, što je značajno doprinelo kasnijem uspehu pokreta.
  • Jasno definisan nacionalni program — koji je bio i jedna od glavnih tački sporenja sa četnicima, u kome su partizani bili za obnovu Jugoslavije na principu ravnopravnosti svih naroda i na principu federativnog uređenja. Pod ovim vidom narodnooslobodilačke borbe partizani su spajali nacionalnu i socijalnu emancipaciju jugoslovenskih naroda — program revolucionarne smene vlasti u uslovima oslobodilačkog i građanskog rata.
  • Pomno praćenje odnosa u savezničkoj koaliciji.

Napomene uredi

  1. ^ Dejan Medaković ih se sećao kao „malih oaza duhovnog otpora“, kao mesta koja su odražavala solidarnost i pružala snagu.[19]
  2. ^ Razlog za nedostatak idejno-političkog programa, se nalazio kako u njegovom nepoverenju u političare i političke partije, tako i u potrebi da pokret ima najširu osnovu tj. nacionalni karakter bez stvaranja partijskih podela, koje su bile najmanje potrebne u uslovima okupacije i rata.[18]
  3. ^ Karakterističan je primer generalštabskog majora, Arse Jovanovića, koji je izbegao zarobljavanje i praktično od početka učestvovao u pripremama ustanka u Crnoj Gori.[18]

Izvori uredi

  1. ^ a b B. Petranović, „Političke snage Srbije 1941. i njihove podele“, Istorijski glasnik, 1-2/ 1992, Beograd 1992, 75
  2. ^ Nataša I. Milićević, Srpsko građanstvo u okupiranoj Srbiji 1941-1944. Doktorska disertacija Arhivirano na sajtu Wayback Machine (12. februar 2018), Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet Beograd. (2016). str. 1—2.
  3. ^ Vladislav B. Sotirović, Antisrpski karakter Komunističke Partije Jugoslavije , Serbian Studies Research , Vol. 3, No. 1, Novi Sad, 2012, pp. 73−88 .
  4. ^ Sergije M. Živanović, Treći srpski ustanak, knjiga treća, Novi pogledi, Kragujevac, (2000). str. 19−24
  5. ^ Branko Petranović, Istorija Jugoslavije, 1918−1988, NOLIT, Beograd. (1988). str. 32.
  6. ^ Ivo Banac, The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics, Cornell/Ithaca/London. (1984). str. 58.
  7. ^ Miodrag Zečević, Jugoslavija 1918−1992. Južnoslovenski državni san i java, Prosveta, Beograd, 1994.
  8. ^ Nataša I. Milićević, Srpsko građanstvo u okupiranoj Srbiji 1941-1944. Doktorska disertacija Arhivirano na sajtu Wayback Machine (12. februar 2018), Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet Beograd. (2016). str. 55.
  9. ^ Pero Simić, Zvonimir Despot, Tito. Strogo poverljivo. Arhivski dokumenti, Službeni glasnik, Beograd, 2010.
  10. ^ N. Popović, Koreni kolaboracionizma, Beograd 1991
  11. ^ Milan Đ. Nedić, „Srpski put“, Srpski narod, 6. jun 1942, 1.
  12. ^ Milan Đ. Nedić, „Jugoslavija je mrtva...“, Srpski narod, 10. jul 1943, 1.
  13. ^ „Počeo sam gotovo bez ičega, imao sam samo deset prstiju...“, 49-50, u: Moja reč Srbima. Govori Milana Nedića 1941-1944, Beograd 1944; Novo vreme, 15. mart 1942, 3.
  14. ^ M. Borković, Kontrarevolucija u Srbiji. Kvinsliška uprava 1941-1944, 1 -2, Beograd 1979
  15. ^ „Svi Srbi na okup protiv Tita“, Novo vreme, 21. decembar 1943, 1
  16. ^ D. Mihailovića (M. Pavlović, B. Mladenović, , 206, 299-325; K. Nikolić, Istorija ravnogorskog pokreta... 2. str. 239–240
  17. ^ M. Borković, Kontrarevovlucija u Srbiji, 2, 226-228.
  18. ^ a b v g d đ e ž z i Nataša I. Milićević, Srpsko građanstvo u okupiranoj Srbiji 1941-1944. Doktorska disertacija Arhivirano na sajtu Wayback Machine (12. februar 2018), Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet Beograd, (2016). str. 87—118
  19. ^ D. Medaković, Efemeris II. str. 106.
  20. ^ Chad Brynt, „The Language of Resistance? Czech Jokes and Joke – telling under Nazi Occupation, 1943-1945“, Jurnal of Contemporary History, Vol. 41, No. 1 (Jan.) (2006). str. 133.–151.
  21. ^ AJ, 103-167-593.
  22. ^ Mirjana Stefanovski, Srpska politička emigracija o preuređenju Jugoslavije 1941-1943, Beograd (1988). str. 131–134
  23. ^ AV, Četniča arhiva (ČA), 77-5-17.
  24. ^ Branislav Gligorijević, Kralj Petar II Karađorđević u vrstlogu britanske politike ili kako je ukinuta monarhija u Jugoslaviji, Beograd 2005.
  25. ^ Borislav Pekić, Godine koje su pojeli skakavci II, Beograd 1989, 167.
  26. ^ Istorija građanskih stranka u Jugoslaviji II, 90.
  27. ^ Milovan Đilas, Revolucionarni rat, Beograd 1990, 50.
  28. ^ Klaus Šmider, Partizanski rat u Jugoslaviji 1941−1945, (2005)

Literatura uredi

  • Nataša I. Milićević, Srpsko građanstvo u okupiranoj Srbiji 1941-1944. Doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet Beograd, 2016.

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Отпор_грађанства_у_окупираној_Србији&oldid=26967832”