Pomoćna krstarica

Pomoćna krstarica (engl. Auxiliary cruiser, Armed merchantman) je naoružani trgovački brod sa svojstvima ratnog broda. Namenjena je za odbranu, kontrolu i dejstvo protiv pomorskog saobraćaja i za krstarički rat.

Britanska pomoćna krstarica Alkantara (levo) u borbi sa nemačkom pomoćnom krstaricom Grajf (1916).

Istorija

Privatnici i gusari

Teško naoružani holandski trgovački brod (sredina 18. veka).

Preteče pomoćnih krstarica bili su brodovi privatnika (engl. privateers) koji su od 13. do početka 19. veka na osnovu pismenog ovlašćenja vladara ili države (engl. letter of marque) za vreme rata plenili trgovačke brodove protivnika kao gusari, a pri tome, imali i lične koristi. Njihova upotreba rasla je sa razvojem prekomorskog prometa: naročito su došli do izražaja u anglo-španskim (1587-1763) i anglo-holandskim pomorskim ratovima (1652-1674), kao i kolonijalnim ratovima Velike Britanije, Francuske, Španije i Holandije u 18. veku. Bili su to manji, brzi jedrenjaci, naoružani sa 24 topa, gotovo neograničene autonomije. Dejstvovali su pojedinačno ili u grupama: presretanjem, gonjenjem i zaustavljanjem trgovačkih brodova.

19. vek

Alabama, pomoćna krstarica Konfederacije (1861).

Kad je 1856. Pariskom deklaracijom ukinuto gusarenje privatnika, veće pomorske države zbog pomanjkanja krstarica pretvaraju trgovačke brodove u pomoćne krstarice, naoružavajući ih topovima kalibra do 100 mm.

U Američkom građanskom ratu (1861-1865) države Juga opremile su 5 pomoćnih krstarica, od kojih je Sumpter bila prva u svetu (opremljena 18. juna 1861), a najpoznatije Alabama i Nešvil (1.371 tona, 16 čvorova, 14 topova). U rusko-japanskom ratu 1904-1905. Rusija je opremila 5 pomoćnih krstarica, od kojih su Don (8.430 t, 19 čvorova), Ural i Terek bile upućene u Atlantik za vođenje krstaričkog rata, a Smolensk (12.050 t, 20 čv, 8x120 mm) i Peterburg (9.460 t, 19 čv, 2x60 mm, 10x47 mm,11x37 mm) u Crveno more. Pošto su ova dva poslednja bili pretvoreni u pomoćne krstarice na otvorenom moru, došlo je do diplomatskog spora. Haškom konvencijom iz 1907. regulisano je pretvaranje trgovačkog broda u pomoćnu krstaricu: mora da vije ratnu zastavu, komandant treba da je vojno lice uvršteno u rang-listu, a posada podvrgnuta vojnoj disciplini; brod se mora pridržavati zakona i običaja ratovanja i mora biti unet u flotnu listu. Pretvaranje trgovačkih brodova u pomoćne krstarice na otvorenom moru ostalo je, međutim, i dalje nerešeno.

Prvi svetski rat

Nemačka pomoćna krstarica Volf (1917).

Shodno svojoj doktrini o vođenju pomorskog rata, Nemci su u početku Prvog svetskog rata pregradili u pomoćne krstarice 14 brzih putničkih brodova (deplasmana 3.000-10.000 t, brzine 17-22 čvora) i naoružali ih topovima kalibra 88-100 mm. Najpoznatije bile su Kronprinz Wilhelm i Prinz Eitel Friedrich. Pošto su bile lako uočljive i malog radijusa dejstva, Nemci su 1915. pregradili u pomoćne krstarice manje teretne brodove velikog radijusa dejstva (40.000 M). Radi povećanja zone osmatranja, neke od ovih pomoćnih krstarica imale su i hidroavione. Naoružanje pomoćnih krstarica bilo je vešto kamuflirano, silueta broda maskiranjem izmenjena, a falsifikovani brodski dokumenti davali su im status neutralnog broda. Istakle su se Meve, Volf i jedrenjak sa pomoćnim motorom Seeadler (1.571 BRT, 2x155 mm). U pomanjkanju krstarica za pojačanu patrolnu službu između Britanskih ostrva i Norveške, i britanska RM koristila se pomoćnim krstaricama (10. eskadra krstarica imala je 25 pomoćnih krstarica, deplasmana 10.000-25.000 t, naoružanih sa 5-7 topova 120 mm).

Drugi svetski rat

Nemačka pomoćna krstarica Kormoran 1940.

Iskustva iz Prvog svetskog rata pokazala su da su putnički brodovi nepodesni za pomoćne krstarice, da pogon na dizel-motore ima prednost, zbog povećanog akcionog radijusa dejstva, i da je potrebno pri gradnji odabranih trgovačkih brodova pojačati brodsku strukturu i time omogućiti njihovu adaptaciju za pomoćne krstrice. Vašingtonskim ugovorom iz 1922. zabranjeno je da se na trgovačkim brodovima u mirno doba vrše pripreme za instalaciju naoružanja, osim pojačanja palube za postavljanje topova do 152 mm. Međutim, sve veće RM pred Drugi svetski rat vrše pripreme za pretvaranje trgovačkih brodova u pomoćne krstarice dobrih taktičko-tehničkih osobina-bolja kamuflaža, naoružanje do 6 topova kalibra 120-150 mm, torpeda i mine, dobra radio veza, poneka sa 1-2 izviđačka hidroaviona ili 1 torpednim čamcem.

Nemačka je u Drugom svetskom ratu opremila 12 pomoćnih krstarica (radijusa dejstva do 60.000 M i brzine do 18 čv). Poznate su Atlantis, Komet, Kormoran, Tor, Mihel (8.000 BRT, 15 čv, 6x150 mm, pav topovi, 2 torpedne cevi i 1 torpedni čamac), Orion (7.021 BRT, 14 čv, radijus dejstva 35.000 M sa 10 čv, 6x150 mm, pav topovi, 6 torpednih cevi i 1 hidroavion) i Pingvin (7.766 BRT, 16 čv, radijus dejstva 60.000 M sa 12 čv, 6x150 mm, pav topovi i 4 torpedne cevi). Pored ovih, u krstaričkom ratu dejstvovale su 2 italijanske i 3 japanske pomoćne krstarice. Saveznici su svoje pomoćne krstarice kao i u Prvom svetskom ratu upotrebljavali za osiguranje konvoja i kontrolu pomorskih komunikacija.

Literatura

• Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (knjiga 7). Beograd: Vojnoizdavački zavod.