Prvi ilirski regulament

Prvi ilirski regulament (lat. Regulamentum privilegiorum) je bila zbirka propisa, uredaba i naredbi crkvenog karaktera koje su se odnosile na Srbe u Habzburškoj monarhiji. Donet je tokom vladavine carice Marije Terezije. Kao datum izdavanja novi 27. septembar 1770. godine, mada se sa objavljivanjem i štampom započelo 20. juna 1771. godine. Regulament predstavlja svojevrsno ukidanje privilegija koje su Srbi stekli još tokom vladavine Leopolda I svodeći sve što se tiče Srba na isključivo verska pitanja.

Nemačka carica i ugarska kraljica Marija Terezija (1740-1780)

Uvod

Po završetku sabora u Karlovcu iz 1769. godine na kome je za mitropolita izabran Jovan Đorđević, grof Hadik podneo je izveštaj carici Mariji Tereziji. Izveštaj je prosleđen i Ilirskoj dvorskoj deputaciji koja na izveštaj nije stavila nikakve primedbe, ali je na kraju izveštaja napomenula da će voditi brigu o tome da sva akta koja se odnose na narodni sabor budu sređena i pohranjena u savršenom redu. Na to je usledila najviša carska rezolucija koju je, pored Terezije, potpisao i car Josif. Naređeno je da se sve što je zaključeno na saboru svrsta u određene rubrike i sklopi u jednu zbirku. Rezolucija je nedvosmisleno nalagala da se srede i objedine svi postojeći akti i propisi koji se odnose na ilirske nacionalne stvari. Dvorska deputacija je u svojoj predstavci od 30. marta 1770. godine izložila carici da je ona sebi stavila u zadatak da izradi jedan "formalni generalni normativ" koji bi trebalo da posluži kao Regulament za ilirski neunijaćeni kler i narod. Svi propisi koje bi sadržao Regulament bili bi zasnovani na privilegijama koje su Srbi dobili od cara Leopolda još nakon prve seobe 1690. godine. Deputacija je istakla neophodnost da se Regulament javno obznani kako bi se po njemu ravnali ne samo Srbi već i vojno-političke vlasti u Kraljevini Ugarskoj. Grof Hadik je predsedniku Ilirske dvorske deputacije izrazio svoju saglasnost ističući da je neophodno i štampanje Regulamenta. Protiv štampanja i objavljivanja Regulamenta bila je Ugarska dvorska kancelarija, odnosno njen predstavnik, Fon Đeri. Ponovo je na površinu izbilo staro pitanje o položaju Srba u Habzburškoj monarhiji i Ugarskoj, odnosno da li su Srbi podanici Ugarske ili cara lično. Terezija nije želela da se meša u spor između Ilirske dvorske deputacije i Ugarske dvorske kancelarije, ali je za sebe zadržala pravo konačne odluke.

Izvod iz Regulamenta

Terezija je zauzela stav da Regulament treba biti sačinjen i da ga putem štampe treba učiniti dostupnim samo u onim tačkama koje treba da budu poznate celom narodu, kako bi mogao da zna kako u određenim slučajevima treba da se ponaša. Dvorska deputacija je pristupila poslu i podnela 27. septembra 1770. godine zatraženi Izvor iz Regulamenta. Podnet je predlog da se Regulament štampa ne samo na nemačkom, nego i na ilirskom i vlaškom jeziku. Terezija je odobrila podneseni Izvod, ali sa napomenom da bi ga trebalo skratiti i onda objaviti samo na latinskom i ilirskom (srpskom) jeziku. Odmah se pristupilo štampanju Regulamenta i već 17. januara 1771. godine Dvorska deputacija je odštampane primerke dostavila odgovarajućim dvorskim ustanovama. Nakon svih provera, Terezija je izdala nalog da se Regulament štampa 20. juna 1771. godine. Sam Regulament kao datum izdavanja nosi 27. septembar 1770. godine.

Sadržina

Pored uvoda, Regulament je sadržao i deset odeljaka i jedan dodatak na koji se nadovezuje devet priloga. Odeljci se sastoje od 75 paragrafa pri čemu 76. paragrf lini "dodatak". Sam "Izvod" obuhvata svega 28 paragrafa. Pun naslov Regulamenta bio je sledeći:

" Regulament, sačinjen na osnovu izdatih najviših rezolucija, kao i onoga što je na poslednjem ilirskom saboru razmatrano i sa carsko-kraljevskim odobrenjem utvrđeno, kojeg će se od sada pridržavati celokupno niže i više sveštenstvo u Kraljevini Ugarskoj, Hrvatskoj, Slavoniji, Tamiškom Banatu, zatim Gornjokarlovačkom i Varaždinskom generalatu, kao i u provincijalnim, vojnim i kameralnim distriktima, kao i što se njima određuju obaveze svetovnog staleža te vere prema naredbama zemaljskih, mesnih i nižih organa vlasti. "

U uvodu se ukazuje na brigu koja je vladarka posvetila ovoj naciji još otkako se ova 1690. godine naselila u austrijskim naslednim zemljama. U Izvodu nedostaju i nabrojane privilegije od vremena Leopolda. Izostalo je i mesto koje govori o osnivanju Ilirske dvorske kancelarije (1745) i Ilirske dvorske deputacije (1747).

Prvi odeljak određuje buduću primenu privilegija dodeljenih ilirskoj naciji. Određuje da se pojedinac ili narod, ukoliko je izložen pritisku, može obratiti odgovarajućem magistratu ili dikasteriji. Drugi odeljak definiše zavisnost klera od nacije. Treći odeljak odnosi se na mitropolita koji je vrhovni poglavar ilirske nacije samo u crkvenim stvarima i nikako ne može biti poglavar nacije u svetovnim stvarima. Četvrti odeljak posvećen je episkopima; na koji način će se ubuduće popuniti upražnjene episkopije. Peti odeljak posvećen je protoprezviterima. Šesti odeljak reguliše položaj sveštenika (popova). U sedmom se govori o magistratima. Osmi odeljak posvećen je uređenju konzistorije. Deveti se odnosi na pravosuđe. Deseti se odnosi na uvođenje trivijalnih i nižih škola, uređenje ilirske štamparije, propisuje pravo sazivanja narodnih sabora uz prethodno dobijeno najviše carsko odobrenje.

Posledice

Prvi ilirski regulament sveo je sve što se tiče Srba na isključivo verska pitanja. Dočekan je krajnje nepovoljno od crkvene hijerarhije, što je manifestovano na saboru iz 1774. godine. On je sazvan kako bi se odredio naslednik preminulog mitrpolita Đorđevića. Na saboru je izabran episkop Vićentije Jovanović Vidak, kandidat bečkog dvora. Ubrzo se pristupilo razmatranju Regulamenta. Ilirska dvorska deputacija je u nekim stvarima bila teško razočarana i izneverena u svojim očekivanjima. Ona je sastavila pritužbe. Predate pritužbe sadržale su 31 tačku. Delom su se tačke odnosile na privilegije, a delom na nedavno sačinjeni Regulament. Dvorska deputacija je prisiljena da na osnovu napomena dostavljenih sa najvišeg mesta izmeni i modifikuje Regulament. Na taj način je 1777. godine nastao Drugi ilirski regulament.

Vidi još

• Drugi ilirski regulament
• Deklaratorija

Izvori

• Gavrilović, Vladan (2005). Temišvarski sabor i Ilirska dvorska kancelarija (1790—1792). Novi Sad: Platoneum. 
• Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od austro-turskog rata 1737-1739. do kraja XVIII veka”. Istorija srpskog naroda. 4 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 195—216. 
• Gavrilović, Slavko; Petrović, Nikola (1972). Temišvarski sabor 1790. Sremski Karlovci: Arhiv Vojvodine. 
• Davidov, Dinko (1994). Srpske privilegije carskog doma habzburškog. Novi Sad; Beograd: Galerija Matice srpske; Svetovi; Balkanološki institut. 
• Popović, Dušan J. (1959). Srbi u Vojvodini. Knj. 2: Od Karlovačkog mira 1699 do Temišvarskog sabora 1790. Novi Sad: Matica srpska. 
• Popović, Dušan J. (1963). Srbi u Vojvodini. Knj. 3: Od Temišvarskog sabora 1790 do Blagoveštenskog sabora 1861. Novi Sad: Matica srpska. 
• Radonić, Jovan; Kostić, Mita (1954). Srpske privilegije od 1690 do 1792. Beograd: Naučna knjiga. 
• Forišković, Aleksandar (1986). „Politički, pravni i društveni odnosi kod Srba u Habsburškoj Monarhiji”. Istorija srpskog naroda. 4 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 233—305.