Википедија

Popis stanovništva

Popis stanovništva ili cenzus (lat. census), najčešće samo popis, predstavlja organizovano prikupljanje raznih podataka o stanovništvu koje u određenim vremenskim razmacima ili po potrebi provodi jedna država. Kao deo popisa stanovništva često se provodi popis domaćinstava, poljoprivrednih gazdinstava, izbeglica i sl. Grana statistike koja se bavi popisima zove se popisna statistika. Većina država organizuje popise u utvrđenom vremenskom razmaku — obično 10 godina (u Kanadi je, na primer, taj razmak 5 godina). Populaciona komisija Ujedinjenih nacija je predložila da se, zbog mogućnosti komparacije podataka između raznih država, popisi obavljaju krajem (1960, 1970, 1980...) ili početkom (1961, 1971, 1981...) decenije.[1][2] Ekonomski popisi (popisi fabrika, farmi, preduzeća, rudnika) obično se obavljaju po drugačijem rasporedu od popisa stanovništva. Popisi se odnose na stanje u kritičnom momentu (engl. census day) koji određuje država i na koji se rezultati popisa odnose (u Srbiji je, na primer, taj trenutak 31. mart u ponoć).

Popisnik posećuje porodicu autohtonih holandskih putnika koji žive u karavanu, Holandija 1925.

Cenzus se često upotrebljava i kao sredstvo za ostvarivanje različitih političkih ciljeva odnosno materijalne, teritorijalne i sl. koristi u korumpiranim državama, na primer predstavljanjem lažnih podataka kako bi se određenim nacionalnim, etničkim ili verskim grupama uskratila pojedina prava. UN Organizacija za hranu i poljoprivredu (FAO) definiše popis poljoprivrede kao „statističku operaciju za prikupljanje, obradu i distribuciju podataka o strukturi poljoprivrede, koja pokriva celu ili značajan deo zemlje“. „U popisu poljoprivrede podaci se prikupljaju na nivou gazdinstva.“[3]

Reč je latinskog porekla: tokom Rimske republike, popis je bio spisak koji je vodio evidenciju o svim odraslim muškarcima sposobnim za vojnu službu. Savremeni popis je od suštinskog značaja za međunarodna poređenja bilo koje vrste statistike,[4][5][6][7] i popisi prikupljaju podatke o mnogim atributima stanovništva, a ne samo o tome koliko ljudi ima. Popisi su tipično počeli kao jedini metod prikupljanja nacionalnih demografskih podataka i sada su deo šireg sistema različitih istraživanja. Iako procene stanovništva ostaju važna funkcija popisa, uključujući tačno geografsku distribuciju stanovništva ili poljoprivrednog stanovništva, može se proizvesti statistika o kombinacijama atributa, na primer, obrazovanje prema starosti i polu u različitim regionima. Sadašnji sistemi administrativnih podataka dozvoljavaju druge pristupe nabrajanju sa istim nivoom detalja, ali izazivaju zabrinutost u pogledu privatnosti i mogućnosti pristrasnih procena.[8]

Organizacija popisa uredi

Popis ima 4 osnovne faze:

  1. Priprema popisa — Podrazumeva određivanje koja će se pitanja naći u popisnici, obaveštavanje stanovništva o nameri provođenja popisa i značaja koji popis ima za jednu državu. Pri odabiru pitanja za popis ne postoji jasno pravilo, jer jedna ista vrsta pitanja izaziva razne kontroverze kod različitih naroda: pitanje rasne pripadnosti koje postoji u Južnoafričkoj Republici se u nekim državama smatra kao neprihvatljivo, pitanje o veroispovesti mnogi nemaju u popisu jer smatraju da se time narušava sloboda građanina koja se jamči ustavom, pitanje o broju dece su problematična u Kini zbog populacione politike koju provodi ta država, odgovori o visini prihoda u SAD, od 1940. godine kada su prvi put postavljena kao pitanje, dugo vremena nisu smatrana objektivnim podatkom, podaci o maternjem jeziku, državljanstvu i nacionalnoj pripadnosti su u određenim periodima, zbog političke situacije, problematični.
  2. Prikupljanje informacija od vrata do vrata ili poštom — U prošlosti su dominirali popisi koji su obavljali popisivači direktno ovlašćeni za taj posao od strane države, dok danas postoji metod samopopisivanja (self-enumeration) gde stanovnik sam popunjava upitnik-popisnicu i šalje je poštom statističkoj instituciji koja provodi popis (u SAD se ovakav popis provodi od 1970, u Kanadi od 1971. godine). Kod ovog metoda stanovnik bira sam da li će popuniti skraćeni ili duži obrazac popisnice. Iako se mnogi odlučuju za skraćeni obrazac podaci dobijeni iz dužih obrazaca za brojčano velike države predstavljaju statistički relevantnu težinu za izvođenje generalizacija za celokupno stanovništvo. Ovaj metod pojeftinjuje sam postupak izvođenja popisa. U Turskoj se građani obavezuju da za vreme popisa ostanu kod kuće da bi omogućili popisivaču da ih popiše.
  3. Analiziranje podataka i kontrola popisa — Ovaj deo popisa stanovništva je nekada bio najteži. Podrazumevao je šifrovanje podataka i razna računanja. Kasnije je polako vršene automatizacija ovog procesa kada je američki inženjer Herman Holerit 1890. godine za popis u SAD uveo sistem bušenih kartica]] što je omogućilo da popis bude završen za godinu dana. Firma Hermana Holerita Tabulating Machine Company je 1911. zajedno sa povezanim firmama postala Computing-Tabulating-Recording Company koja od 1924. godine dobila naziv International Business Machines Corporation (IBM) i koja je danas veoma poznata kompanija. Danas se ova faza popisa osim manuelnog unošenja podataka u kompjuter, u potpunosti vrši računarski i višestruko skraćuje vreme od trenutka izvođenja popisa do objave prvih rezultata popisa. Podaci koji su jednom prebačeni u elektronsku formu se vrlo lako mogu koristiti u statistici. Ovaj deo obavljanja popisa podrazumeva i kontrolu obuhvata stanovništva popisom.
  4. Objavljivanje podataka — Podrazumeva izdavanje najopštijih podataka o stanovništvu. Podaci popisa su u mnogim državama strogo poverljivi i mogu se koristiti samo u statističke svrhe. Stari statistički podaci se prebacuju na mikrofilm i arhiviraju. Podaci se objavljuju u vidu knjiga, na internetu, na CD-ROM-u, disketi, magnetnoj traci.

Poreklo popisa uredi

Primitivne oblike popisa su obavljali Vavilonci (3800. p. n. e), Grci, Hebreji, Kinezi, Egipćani, Rimljani, ali su oni vršeni u svrhu davanje poreza ili uvida u vojnu snagu, pa su obuhvatali, skoro uvek, samo muško stanovništvo. Posle propasti Rimskog carstva u V. veku popisi su nestali za duže vreme. 1086 Viljem Osvajač vrši neku vrstu popisa engleskih zemljoposednika i njihovih poseda da bi se utvrdio porez koji bi trebalo da isplate kralju.

Popis u Američkoj državi Virdžiniji koji su izvršili Britanci 1620. godine još nije imao odlike modernog popisa. Prvi moderni popis je obavljen na francuskoj teritoriji Kanade Novoj Francuskoj 1665. i 1666. godine.

Tokom Američke revolucije (1775—1783), lideri pokreta za nezavisnost suočili su se sa mnogim problemima da ujedine 13 kolonija pod jednu nacionalnu vladu. Jedan od problema je bio način biranja predstavnika svake države i određivanje taksi i poreza. Inicijalna struktura vlade iz 1781. godine je obezbeđivala za svaku državu po jedan glas u Kongresu. Ovaj sistem je izazvao nezadovoljstvo kod država sa velikim brojem stanovnika i one su zahtevale više predstavnika nego države sa manje stanovnika. Novi Ustav, usvojen 1789, je stvorio dvodomnu skupštinu Kongres koja se sastoji od Senata (iz svake države, bez obzira na populacionu veličinu, se biraju 2 senatora) i Doma delegata (broj delegata zavisi od broja stanovnika). Ova promena ustava imala je za posledicu održavanje prvog popisa stanovništva u SAD 1790. godine. Isti sistem se primenjuje i kod izbora, jer države prema broju stanovnika imaju određen broj elektoralnih poena koje dodeljuju političaru. 1800. godine bio je popis u Švedskoj i Finskoj, 1801. u Velsu, Francuskoj i Engleskoj, Nemačkoj 1871. godine, Indiji 1871, Rusiji 1897. godine, Kini 1953. godine. Mali broj država nije imao popise (Etiopija, Oman).

Osnovne karakteristike popisa kao statističke metode uredi

Specifičnosti popisa u odnosu na druge statističke metode prikupljanja individualnih podataka o stanovništvu, domaćinstvima i stanovima ogledaju se u sledećem:

  • pojedinačno popisivanje — o svakoj jedinici popisa (lice, domaćinstvo i stan) podaci se prikupljaju direktno, na terenu;
  • istovremenost — svaka jedinica popisuje se u odnosu na unapred definisani trenutak (kritični momenat, popisna noć...);
  • univerzalnost — popis se sprovodi na isti način na celoj teritoriji države ili na jednom njenom delu;
  • podaci za najniže teritorijalne jedinice — popisom se prikupljaju podaci o broju i osnovnim karakteristikama popisnih jedinica za najmanje teritorijalne jedinice u okviru države, a u skladu sa zakonskim odredbama o zaštiti ličnih podataka građana;
  • definisana periodičnost — popisi se sprovode u regularnim vremenskim intervalima, kako bi se održala uporedivost podataka.[9]

Značaj popisa uredi

Najznačajnija razlika popisa u odnosu na druga statistička istraživanja jeste u tome što se popisom prikupljaju podaci do najnižeg teritorijalnog nivoa (naseljeno mesto, delovi naselja) i što pruža podatke o specifičnim grupama stanovništva – po polu, starosti, obrazovnoj strukturi, bračnom statusu, ekonomskoj aktivnosti i druge. Podaci prikupljeni u popisu od velikog su značaja i za:

Popisi u državama regiona uredi

Prvi popis organizovan u Srbiji je bio 1834. godine. Ali taj popis nije imao odlike modernih popisa. U periodu do 1910. godine u Srbiji je sprovedeno još 15 popisa: 1841, 1843, 1846, 1850, 1854, 1859, 1862/63, 1866, 1874, 1884, 1890, 1895, 1900, 1905. i 1910. godine. Godine 1879. održan je popis u četiri okruga koji su 1878. ušli u sastav Srbije.[11] Kako su se različiti delovi današnje teritorije Srbije i Crne Gore nalazile u raznim vremenima pod vlašću drugih država, tako danas za analizu stanovništva naše države možemo koristiti još i turske, austrougarske, bugarske, mađarske popise.

U Jugoslaviji popisi su održavani: 1921, 1931, 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.

Posle raspada zemlje popisi su održani u Makedoniji 1994. i 2001, u Hrvatskoj 2001, u Srbiji i Sloveniji 2002. godine i Crnoj Gori 2003. godine.

Popisi na teritoriji Srbije uredi

Popisi do Prvog svetskog rata uredi

Sprovođenje popisa stanovništva u Srbiji ima dugu tradiciju. Prvi opšti popis stanovništva sproveden je, po naređenju kneza Miloša, juna 1834. godine. Ovaj popis nije obuhvatao Turke (koji se ni kasnije nisu popisivali) i Rome, koji su bili izuzeti od popisa jer nisu bili podložni opštem oporezivanju. Ovim popisom obuhvaćene su kuće, poreski obveznici i vojni obveznici. Od ovog prvog popisa do Prvog svetskog rata popis se sprovodio u proseku na svakih 5 godina — ukupno 17 puta (1834, 1841, 1843, 1846, 1850, 1854, 1859, 1863, 1866, 1874, 1879, 1884, 1890,1895, 1900, 1905 i 1910).

Prvim modernim popisom stanovništva u Srbiji smatra se onaj sproveden u oktobru 1866. godine pod rukovodstvom Vladimira Jakšića, začetnika statistike u Srbiji. Tada su izvršene ozbiljne pripreme za sprovođenje popisa, izrađeni su formulari i ustanovljena pravila popisivanja i uključen je veliki broj novih obeležja. Ovim popisom obuhvaćeno je celokupno stanovništvo.

Statističko odeljenje pripremalo je novu akciju popisivanja za kraj decembra 1880. godine. Ovaj popis trebalo je da bude u skladu sa preporukama Međunarodnog statističkog kongresa održanog 1872. godine u Petrogradu (Rusija). Međutim, ratovi sa Turskom (1876—1878), kao i posleratne političke prilike sprečile su sprovođenje ove akcije. U međuvremenu, Srbija je na Berlinskom kongresu (1878) dobila puno međunarodno priznanje nezavisnosti, na teritoriji proširenoj Niškim, Pirotskim, Vranjskim i Topličkim okrugom. Da bi se utvrdilo brojno stanje ljudstva i poreskih obveznika u oslobođenim krajevima ubrzo je, već u februaru 1879. godine, sproveden delimični popis u ovim „novim oblastima”.

Prve zakonske regulative donesene su za popis iz 1884. godine, koji je sproveden na osnovu Zakona o popisu ljudstva i imovine. Težnja da se statističko posmatranje prilagodi savremenim zahtevima nauke i međunarodnim preporukama rezultirala je Zakonom o popisu stanovništva i domaće stoke iz 1890. godine, po kome se „popisi imaju vršiti svakih pet godina, i to u isti mah na dan 31. decembra“.                                                                                                           

Poslednji popis u Kraljevini Srbiji sproveden je 1910. godine. Za ovaj popis je, pored dotadašnjeg Porodičnog lista prvi put uveden i individualni popisni listić  ̶  Popisnica.

Popisi između dva rata uredi

U periodu između dva svetska rata izvršena su samo dva popisa stanovništva, tada u okviru Kraljevine Jugoslavije, i to 1921. i 1931. Sledeći popis bio je planiran za mart 1941. godine. Zbog političke situacije i izvesnosti izbijanja rata u tadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji ovaj popis nije sproveden.

Popisi u okviru SFRJ uredi

Zbog potreba da se u što kraćem roku prikupe podaci o šteti nastaloj usled ratnih razaranja 1948. godine izvršen je „skraćeni“ popis, a već 1953. i prvi kompletan posleratni popis stanovništva tadašnje FNRJ, kasnije SFRJ.

U skladu sa preporukama Ujedinjenih nacija, od 1961. godine ponovo je uspostavljena desetogodišnja periodika, pa su popisi sprovedeni 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.

Popis u okviru SRJ uredi

Prvi popis posle raspada zajedničke države, takođe i prvi u 21. veku, planiran je u tadašnjoj Saveznoj Republici Jugoslaviji (koju su činile Srbija i Crna Gora) za april 2001. godine. Zbog nedostatka finansijskih sredstava najpre su državni organi Crne Gore, a kasnije i Srbije, doneli odluku da se popis odloži. Popis je u Srbiji sproveden aprila 2002. godine, ali samo na teritoriji centralne Srbije i AP Vojvodine. Na području AP Kosovo i Metohija nisu postojali uslovi jer za njegovo sprovođenje (Crna Gora je popis realizovala 2003. godine).

Popisi u Srbiji posle osamostaljenja uredi

Prvi popis koji je Srbija sprovela kao samostalna država, posle 100 godina, bio je popis 2011. Ovaj popis nije sproveden u aprilu (kao što je ranije bila praksa) već u oktobru, uz finansijsku podršku Evropske komisije. Ovaj popis nije sproveden na teritoriji AP Kosovo i Metohija, dok je u opštinama Bujanovac i Preševo zabeležen smanjen obuhvat zbog bojkota albanskog stanovništva.[12]

Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2022. bio je drugi popis sproveden u Srbiji kao samostalnoj državi. Trebalo je da bude održan 2021. godine, ali je zbog pandemije kovida 19 pomeren za oktobar 2022.[13] Popis je sproveden od 1. do 31. oktobra, a u nekim mestima produžen je za do 7 dana.[14]

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ United Nations (2008). Principles and Recommendations for Population and Housing Censuses Arhivirano 2011-05-14 na sajtu Wayback Machine. Statistical Papers: Series M No. 67/Rev. 2. p. 8. ISBN 978-92-1-161505-0.
  2. ^ „CES 2010 Census Recommendations” (PDF). Unece.org. Arhivirano (PDF) iz originala 2011-10-27. g. Pristupljeno 2013-11-19. 
  3. ^ World Programme for the Census of Agriculture 2020 Volume 1: Programme, concepts and definitions. FAO statistical development series No. 15. Rome: FAO. 2015. ISBN 978-92-5-108865-4. Arhivirano iz originala 2020-11-10. g. Pristupljeno 2020-11-19.    Text was copied from this source, which is available under a Creative Commons Attribution 3.0 IGO (CC BY 3.0 IGO) Arhivirano 2019-11-24 na sajtu Wayback Machine license.
  4. ^ „International Comparison Program”. OECD. 25. 3. 2005. Pristupljeno 18. 1. 2014. 
  5. ^ „GDP (current US$)”. World Bank. 2012. Pristupljeno 18. 1. 2014. 
  6. ^ „GDP per capita (current US$)”. World Bank. 2012. Pristupljeno 18. 1. 2014. 
  7. ^ UN Sustainable Development Solutions Network (2013). „World Happiness Report 2013”. Arhivirano iz originala 27. 11. 2015. g. Pristupljeno 17. 3. 2014. 
  8. ^ „History and Development of the Census in England and Wales”. theforgottenfamily.wordpress.org. 2017-01-19. Arhivirano iz originala 2017-02-02. g. Pristupljeno 2017-01-20. 
  9. ^ „O Popisu - Osnovne karakteristike popisa”. popis2022.stat.gov.rs. Pristupljeno 2024-01-24. 
  10. ^ „O Popisu - Značaj popisa”. popis2022.stat.gov.rs. Pristupljeno 2024-01-24. 
  11. ^ Vuletić, Aleksandra (2012). Censuses in 19th century Serbia: inventory of preserved microdata. Working Paper 2012-018. Rostock: Max Planck Institute for Demographic Research. http://www.demogr.mpg.de/papers/working/wp-2012-018.pdf
  12. ^ „O Popisu - Istorijat popisa”. popis2022.stat.gov.rs. Pristupljeno 2024-01-24. 
  13. ^ „Popis odložen za oktobar 2022. godine zbog pandemije koronavirusa”. Nova srpska politička misao (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2024-01-24. 
  14. ^ „POPIS 2022 ulazi u završnu fazu realizacije na terenu”. popis2022.stat.gov.rs. Pristupljeno 2024-01-24. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Popis stanovništva na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Попис_становништва&oldid=27549736”