Википедија

Planinski masiv

Географска регија која садржи бројне геолошки повезане планине.

Planinski masiv, planinski lanac ili planinski vijenac, ili gorje, je naziv za geografsko područje koje se sastoji od niza međusobno povezanih planina. Planine i planinski masivi prekrivaju jednu petinu Zemljine površine.

Srednjookeanski greben je najduži planinski masiv na svijetu.

Osobine uredi

Planine u jednom masivu su najčešće isprekidane prijevorima i dolinama. Pojedine planine u jednom masivu ne moraju nužno imati iste geološke i petrološke osobine, iako najčešće imaju. Sklop masiva koji pripada nekom području naziva se planinski sistem.

Struktura uredi

Planinski masivi često imaju vrlo kompleksnu strukturu, pa zbog toga veći masivi imaju svoje vlastite podmasive kao masiv Apalači koji se u osnovi dijeli na tri podmasiva Sjeverni, Srednji i Južni Apalači.

Uzroci nastanka uredi

 
Austrijski Alpi zimi

Planinski masivi se formiraju kad se dvije litosferne ploče sudare, a rubovi ustreme u vis. Snaga tog izvijanja gura svaku ploču na onu drugu. Nakon što se ploče smire, planinski masiv je formiran. Nakon tog nastupa vrijeme - snižavanja, zbog erozije, koju uzrokuju vjetrovi, kiša, glečeri i lavine. To je razlog zašto su neki planinski masivi stjenoviti i šiljati, kao Stjenovite planine, a neki su zaobljeni i niski kao Apalači.[1]

Većina ljudi misli da su planine stalne i stabilne forme, ali one ili stalno rastu, ili erodiraju i nestaju. Apalači su nastali kao rezultat sudara Sjeverne Amerike sa Afrikom. Prije 500 miliona godina taj planinski masiv bio je najviši na svijetu, ali je zbog erozije sada puno niži.[1]

Sudar litosfernih ploča liči na sudar automobila, automobil se zbog siline udara skraćuje po dužini - i proteže u vis, ista se stvar događa i sa uzdizanjem planinskih masiva, kad se sudare dvije ploče.[1]

Tektonski procesi koji stvaraju planinske masive uredi

Planine, planinski masivi i visoravni - postoje, jer tektonski procesi koji ih stvaraju, rade to brže od erozije koja ih nastoji uništiti. Planine i planinske masive stvorili su (i stvaruju) u većini - tri glavna procesa: magmatizam, horizontalno skrućivanje zemljine kore koje se manifestira nabiranjem i rasjedanjem i zagrijavanje i termička ekspanzija velikih površina spoljašnjeg omotača Zemlje.[2]

U nekim oblastima, planinski masivi su formirani procesom skrućivanja kontinentalne mase, a ne sudaranjem dviju kontinentalnih ploča. Prije nekih 40 do 80 miliona godina, tako je nastao Stjenovite planine u Koloradu, Utahu i Vajomingu, a danas na taj način još uvijek rastu masivi Tjen Šan u Aziji i Atlas u sjevernoj Africi. U principu unutarkontinentalni masivi nastaju rasjedanjem.[3]

Sile i procesi koji stvaraju i nose planinske masive uredi

Planine i planinski masivi nastaju zahvaljujući tektonskim procesima, koji su ih stvorili i koji ih održavaju. Sa druge strane erozija, permanentno radi na tom da ih izravna i razgradi. Topografija planinskog pojasa ne zavisi samo od procesa koji formiraju planinski teren, već i o onim silama koje podržavaju takav tip terena, i od eroziono-tektonskih procesa koji ih nastoje uništiti.[2]

Dvije karakteristike stijena omogućuju stabilnost planina i planinskih masiva, a to su čvrstina i gustina. Kad stijene ne bi bile čvrste, planine bi se jednostavno istopile. Na suptilnom nivou, čvrstina materijala ispod planina može uticati na topografiju tla.[2]

U pogledu čvrstine i debljine - sloj litosfere jako varira oko Zemlje, od svega desetak do više od 200 km. Litosfera je puno čvršća od sloja na kom leži -astenosfere (pogledajte članak Tektonika ploča). Čvrstoća litosfere rezultat je njene temperature, debela litosfera postoji jer je spoljašnji omotač Zemlje relativno hladan. Hladna, zbijena, i zbog tog čvrsta litosfera može nositi veći raspon planina nego tanka litosfera, baš kao što debela ledena kora na jezeru ili rijeci, može bolje izdržati težinu ljudi nego tanka kora leda.[2]

U pogledu hemijskog sastava, a time i gustine - Zemljina kora je mekša od sloja na kom leži. Ispod okeana, tipična debljina kore je samo 6 - 7 km.[2] Po kontinentima je prosječna debljina oko 35 km, ali na pojedinim dijelovima može doseći do 60 - 70 km ispod visokih planinskih masiva i visoravni. Dakle, većina masiva i visoravni leži na debelom sloju kore. Uz određene izuzetke lakša kora pluta na čvršćem sloju, kao što ledenici plutaju po okeanima.[2]

Treba napomenuti da su kora i litosfera definisane različitim karakteristikama i ne predstavljaju isti sloj. Štaviše, varijacije u njihovoj debljini imaju različiti uticaj na topografiju iznad njih.[2] Neki planinski masivi i visoravni leže na debelom pojasu kore. S druge strane sloj litosfere ispod takvih područja, može biti tanak, ali njegova debljina ne igra značajnu ulogu u nošenju tog masiva. Ali ima masiva koji leže na debelim slojevima litosfere, koja se pod njihovom težinom uvija prema dolje. Zemljina kora je pod takvim masivima obično deblja od normalne, ali ne tako debela kao u slučaju kad je sloj litosfere tanak.[2] Dakle snaga litosfere nosi planinske masive i puno deblji sloj kore nego što bi to bio slučaj, da tog debelog sloja kore nema. Tako na primjer, Himalaji vrše pritisak na koru indo-australijske ploče, koja leži na sloju posebno hladne, guste litosfere koji je povijena prema dolje pod visokom težinom planina koje nosi. Debljina zemljine kora u tom pojasu iznosi oko 55 km ispod najviših planina od 8.000 m. Ipak najdeblji sloj Zemljine kore od 70 km, leži dalje na sjeveru ispod Tibeta, čija je nadmorska visina je između 4.500 - 5.000 m, ispod koga je sloj litosfere mnogo tanji od onog ispod Himalaja. Dakle snažna indijska litosfera pomaže nositi Himalaje, a s druge strane debeli sloj zemljine kore nosi Tibetsku visoravan.[2]

Najveći planinski masivi na Zemlji uredi

Većina planinskih masiva nastala je kao posljedica konvergencije dviju litosfernih ploča koje u većini slučajeva i danas nasjedaju jedna na drugu. Zbog tog mnogi planinski masivi obilježavaju granice litosfernih ploča, koje presijecaju druge takve granice. Zato postoje vrlo dugi planinski sistemi duž granica konvergencije tektonskih ploča koji se nižu jedan za drugim.[4]

Gotovo kontinuirani lanac vulkana i planinskih masiva okružuje veći dio Tihog okeana - on se zove Vatreni pojas Pacifika i predstavlja najduži sistem povezanih planinskih masiva.[4]

Drugi slični planinski sistem, proteže se od Maroka u sjevernoj Africi preko Evrope, Turske i Irana, preko Himalaja u jugoistočnoj Aziji.[4] Taj alpsko-himalajski sistem, formirala je konvergencija evroazijske ploče sa afričkom, arapskom i indo-australijskom pločom.[4]

 
Pogled na Himalaje iz aviona.

Gotovo svi planinski masivi na Zemlji, uključeni su u jedan od ta dva velika sistema, a većina preostalih planinskih masiva, rezultat je drevnih kontinentalnih sudara koji su se dogodili prije nekoliko stotina miliona godina.[4]

Alpsko-himalajski tip masiva uredi

Za taj tip masiva se pretostavlja da je nastao kao rezultat slijeganja jedne kontinentalne ploče na drugu. U principu, debeli laki plutajući sloj zemljine kore ne može prodrijeti duboko u astenosferu. Umjesto toga rub ploče kontinenta koji se podvlači - puca i mrvi se, a ostatak kontinenta se podvlači pod taj materijal. Tako su nastali planinski masivi tog tipa.[5] Danas su Himalaji sa vrhom Mont Everest od 8.848 m, najviši planinski masiv na svijetu.[1] Riječ Himalaji zapravo znači snježna zemlja. On je nastao kad su se sudarile indo-australijska i evroazijska ploče prije 75 miliona godina.[1] Ovaj planinski masiv je oko 2.414 km dug i proteže se preko Pakistana, Indije, Tibeta, Nepala, Sikima i Butana. Himalaji su relativno novi planinski masiv pa je to razlog zašto je tako visok. Više od 30 planina u Himalaji imaju visinu veću od 7.620 m. Za milion godina u budućnosti ovaj planinski masiv će slično kao stariji Apalači biti mnogo niži, ali će neki novi planiski masiv - koji će se u međuvremenu uzdignuti - tada biti najviši na svijetu.[1]

Vatreni pojas Pacifika uredi

Vatreni pojas Pacifika je gotovo kontinuirani niz vulkana koji okružuje Tihi okean, taj lanac se proteže duž zapadne obale Sjeverne i Južne Amerike, preko Aleutskih otoka, južnog Japana, Indonezije do arhipelaga Tonga, i Novog Zelanda. On je nastao jer Tihi okean leži na različitim litosfernim pločama koje nasjedaju jedna na drugu i sudaraju se.[4]

Ako se uključi i podvodna topografija Zemlje, tad je najduži planinski masiv - Srednjookeanski greben jer ima 65.000, odnosno 80.000 km. Najviša planina koja se proteže od dna okeana do iznad tla je Mauna Kea na Havajima koja je viša od Everesta za 1.352 metara.[1]

Andi uredi

Andi su najduži neprekinuti kopneni planinski masiv na svijetu, koji se protežu duž zapadne obale Južne Amerike u dužinu od 7.200 km. Andi su nastali zbog dva tektonska procesa.

Litosferna Naska ploča, koja se prostire duž većeg dijela jugoistočnog Pacifika, uranja ispod većeg dijela zapadne obale Južne Amerike brzinom od 80 do 100 mm godišnje.[4] Zbog tog postoji gotovo kontinuirani lanac vulkana duž Južne Amerike, sa najvišim vulkanom na svijetu - Ojos del Salado (6.893 m), jednim od Andskih vrhova. Ipak Andski masiv nije samo lanac vulkana, jer i njegov najviši vrh, Akonkagva (6.959 m), nije vulkanski. Ande su nastale i zbog stješnjavanja i zadebljavanja Zemljine kore koje se manifestuje duž cijelog područja istočnih Anda, taj pojas se širi prema zapadu, i podvlači pod stabilni teren Brazila i Argentine ispod Anda po stopi od nekoliko milimetara godišnje.[4]

Karipski masiv uredi

Planinski masiv uz obalu Venecuele je ostatak procesa kad je Karipsko more bilo uronjeno južnije ispod Venecuele zbog čega su se stijene naborale po osi istok-zapad. Desni bočni klizajući rasjed je prilično spor pa se masiv na tom dijelu još uvijek uzdiže.[6]

Na istočnom kraju Karipskog mora, Mali Antili, vulkanska ostrva predstavljaju tipičnu zonu konvergencije litosfernih ploča. Karipska ploča se već nekoliko desetina miliona godina po stopi od 10 do 20 mm godišnje, pomiče na istok u odnosu Sjevernoameričku i Južnoameričku ploču zbog tog postoji vulkanski luk Mali Antili, i rasjedi u Venecueli.[6]

Uticaj planinskih masiva na klimu uredi

Planinski masivi utječu na klimu u područjima gdje se prostiru. Kada se voda ispari iz mora i krene kao zračna masa prema planinskim vrhovima, tokom uspona u viša područja se ohladi i pretvori u kišu ili snijeg. Ali kad taj vazduh pređe planinski masiv i počne se spuštati, biće suv i neće donijeti kišu sa druge strane masiva. Najbolji primjer za to je Himalaji; kada monsuni počnu duvati sa Indijskog okeana prema Indiji na sjeveru, visoki planinski vrhovi Himalaja spriječiće oblake da prijeđu još sjevernije prema Tibetu. Zbog toga su krajevi sjeverno od Himalaja suvi i rijetko dobijaju kišu. Donji dio zapadne obale Južne Amerike prekriva pustinja. Razlog tome je što gorje Anda ne propuštaju vodenu paru koja dolazi s istoka odnosno Atlantskog okeana.

Vanzemaljske planine uredi

 
Planina Apenin na Mesecu nastala udarom.

Planine na drugim planetama i prirodnim satelitima Sunčevog sistema, uključujući Mesec, često su izolovane i formirane uglavnom procesima kao što su udari, mada postoje primeri planinskih lanaca donekle sličnih onima na Zemlji. Saturnov mesec Titan[7] i Pluton,[8] posebno, poseduju velike planinske masive u lancima sastavljenim uglavnom od leda, a ne od stena. Primeri uključuju Mitrim i Dum Mons na Titanu, i Tenzing i Hilari planine na Plutonu. Neke čvrste planete osim Zemlje takođe imaju stenovite planinske lance, kao što su Maksvel planine na Veneri koje su više od bilo koje na Zemlji[9] i Tartarus planine na Marsu.[10] Jupiterov mesec Ija ima planinske lance formirane tektonskim procesima uključujući Busaul, Dorijan, Hijaku i Juboja planine.[11]

Reference uredi

  1. ^ a b v g d đ e „Mountain Ranges” (na jeziku: engleski). Thinkquest. Arhivirano iz originala 24. 06. 2013. g. Pristupljeno 28. 3. 2013. 
  2. ^ a b v g d đ e ž z „Tectonic processes that create and destroy mountain belts and their components” (na jeziku: engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 28. 3. 2013. 
  3. ^ „Andean-type belts” (na jeziku: engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 28. 3. 2013. 
  4. ^ a b v g d đ e ž „Major mountain belts of the world” (na jeziku: engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 28. 3. 2013. 
  5. ^ „Alpine or Himalayan type belts” (na jeziku: engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 28. 3. 2013. 
  6. ^ a b „The Caribbean chains” (na jeziku: engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 28. 3. 2013. 
  7. ^ Mitri, Giuseppe; Bland, Michael T.; Showman, Adam P.; Radebaugh, Jani; Stiles, Bryan; Lopes, Rosaly M. C.; Lunine, Jonathan I.; Pappalardo, Robert T. (2010). „Mountains on Titan: Modeling and observations”. Journal of Geophysical Research. 115 (E10): E10002. Bibcode:2010JGRE..11510002M. ISSN 0148-0227. S2CID 12655950. doi:10.1029/2010JE003592  . 
  8. ^ Gipson, Lillian (24. 7. 2015). „New Horizons Discovers Flowing Ices on Pluto”. NASA. Arhivirano iz originala 17. 03. 2016. g. Pristupljeno 25. 7. 2015. 
  9. ^ Keep, Myra; Hansen, Vicki L. (1994). „Structural history of Maxwell Montes, Venus: Implications for Venusian mountain belt formation”. Journal of Geophysical Research. 99 (E12): 26015. Bibcode:1994JGR....9926015K. ISSN 0148-0227. S2CID 53311663. doi:10.1029/94JE02636. 
  10. ^ Plescia, J.B. (2003). „Cerberus Fossae, Elysium, Mars: a source for lava and water”. Icarus. 164 (1): 79—95. Bibcode:2003Icar..164...79P. ISSN 0019-1035. doi:10.1016/S0019-1035(03)00139-8. 
  11. ^ Jaeger, W. L. (2003). „Orogenic tectonism on Io”. Journal of Geophysical Research. 108 (E8): 12—1—12—18. Bibcode:2003JGRE..108.5093J. ISSN 0148-0227. doi:10.1029/2002JE001946  . 

Spoljašnje veze uredi

 
Planinski masiv na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Планински_масив&oldid=26404776”